IVА-тобы элементтері. Қалайы, қорғасын.

Сабақтың тақырыбы: IVА-тобы элементтері. Қалайы, қорғасын.

Сабақтың мақсаты: : IVА-тобы элементтеріне жалпы сипаттама, қорғасын, қалайы жөнінде білімдерін кеңейту. Оқушылардың білімдерін жүйелендіру және пәнге деген қызығушылықтарын арттыру.

Сабақтың міндеті:

Білімділік: Қорғасын, қалайы химиялық элемент ретіндегі сипатттамалары, табиғатта кездесуі, физикалық, химиялық қасиеттері, алынуы және қолданылуы жайлы түсінік қалыптастыру.

Дамытушылық: Оқушылардың ойлау, қорытындылау, жүйелеу қабілеттерін дамыту.

Тәрбиелік: Оқушыларды шығармашылық мүмкіндіктерге тәрбиелеу, қабілеттерін арттыру, еліміздің байлығын сақтауға, қосымша материалдар арқылы эстетикалық тәрбие беру.

Көрнекілік: Интерактивті тақта, слайдтар, оқулық, металдар, бейметалдар коллекциясы, периодтық кесте, тапсырмалар.

Сабақтың түрі : жаңа тақырыпты таныстыру сабағы

Сабақтың әдіс тәсілі: түсіндірмелі-иллюстративті.

Пән аралық байланыс: математика, география, информатика.

Сабақтың барысы:

I.Ұйымдастыру ( сабаққа қатысуын, сабаққа дайындығы тексеру)

І. Қызығушылықты ояту

1. Оқушыларды сабаққа дайындау.

2. Үй жұмысын тексеру:

-ІІ топтың негізгі топша элементтерінің қасиеттерін өзгерісінде қандай заңдылықтар байқалады?

- ІІ топтың негізгі топша элементтерінің оксидтері мен гидроксидтерінің қандай қасиеттері бар? Олардың айырмашылығы неде?

-олар қандай қасиеттерімен ерекшеленеді?

Жаңа тақырып

ІІ. Жалпы сипаттама. IVА-топшаға р- элементтер: көміртек, кремний, германий, қалайы және қорғасын жатады. Бүгінгі сабақта біз осылардың ішіндегі екі элементке тақталамыз.

Қорғасын (лат. Plumbum), Pb – элементтердің периодты жүйесінің IVА-тобындағы химиялық элемент, асыл металдардың бірі. Реттік нөмірі 82, атом массасы 207, 19, валенттік электрондар

6s² 6 p², балқу температурасы 327 С⁰, қайнау температурасы 1745 С⁰

Қорғасын бос күйінде көкшіл-сұр түсті жұмсақ және ауыр металл, оңай балқиды. Қорғасынды өндіру үшін, оның рудасын алдымен байытады, одан шыққан концентратта 40-78% қорғасын болады.

Табиғатта таралуы: Жер қыртысындағы мөлшері 1.6 07 %, ол жеке күйінде кездеседі. Ең маңызды кені- галенит- қорғасын жылтыры PbS; Қазақстандағы кендері Оңтүстік және Шығыс Қазақстанда және Қарағанды облысында. Қорғасын бос күйінде көкшіл-сұр түсті жұмсақ және ауыр металл.

Химиялық қасиеті. 1. Галагендер мен қосылыстар.

Pb+F₂ PbF₂

Pb+CL₂ Pb CL₂  (400⁰C)

Pb+O₂ Pb ₃ O₄ (200⁰C)

Pb+S PbS ( 400⁰C)

2. Тұз, күкірт қышқылдарымен әрекеттесуі.

Pb+Н₂SO₄ Pb SO₄ +Н₂

Pb+НCL Pb CI₂ + Н₂

3Pb+8НNO_{3(cұйыт.)} Pb ( NO₃ )₂ +NO + Н₂O

Қорғасын оксиді (ІІ) PbО

Түсі сары немесе қызыл үнтақ, суда ыдырамайды, екідайлы қасиет көрсетеді.

Алынуы:

2Pb + О₂ 2PbО

2Pb(ОН)₂ PbО +Н₂О

Pb ( NO₃ )₂ PbО + NO + O₂

PbСО₃ PbО + СО₂

Қышқылдар мен сілтілермен де әрекеттеседі.

PbО + НNO Pb ( NO₃ )₂ + Н₂O

PbО + NаOН + Н₂О Nа₂ Pb(OН)₄

Қорғасын гидроксиді Pb(OН)₂ ақ түсті зат, қышқылдармен және сілтілермен әрекеттескеде ыдырайды.

Қорғасынның өкілдері: Қорғасын иодиді (ІІ) PbІ_2, Қорғасын ацетаты (ІІ) Pb(СН ₃ СОО)_2- Зерханада кеңінен қолданады, Мысалы маталарды бояуда, тәтті дәмі бар сондықтан оны қорғасын қанты деп атайды. Қорғасын сульфиді (ІІ) Pb S.

Қолданылуы: Қорғасын-өнеркәсіп пен техникада кең пайдаланылатын түсті металл. Ол атмосферада коррозия және қышқылдар әсеріне төзімді болғандықтан, химиялык аппапатуралар (әсіресе, күкірт қышқылы өндірісінде) және кабель, оқ, бытыра дайындауда, радиоактив сәулелерінен қорғануда, медицинада кең қолданады.

Қалайы (латынша Stannum), Sn – элементтердің периодтық жүйесінің ІVА-тобындағы химиялық элемент, атомдық нөмірі 50, атомдық массасы 118,69., валенттік электрондар 5s² 5 p², балқу температурасы 232 С⁰, қайнау температурасы 2620 С⁰

Қалайы күміс түсті ақ, жұмсақ, иілгіш металл. Табиғатта массалық сандары 112, 114 – 120, 122, 124 болатын 10 тұрақты изотопы бар. Жасанды жолмен көптеген радиоактивті изотопы алынған. Жер қыртысындағы салмақ мөлшері 8.10-3%. Қалайы қоршаған орта температурасына байланысты үш түрлі кристалдық модификацияда (түр өзгешелігінде) кездеседі:

Табиғатта таралуы: Табиғатта негізінен қосылыс күйінде кездеседі. Маңызды өндірістік минералдары: касситерит, станнин. Қалайы көптеген құймалардың құрамына кіреді.

Химиялық қасиеті. 1. Галагендер мен қосылыстар.

Sn+O₂ SnO ₂

Sn +2F₂ Sn F₄

Sn +2CL₂ Sn CL₄  (300⁰C)

3Sn +4P₂ Sn ₂ Р₄ (400⁰C)

Sn +2S Sn S₂ ( 400⁰C)

2. Тұз, күкірт қышқылдарымен әрекеттесуі.

Sn +Н₂SO_4(конц. Sn SO₄ +Н₂

Sn +2НCL Sn CI₂ + Н₂

Sn +4НNO_3(конц.) Н ₂ Sn O₃ +4NO₂ + Н₂O

Қалайы оксиді (ІІ) Sn О

Суда ыдырамайды, екідайлы қасиет көрсетеді.

Алынуы:

Sn + О₂ Sn О₂

SnО + 2КОН К₂ Sn О₂ + Н₂О

Қалайы гидроксиді (ІІ) Sn(ОН)₂ : ақ тұнба, суда жақсы еримейді, екідайлық қасиет көрсетеді, сілтілермен қышқылдармен әрекеттеседі.

Sn CL₂ +2NаОН Sn( ОН)₂ + Н₂О

Sn( ОН)₂ + 2NаОН Nа₂ Sn(ОН)₃

Тригидроксостаннат

натрия

Sn( ОН)₂ + 2NаОН Nа₂ Sn(ОН)₄

Тетрагидроксостаннат

натрия

Қолданылуы: Қалайы б.з-дан 6000 жылы бұрын белгілі болған. Оны өте ерте кезден-ақ әсемдік бұйымдар жасауда пайдаланған. Әсіресе қалайының, мыспен құймасы – қола өнеркәсібі мен техникада және әсемдік заттар жасауда кеңінен қолданылады. Балқыған қалайыға темір қаңылтырды батырып алса, оған қалайы жақсы жұғады. Қалайы жалатқан темір тотықпайды. Сондықтан оны кей жағдайларда темір қаңылтырларды қаптауда қолданады. Ол «ақ қаңылтыр» деп аталады. Қазіргі кезде дүние жүзінде өндірілетін барлық қалайының жартысына жуығы ақ қаңылтыр жасауға жұмсалады. Ақ қаңылтырдан консерві қалбырлары жасалады.

Жаңа тақырыпты бекіту.

1. Химиялық диктант.

2. Қорғасын мен қалайының ұқсастығымен айырмашылықтарын айту. Венн диаграммасын құрастыру.

3. Формулаларды құрастыру. (қораптағы шашылған химиялық элементтерден фармулалар құрастыру )

1. Есептерді шығару: Төмендегі айналымды жүзеге асыратын реакция теңдеуін жазыңдар.

1. Sn Sn О Sn( ОН)₂ Nа₂ Sn(ОН)₃

Sn SO₄

2. Pb PbО Pb(ОН)₂

Pb ( NO₃ )₂

Бағалау.

Үйге тапсырма: «Химия» 10, сынып Н.Нұрахметов, К.Б.Бекішов, Н.Заграничная.

1. IVА-тобы элементтеріне жалпы сипаттама беріңдер, қорғасын, қалайы қосылыстарыда.

2. Темір (ІІ) және қорғасын (ІІ) корбанаттарының қоспасын қыздырғанда 0,9 моль көміртек (ІV) оксиді алынды. Түзілген қатты оксидтердің қоспасын күкірт қышқылымен өңдегенде, жалпы массасы 151,6 қатты сульфаттар қоспасы түзілді. Бастапқы қоспадағы карбонаттардың массалық үлестерін (%) анықтаңдар.