Темир ж?не оны? ма?ызды ?осылыстары. 9 сынып

Атырау облысы, Исатай ауданы, Аққыстау селосы

Жалпы білім беретін Өркен орта мектебі

Жиендинова Айсана

Химия пәні мұғалімі

Топқа бөлу.

I топ. Литий.

II топ. Темір.

III топ. Алюминий .

Үй тапсырмасын тексеру.

1.Химиялық таңбасы.

2.Атомдық құрылысы.

3.Периодтық жүйедегі орны.

4.Электрондық формуласы.

5.Табиғатта таралуы.

6.Алыну әдісі.

7.Корунд формуласы

8.Тотығу дәрежесі.

Жаңа сабақ.

Қара жер адамзатқа болған мекен,

Қазына іші толған әртүрлі кен.

Ішінде жүз мың түрлі асылы бар,

Солардың артығы немене екен?

Сабақтың тақырыбы

§37, §38. Темір және оның

маңызды қосылыстары.

Жалпы сипаттама. Периодтық жүйедегі орны

және атом құрылысы.

Темір – VIIIБ топ элементі, d - элемент.

Темірдің валенттік электрондары сыртқы s-e және сырттан санағанда екінші деңгейдегі d-e болып табылады, сондықтан ол ауыспалы тотығу дәрежелерін көрсетеді.

Электрондық формуласы:

1s 2 2s 2 2p 6 3s 2 3p 6 3d 6 4s 2

4s 2

3d 6

3p 6

3s 2

2p 6

2s 2

1s 2

Темір химиялық реакцияларда 2 немесе 3

электрон беріп, өзінің тұрақты

қосылыстарында +2 және +3 тотығу

дәрежелерін көрсетеді:

Fe 0 – 2 e Fe 2+

Fe 0 – 3e Fe 3+

Темірдің тотығу дәрежесі +6

(K 2 FeO 4 – калий ферраты) болатын

тұрақтылығы төмен қосылыстары белгілі.

Табиғатта таралуы

Темір – табиғатта таралуы бойынша екінші металл. Оның жер қыртысындағы үлесі 4,2 %. Көптеген метеориттердің құрамында темір бар, сондықтан оны ертеде “аспан” және “жұлдыз” тасы деп атаған. Жер қыртысында темір көптеген минералдар түзеді. Темірдің маңызды өнеркәсіптік кендері: қызыл теміртас (Fe 2 O 3 ), магниттік теміртас (Fe 3 O 4 ), пирит (FeS 2 ).

Қазақстанда темірдің бай қоры бар, ол Торғай темір кенді

бассейнінде және Орталық Қазақстанда орналасқан. Қазіргі кезде

елімізде темірдің жүздеген кен орындары мен кен жылғалары

белгілі болып отыр. Көптеген кен орындарындағы кеннің жер

бетіне жақын жатуы оны арзан, ашық әдіспен өндіруге мүмкіндік

береді. Темір сульфат және гидрокарбонат түрінде минералды

сулардың құрамына кіреді. Темір тұздары теңіз суларында да бар, сол сияқты мұхиттардың түбінде де темірге әжептәуір бай табиғи шөгінділер кездеседі.

Биологиялық маңызы.

Темір тірі организмдерде де болады. Ересек адамның денесінде 4-5 грамм темір бар. Оның 65%-і қандағы гемоглобиннің құрамына кіреді. Гемоглобин қанға қызыл түс береді және тыныс алу процесінде оттекті әр түрлі ұлпаларға тасымалдайды. Қанның құрамында темірдің жетіспеуі қан азаюына әкеліп, адам денсаулығын әлсіретеді. Байланысқан күйдегі темір көптеген тағамдық өнімдерде: қара нан, картоп, алма, өрік, қарақұмық жармасында кездеседі. Бұл өнімдерді әркім өзінің тамақтану рационына кіргізіп, қан азаюының алдын алуға тиісті.

Физикалық қасиеттері.

Темір – жылтыр, күміс түстес ақ металл, оның

тығыздығы – 7,87 г/см 3 . Балқу температурасы

жоғары 1539 0 С. Темір иілімді, магниттелетін және

оны жоғалтатын қасиеті бар, осыған орай техникада

кеңінен қолданылады. Темірді электрмотор,

электрмагнит трансформаторларының өзекшесін

және микрофон мембранасын жасауға

қолданылады. Іс жүзінде темірдің құймалары –

шойын мен болат көбірек қолданылады.

Химиялық қасиеттері.

Темір оттекте жанғанда екі тотығу дәрежесін де (+2, +3) көрсетеді, ұшқын шашыратып жанады: 3Fe + 2O 2 = Fe 3 O 4

Ылғалды ауада тат түзеді:

4Fe + 6H 2 O + 3O 2 = 4Fe(OH) 3

Белсенді бейметалдар темірді тотықтырады:

2Fe + 3Cl 2 = 2FeCl 3

Fe + S = FeS

Қатты қыздырылған темір су буымен әрекеттеседі:

Fe + H 2 O = FeO + H 2

Концентрлі азот және күкірт қышқылдарында темір енжарланады, өйткені ерімейтін қосылыстардың қорғағыш қабатшасымен қапталады.

