Негізгі таби?и ?оры –м?най. М?най ??рамында 23 – 63%-?а дейін парафиндер, 29,72% шамасында нафтендер, 2 – 16%-?а дейін ароматты к?мірсутектер болады. Т?менгі алкандар (негізінен, метан) – метан, этан, пропан – таби?и газдар ??рамында болады. К?мірсутектер, негізінен, м?най айдау процесі кезінде алынады, сондай-а? к?міртек оксиді мен сутекті катализатор ?атысында ?ыздыр?анда ?алыпты парафиндер мен тарма?тал?ан парафиндер ?оспасы т?зіледі. ?аны??ан к?мірсутектер жанар май, жа?ар май алу ?шін шикізат ретінде ?олданылады. Кокстік химия ?ндірісінде алынатын ароматты к?мірсутектер д?рі-д?рмек, хош иісті заттар алуда, ал ?аны?па?ан к?мірсутектер спирт, ацетон, жасанды каучук алуда пайдаланылады. Алкандарды? физикалык касиеттерін талдай отырып, алкандар полюссіз ж?не ?иын полюстенетін заттар екендігі, суда ?те нашар ериді. Гомологтік ?атарыны? молекулалы? массасы арт?анда кайнау температурасы ?седі. Тармакты изомерге ?ара?анда тура тізбекті изомерлер жо?ары температурада кайнайды. Балку температурасы ?атарда баяу ?седі. Тармактал?ан алкандарды? балку температурасы тура тізбектерге кара?анда жо?ары болады. Алкандарды? гомологтік катары диалектикада?ы сандык ?згерісті? сапалык ?згеріске ауысу зандылы?ыны? д?лелі.
О?ан д?лел метан жан?анда к?п жылу б?лінеді. Сонды?тан ол отын ретінде іштен жану коз?алткыштарын оталдыру, т.б. ма?саттар ?шін ?ажет екені м?лім.
Химиялы? ?асиеттері.
1. Алкандар к?дімгі жа?дайда химиялык енжар. Сонды?тан оларды парафиндер деп те атайды. ?аны?кан к?мірсутектер химиялык т?ра?ты. Олар кышкылдар, сілтілер ж?не тотыктыр?ыштармен (Вг2, КМп04 ерітіндісі) ?рекеттеспейді. Бірак жо?ары молекулалы парафиндер толы? емес тоты?у?а бейім.
Парафинні? оттекті? жеткілікті ж?не жеткіліксіз м?лшерінде бал?уы ж?не жануы.
3. Алкандарды? химиялык ?згерістері С — С байланысты? гомологтік ?зілуі ар?ылы немесе сутек атомыны? ?зіліп кетіп, оны? орнын баска атомдар басуы аркылы ж?реді. Демек, алкандар?а орынбасу ж?не ыдырау реакциялары т?н.
Ыдырау кезінде дегидрогендеу, тізбекті? ?зілуі, изомерлену ж?не циклдену процестері ж?реді. Осы кездегі аралы? ?німдер бос радикалдар болып келеді. Демек, алкандарды? ыдырау процесі радикалды? механизммен ж?реді.
Бекіту
Молекулалы? формулалары келтірілген ?осылыстарды? ішінен, алкандарды? формулалары? теріп атауларын жазы?дар
С2Н6, С2Н2, С8Н16, С6Н6, С4Н10, С8Н10, С9Н20
2. ??рамында:А) 7 к?міртек атомы бар
?) 10 сутек атомы бар алкандарды? молекулалы? формуласын ??растыры?дар
3. С?йкес ба?аналар?а атал?ан алкандарды? формулаларын жазып кестені толтыры?дар:
4. Электронды о?улы?та?ы тест тапсырмасы
?йге тапсырма: 2,4 – 12 тапсырма
Вы уже знаете о суперспособностях современного учителя?
Тратить минимум сил на подготовку и проведение уроков.
Быстро и объективно проверять знания учащихся.
Сделать изучение нового материала максимально понятным.
Избавить себя от подбора заданий и их проверки после уроков.
Сабақтың тақырыбы: Алкандардың табиғатта таралуы. Алкандардың физикалық және химиялық қасиеттері.
Сабақтың мақсаты:Білімділік: Оқушыларға метан және оның гомологтерін мысалға ала отырып, химиялық касиеттеріндегі ерекшеліктеріне, олардың өкілдері мен колданылуына тоқталу. Дамытушылық:Оқушылардың білімін нақтылап, өздігінше ізденуге жетелеу мен жан-жақты тіршілікті тануға ойлау қабілеттерін жетілдіру. Тәрбиелік: Сабақтағы оқушылардың ауызша, жазбаша жұмыстарын орындай отырып, оқушыларды іздемпаздыққа, өз бетінше ой қорыта білуге, есте сақтауға, еңбектенуге тәрбиелеу.
