ТА?АМДАРДЫ? ХИМИЯЛЫ? ??РАМЫ Ж?НЕ ТАМА?ТАНУДЫ? МА?ЫЗЫ

ТАҒАМДАРДЫҢ ХИМИЯЛЫҚ ҚҰРАМЫ ЖӘНЕ ТАМАҚТАНУДЫҢ МАҢЫЗЫ

Мұхамедияр З.И.

Ы. Алтынсарин атындағы Арқалық мемлекеттік педагогикалық институты, Арқалық, Қазақстан.

Елбасымыз Н.Назарбаевтың «Қазақстан - 2030» стратегиялық бағдарламасында салауатты өмір салтына ынталандыру әрқайсымыздың дене тәрбиесімен айналысуымызға, дұрыс тамақтануымызға, тазалық пен санитарлық шараларын сақтауымызға бағытталған, денсаулықты нығайту үшін жастарды салауатты өмір салтына насихаттап, ақпараттық іс-шаралар жүргізілу керек деген.

Жасөспірімдердің денсаулығын нығайту, жүйке психикасын дұрыс қалыптастырып, ширақ, жігерлі, сымбатты өсіру әрбір ата-ана мен педагогтердің алдында тұрған үлкен міндет.

Жастары, болашақ мамандары әлсіз, денсаулығы нашар, білімсіз, зиянды әдеттерге әуес, жалқау, тәрбиесіз болса, ол мемлекет қашан да әлсіз, қорғансыз. Ендеше, келер күннің айнасы - жастар денсаулығында, салауатты өмір салтында.

Салауатты өмір салтын дұрыс қалыптастыра алмау (режимнің дұрыс сақталмауы, қимыл-қозғалыстың аз болуы, дұрыс тамақтанбау, жағымсыз жағдайлардың көп болуы, зиянды әдеттерге үйір болу) қоғамымыздағы келеңсіз жағдайлардың таралуының басты факторлары.

Денсаулық – әрбір адам бақытының негізгі компоненті.

«Ас – адамның арқауы» дейді қазақ мақалында. Демек, асты тиісті мөлшерде мезгілімен дұрыс ішіп-жеу организмнің жан-жақты өсіп, дамуына, денсаулықты сақтауға пайдалы әсер етеді: жұмыс қабілеті артады, өмірге құштарлығы күшейеді, қартаю құбылысы тежеледі. Ол үшін адам организміне тамақпен бірге клетка мен ткань құрау,жүрек, ми, бұлшық ет, қаңқа және басқа да органдардың кемеліне келіп, қызмет етуіне қажетті заттар ассортименті түсіп жатуы керек. Демек, тамақ рационына амин қышқылдарының, витаминдердің, минерал тұздардың және тамақтың басқа да құрамды бөліктері толық енгізіліп отыруы қажет [1].

Сонымен, біздің елімізде азық-түлік кәсіпорындарының шикізат базалары анағұрлым артып, халқымыздың өскелең мұқтажын толық өтеу үшін тамаша сапалы миллиондаған центнер азықтық өнімдер береді. Азық-түлік фабрикалары мен заводтардың техникалық қарулануы және құрал-жабдықтардың жетілдірілуі еңбек өнімділігін анағұрлым арттыруды, өндірілетін өнімнің сапасын үздіксіз жақсартуды қамтамасыз етеді. Демек, бізде дастарқанға қояр тағамдардың алуан түрлерін пісіруге толық мүмкіндік бар. Тағамдар құрамындағы минерал тұздары, витаминдер, басқа да заттар мөлшер жағынан бірдей бола бермейді. Мысалы, ет пен балықта, жұмыртқа мен сүтте белок пен май көп болғанмен, бұларда көмірсутегі аз болады. Ал жеміс-жидек пен көкөністе, жарма мен нанда көмірсутегі мол да, белок пен май жағы кеміс. Қазіргі кезде өз асханамызда дайындайтын дәмді тағамдардың түрі жағынан бұрынғыдан да гөрі молайып, сапасын арттыруда үлкен мүмкіндік бар. Ағзаның қалыпты тіршілік етуіне уақтылы тамақтану өте қажет. Тамақтану екі қызмет атқарады:

• ағзаны қажетті заттармен қамтамасыз етеді;

• жұмсалған күш-қайратты қалпына келтіреді.

Тағамдардың құрамына бейрганикалық және органикалық заттар кіреді. Бейрганикалық заттар: су және минералдық құрамалар. Органикалық-көмірсулар, майлар, белоктар, ферменттер, витаминдер.

Тағамның химиялық құрамы

Органикалық заттар Бейорганикалық заттар

Белоктар Май Көмірсу Витаминдер Минералды тұздар Су

Пайдалы тағамдарға ет, сүт тағамдары жатады. Олардың құрамында май, белоктар, көмірсулар мен минералды тұздар бар [1].

Тамақ құнарлы және ұтымды болу үшін 1 кестеде көрсетілген.

1-кесте. Ағзаға қажетті негізгі қоректік заттар

Су. Адамның тәуліктік қажеттілігі 1,75-2,2 литр су. Бұл қажеттілік ауыз су, сусындар (0,8-1,0л), сорпалар (0,25-0,5л) және басқа тағамда (0,7л) пайдалану арқылы өтеді.Су барлық тағамдарда баланулы түрінде болады(қант, шемішке майы (1%), қиярлар(95%) [2].

Бос су клеткалық шырын немесе ұсақ тамшылар ретінде майда не тағамның бетінде болады. Бос суда-қант, қышқылдар, тұздар, басқа органикалық неорганикалық заттар ерітілген болады.

Байланылған су-су емес заттармен мықты байланыста болады,ол тірі организмдердің қолайсыз жағдайларға төзімді болуын жоғорлатады. Тағамдарды сақтағанда ол ылғалды сіңіріп алуы мүмкін, оны гигроскопиялық су деп атайды.

Минералдық (күл түзетін) заттар. Бұларға жатады минералдық және органикалық қышқылдардың тұздары, органикалық заттардың (белок, фермент т,б) күл түзгім элементтері. Тағамдағы мөлшеріне байланысты минералдық заттар үшке бөлінеді: макроэлементтер, микроэлементтер, ультра микроэлементтер.

Минералдық заттар - ферменттер, асқорыту шырындары, гормондар, сүйекет массаларын түзу процесстеріне қатынасады. Адамның кейбір минералдық заттар қажеттілігі милиграммен: Ca-800000 гр, фосфор 1000-1500 мг, натрий 4-6мың гр, калий 2500-5000 мг, магний 300-500 мг, темір 15 мг мыс купрум 2 мг. Адамға тәулігіне 20-30 гр минералдық заттар керек.

Көмірсулар. Тәуліктік қажеттілігі 400-500 гр. Молекулалық құрлысы бойынша көмірсулар былай бөлінеді: моносахаридтер, дисахаридтер, полисахаридтер. Моносахаридтер-пектоза, гексоза. Пентозалар күрделі полисахаридтер құрамына кіреді, дәнді дақылдар, жүгері дәні, жемістер мен көкөністерде болады, чексозалар белгілері-глюкоза мен фруктоза. Глюкоза бос түрінде-жемістерде, балда және басқа тағамдарда болады. Фруктоза-қанттардың ішіндегі ең тәттісі, әдетте глюкоза мен қатар болады. Олиполисахаридтерге жатады: дисахаридтер, сахароза, мальтоза, латоза және басқа углеводтар. Сахарозаны өнеркәсіптік көлемде қанттарды синтиздеп алады [3].

Лактоза-сүттік қант, сүтте болады (4,7%) глюкоза молекуларының қалдықтарынан құралады.

Мальтоза-крахмалды ферменттік немесе қышқылдық гидролиз жасау кезінде пайда болады, патока мен салодтада болады.

Полисахаридтерге жатады: крахмалгрикоген,

клетчатка және басқа углеводтар.

Крахмал болады - ұндықтағамдар, картофельді тамақ ретінде пайдалынылады.

Гликоген (организмдер крахмалы) болады бұлшық еттерде (4%дейін), бауырда (20%дейін). Жануарларда кейбір өсімдіктерде (саңырауқұлақтар, ашытқылар)артық материалдар ретінде болады.

Клетчатка (целюлоза) өсімдіктіктес тағамдардаболады: картофель, көкөністе жемістер, піскеннан, қарақұмық, сұлы, ешмен жармаларында.

Липидтер - екі қатар заттар жатады: майлар май тәрізді заттар (липоидтар).

Майлар - өсімдіктік және жануарлық болып бөлінеді. Майлар-ең жоғарғы қуаттылық пен бағаланады (37,7% КДЖ грамға) майға ерітілмеген витаминдердің (A D E K) көзі болып табылады. Адамның тәуліктік майлар қажеттігі 80-100грамм.

Липоидтарғажатады - фосфолипидтар, стеролдаржәнебалауыз.

Азот құрамдас заттар екі топқа бөлінеді: белоктық және белоктық емес.