Сұйылтылған азот және күкірт қышқылдарымен әрекеттесіп, темір тотықсызданады:

Fe + 4HNO 3(сұйық) = Fe(NO 3 ) 3 + NO + 2H 2 O

Fe + H 2 SO 4(сұйық) = FeSO 4 + H 2

Темір белсенділігі төмен металдарды олардың тұздарынан тотықсыздандырып, ығыстырып шығарады:

Fe + CuCl 2 = FeCl 2 + Cu

Өнеркәсіпте алынуы.

Темірді 3 түрлі әдіспен алуға болады: Пирометаллургиялық әдіспен: оксидінен тотықсыздандыру арқылы:

Fe 2 O 3 + 3H 2 = 2Fe + 3H 2 O

алюминтермиялық әдіспен:

Fe 2 O 3 + 2Al = Al 2 O 3 + 2Fe

көміртек (ІІ) оксидімен тотықсыздандыру арқылы:

Fe 3 O 4 + 4CO = 3Fe + 4CO 2

Темірдің маңызды қосылыстары.

Темір (ІІ) оксиді немесе (FeO) – негіздік оксид,

оңай тотығатын қара ұнтақ, оны мына реакция

бойынша алады:

Fe 2 O 3 + CO 2FeO + CO 2

Қышқылдармен және қышқылдық оксидтермен

әрекеттесіп тұз түзеді:

FeO + 2HCl = FeCl 2 + H 2 O

FeO + CO 2 = FeCO 3

Темір (ІІІ) оксиді Fe 2 O 3 – амфотерлі оксид, бірақ негіздік қасиеті басымдау, ең тұрақты оксид, қызыл-қоңыр түсті, минералы гематит.

Алынуы: 1) 2Fe(OH) 3 = Fe 2 O 3 + 3H 2 O

2) 3Fe + 2O 2 = Fe 3 O 4

3) 3Fe + 4HOH = Fe 3 O 4 + 4H 2

ІІ. Химиялық қасиеттері:

қышқылмен Fe 2 O 3 + 3H 2 SO 4 = Fe 2 (SO 4 ) 3 + 3H 2 O

қышқылдық оксидпен Fe 2 O 3 + 3SO 3 = Fe 2 (SO 4 ) 3

негізбен Fe 2 O 3 + 2NaOH = 2NaFeO 2 + H 2 O

Темірдің гидроксидтері.

Темірдің ІІ және ІІІ валентті оксидтеріне екі түрлі гидроксидтері сәйкес келеді.

Fe (II) гидроксиді – ақ түсті, ал Fe (III) гидроксиді – қызыл-қоңыр түсті. Олар суда ерімейтін заттар.

І. Алынуы. FeCl 2 + 2NaOH = Fe(OH) 2 + 2NaCl

FeCl 3 + 2NaOH = Fe(OH) 3 + 3NaCl

4Fe(OH) 2 + O 2 + 2H 2 O = 4Fe(OH) 3

Қолданылуы.

Темір купоросы (FeSO 4 ∙ 7H 2 O) – ағаш сүрлеуде;

Fe 3 C – цементит шойында қолданылады.

(NH 4 ) 2 SO 4 ∙ FeSO 4 ∙ 6H 2 O – Мор тұзы, тотықсыздандырғыш ретінде пайдаланылады.

Fe(NH 4 ) 2 ∙ (SO 4 ) 2 ∙ 12H 2 O – темір-аммонийлі ашудас, тері илеуде қолданылады.

Fe 2 O 3 – темір сүрегі (бояу) шатырларды бояуда, болат пен шыны беттерін тегістеуде, термиялық пісіруде қолданылады.

«Сәйкестендіру».

4Fe+3O 2 =

Fe 3 O 4

2Fe+3CL 2 =

2Fe 2 O 3

Fe+S=

3Fe+2O 2 =

2FeCL 3

FeCL 2 +Cu

Fe+H 2 O=

FeS

Fe+CuCL 2 =

FeO+H 2

«Кім математик?».

Берілген темір қосылыстарындағы FeO, Fe 2 O 3 , Fe 3 O 4 темірдің массалық үлесін есептеңдер.

I топ. Литий. FeO.

II топ. Темір. Fe 2 O 3 .

III топ. Алюминий. Fe 3 O 4 .

«Тест жұмысы».

1.Темірдің химиялық таңбасы?

А) Fe В) Cu С) Mg Д) H Е) O

2.Темірдің тотығу дәрежесі?

А) +2, +5 В) +2, +3 С) +1, +2 Д) +3, +5 Е) +5, +7

3.Темір үлесіне жер қыртысының неше пайызы тиеді?

А) 3,5% В) 4,5% С) 5,5% Д) 4,2% Е) 2,5%

4.Темір татының формуласы?

А) FeO В) FeO•Fe 2 O 3 С) Fe 2 O 3 Д) Fe(OH) 2 Е) Fe(OH) 3

5.Темірді қалай алады?

А) H 2 , AL, CO 2 В) C, Mn, K 2 O С) H 2 , AL, CO

Д) Fe, O 2 , SO 2 Е) Mg, N 2 , H 2 O

Жауаптары

1 А

2 В

3 Д

4 В

5 С

Үйге тапсырма беру.

§37. (8), §38. (6).