Сабақтың түрі: жаңа білім беру сабағы
Құралдар мен реактивтер: табиғи газбен толтырылған шыны ыдыс, химиялық стақан, әк суы, сіріңке, шарөзекті метан молекуласының моделі, электронды оқулық.
Сабақтың барысы: Өткенді қайталау: 1. Алкандар жайлы үғымдар.2. Метан молекуласының түзілуі. 3. Алкандардың табиғатта кездесуі.4. Алкандардың изомерлері мен атаулары.
Жаңа сабақ меңгерту
Негізгі табиғи қоры –мұнай. Мұнай құрамында 23 – 63%-ға дейін парафиндер, 29,72% шамасында нафтендер, 2 – 16%-ға дейін ароматты көмірсутектер болады. Төменгі алкандар (негізінен, метан) – метан, этан, пропан – табиғи газдар құрамында болады. Көмірсутектер, негізінен, мұнай айдау процесі кезінде алынады, сондай-ақ көміртек оксиді мен сутекті катализатор қатысында қыздырғанда қалыпты парафиндер мен тармақталған парафиндер қоспасы түзіледі. Қаныққан көмірсутектер жанар май, жағар май алу үшін шикізат ретінде қолданылады. Кокстік химия өндірісінде алынатын ароматты көмірсутектер дәрі-дәрмек, хош иісті заттар алуда, ал қанықпаған көмірсутектер спирт, ацетон, жасанды каучук алуда пайдаланылады.Алкандардың физикалык касиеттерін талдай отырып, алкандар полюссіз және қиын полюстенетін заттар екендігі, суда өте нашар ериді. Гомологтік қатарының молекулалық массасы артқанда кайнау температурасы өседі. Тармакты изомерге қарағанда тура тізбекті изомерлер жоғары температурада кайнайды. Балку температурасы қатарда баяу өседі. Тармакталған алкандардың балку температурасы тура тізбектерге карағанда жоғары болады. Алкандардың гомологтік катары диалектикадағы сандык өзгерістің сапалык өзгеріске ауысу зандылығының дәлелі.
Оған дәлел метан жанғанда көп жылу бөлінеді. Сондықтан ол отын ретінде іштен жану козғалткыштарын оталдыру, т.б. мақсаттар үшін қажет екені мәлім.
Химиялық қасиеттері.
1. Алкандар кәдімгі жағдайда химиялык енжар. Сондықтан оларды парафиндер деп те атайды. Қанықкан көмірсутектер химиялык тұрақты. Олар кышкылдар, сілтілер және тотыктырғыштармен (Вг2, КМп04 ерітіндісі) әрекеттеспейді. Бірак жоғары молекулалы парафиндер толық емес тотығуға бейім.
2. Жануы (толык тотығуы) бұл заттың құрамы неден түратынын дөлелдейді:
СН4 + 202-»С02 + 2Н20 +Ǫ
Парафиннің оттектің жеткілікті және жеткіліксіз мөлшерінде балқуы және жануы.
3. Алкандардың химиялык өзгерістері С — С байланыстың гомологтік үзілуі арқылы немесе сутек атомының үзіліп кетіп, оның орнын баска атомдар басуы аркылы жүреді. Демек, алкандарға орынбасу және ыдырау реакциялары тән.
4. Алкандардың термиялык айырылуы молекула күрамын аныктаудың дәлелі. Метанды 1500°С кыздырғанда дегидрлеу (сутектің белінуі) реакциясы жүреді де ацетилен түзіледі. Бүл реакцияның енеркәсіпте көксағыз, пластмасса, күйе, бояу алуда маңызы зор. Алкандардың ыдырау температурасы, олардың молекулалык массасына және күрылысына тәуелді.
Ыдырау кезінде дегидрогендеу, тізбектің үзілуі, изомерлену және циклдену процестері жүреді. Осы кездегі аралық өнімдер бос радикалдар болып келеді. Демек, алкандардың ыдырау процесі радикалдық механизммен жүреді.
Бекіту
Молекулалық формулалары келтірілген қосылыстардың ішінен, алкандардың формулаларың теріп атауларын жазыңдар
С2Н6, С2Н2, С8Н16, С6Н6, С4Н10, С8Н10, С9Н20
Құрамында:А) 7 көміртек атомы бар
Ә) 10 сутек атомы бар алкандардың молекулалық формуласын құрастырыңдар
3. Сәйкес бағаналарға аталған алкандардың формулаларын жазып кестені толтырыңдар:
