"Алкандар" тақырыбына сабақ конспектісі

1.Алкандардың табиғатта кездесуі. Метан – табиғатта көп тараған көмірсутек. Метан өсімдіктер мен жануарлар организмдерінің ауа қатыспай ыдырауы нәтижесінде түзіледі. Батпақты суларда, тас көмір шахталарында кездеседі. Табиғи газ, негізінен, метаннан тұрады. Мұнай өндіргенде бөлінетін газдың құрамында да метан көп болады. Көмірдің кен орындарында кездесетін метанның мөлшері табиғи газ құрамындағы метанмен салыстырғанда едәуір артық деп болжануда.

Шахталардағы қопарылыстың көбі метанның кесірінен болатындықтан, бұл газ ерте кезден «шахтерлердің қас жауы» деп аталады. Ағашты, шымтезекті, тас көмірді құрғақ айдаған кезде, мұнайды крекингілегенде метан түзіледі.

Алкандар, негізінен табиғатта кездеседі. Газ тәрізді алкандарды табиғи газ бен мұнайға серіктес газдардан алады. Сұйық алкандар мұнайдың, қатты алкандар мұнай мен озокериттің құрамында болады.

1. Алкандарды лабораторияда қанықпаған көмірсутектерді Ni, Pt, Pd катализаторы қатысында гидрлеп алады:

Н₂С═СН₂ + Н₂→ Н₃С – СН₃

2. Вюрц реакциясы.

2СН₃СІ + 2 Na→ С₂Н₆ + 2NaCl

3. Алкандарды көмірді гидрлеп алуады.

С + 2Н₂ СН₄ + 75 кДж

4.Көміртек (ІІ) оксиді мен сутектің қоспасын да пайдаланады:

пСО + (2п + 1)Н₂ → С_пН2_п+2 + пН₂О

5. Метанды лабораторияда натрий ацетаты мен натрий гидроксидін балқытып алады:

СН₃СООNa + NaOH→ CH₄ + Na₂CO₃

2. Алкандардың химиялық қасиеттері.

1. Жанады:

СН₄ + 2О₂ СО₂ + 2Н₂О + 880кДж

С₃Н₈ + 5О₂ 3СО₂ + 4Н₂О + Q

2. Қатты қыздырғанда көмірсутектер жай заттар – көміртегі және сутегіне ыдырайды:

СН₄ С + 2Н₂ – Q

С₂Н₆ 2С + 3Н₂ – Q

3. Галогендермен әрекеттеседі. Егер хлор мен метан қоспасын жабық шыны цилиндрде жарық күн сәулесіне қойса(тура күн сәулесіне қойса жарылыс болуы мүмкін), онда сары – жасыл түсті байқауға болады.

Метанның хлормен реакциясының жүйелі тізбегін мынадай қысқа сызбанұсқамен көрсетуге болады:

СН₄ СН₃Сl CH₂Cl₂ CHCl₃ CCl₄

Осыған ұқсас хлор басқа көмірсутектермен де өзара әрекеттеседі. Мысалы:

СН₃ – CH₃ + Cl₂ CH₃ – CH₂Cl + HCl

CH₃CHCl₂ + HCl

CH₃ – CH₂Cl + Cl₂

CH₂Cl – CH₂Cl + HCl

Алынуы:

1. Қазіргі кезде алкандарды негізінен мұнай мен басқа да табиғи көздерден алады. Ұнтақ тәрізді көміртегіні сутегімен никельдің қатысында қыздырған кезде метан және басқа көмірсутектер түзіледі:

С + 2Н₂ СН₄

2. Көптеген алкандарды алуға галогеналкандарды натриймен әлсіз қыздырып, өңдеуге негізделген Вюрц реакциясы пайдаланылады, мысалы:

2СН₃СН₂СН₂Br + 2Na CH₃(CH₂)₄CH₃ + 2NaBr

Қолдану. Көмірсутектер жанған кезде көп жылу бөлінуі олардың отын ретінде пайдаланылуына себеп болады. Сұйық көмірсутектер машиналардың, ұшақтардың , т.б. іштен жанатын двигательдері үшін жанармай ретінде пайдаланылады.