Белоктар - тағамдық жағынан өте бағалы бөлігі болып табылады. Тағамдағы белоктар дене белогын құруға пайдаланылады. Адамнның тәуліктік белоктар қажеттігі 80-100грамм. Белоктық емес заттарға жатады: белоктың гидролиз немесе толық емес синтезінің бөліктері (аминдік қышқылдар, албутоздар, алкалойдтар, азоттық және азотты қышқылдар тұзы, нуклейін қышқылы).

Ферменттер - (немесе энзима ерекше) тірі, өсімдіктер, микробтар клеткаларынан бөлінетін заттар, химиялық реакцияларды тездету қасиеттері болады.

Витаминдер - физиологиялық белсенді, төмен молекуларлық, органикалық құрамалар, организмнің қалыпты жұмыс істеуіне өте аз мөлшерде керек. Витаминдер–майға ерілетін және витаминге ұқсастар болып екіге бөлінеді.

Майға ерілетіндерге мына витаминдер жатады: А тобы (ретинол, каротин), D тобы (кальций, феромы), E және K тобы, суда ерітілетін витаминдер: B1(тиамин), B2 (рибофломин), PP (нисцин), C (аскорбин қышқылы), P(рутин).

2-кесте. А.А.Покровский дені сау, орта денелі, ой еңбегімен және жеңіл - желпі қара жұмыспен шұғылданатын адамға күн тәулігіне мына төмендегі тағам түрлерін ұсынған (грамм есебімен):

Жоғарыда көрсетілген 2-кесте азық түрлерінен әр түрлі дәмді тағам пісіріледі. Бір күнгі тамақтану тәртібін төмендегідей етіп ұйымдастыруға болады.

Таңертеңгі тамақ: асылған немесе қуырылған, бұқтырылған немесе еттартқыштан өткізіп пісірілген ет, жармадан дайындаған гарнир, жұмыртқа, бұқтырылған сәбіз, көкөніс салаты, шай, нан – 150 грамм.

Түскі тамақ: салқын тағам түріне көкөніс немесе балық, ыстық тағамға көкөністен дайындалған борщ немесе жармадан пісірілген суп, белокты тағамдар (еттен, балықтан), кисель, компот, нан – 200 грамм.

Кешкі тамақ: қаймақ қосқан ақ ірімшік, таңертеңгіге дайындағандай көкөніс тағамы, қантты шай, нан – 100 грамм.

Екінші кешкі тамақ: 1 стакан сүт немесе айран, алма немесе қара өрік.

Тамақты тәулік ішінде ішу мөлшеріне көзқарас өзгеріп отыр. Бұрын тәулік ішінде пайдаланатын тағамның көбірек мөлшері таңертеңгі және түскі астың үлесіне сәйкес келетін. Тойып тамақтанған адамдардың асқорыту мүшелерінің қарқынды жұмыс істеуіне сәйкес, оларға қан көп келеді. Оның есесіне миға қан аз келеді де, адамның ұйқысы келеді. Осы арқылы мидың жұмыс істеу қабілеті төмендейді. Осыны ескере отырып, тәуліктегі төрт рет тамақтанудың мынадай ережесін ұсынады [4]. Бір күн ішінде пайдаланатын тамақ калориясының 20%-ы таңертеңгілік, 20%-ы кешкі астың үлесі болуы тиіс. Ал, сәскелік және түскі астың әрқайсысына 30% үлестен келу керек деп есептейді. Тәулік ішінде пайдаланатын жалпы тағамдар құрамында 15% нәруыздар, 30% майлар, 55% көмірсулар болғаны тиімді. Әрбір ас ішудің арасын созып алу асқазан ауруларына шалдықтыруы мүмкін. ДДҰ дерегі бойынша адам ағзасына қоршаған ортаның қолайсыз факторларының 80% тамақ арқылы беріледі екен. Елбасы жолдауында ауруды емдегеннен гөрі оның алдын алудың тиімді екенін үнемі көрсетілген. Денсаулыққа белгілі - бір мөлшерде сақтанудың арқасында ғана жететін болғандықтан: мөлшермен ішіп жесең, денің сау болады, мөлшермен еңбек етсең, күш қосылады.

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:

1. Скурихин И.М., Шатерников В.А. Как правильно питаться. –М.: 1986

2. Тагидиси Б.Г., Алиев С.Д. Микроэлементы и здоровье. №1. 1979

3. Колесов Д.В. Здоровье и укрепляющие его факторы.

4. Потапов А.И. Здоровый обзор жизни: сплав знаний, умений и убеждений. –М.: 2005