Презентация на тему "Белки" на узбекском языке

Aminokislota

Aminokislotalarning umumiy tuzilishi :

R

H 2 N- CH-COOH

О

Aminogruppa — bir valentli

gruppa —NH2, ammiak

qoldig’i (NH3).

С

Н

О

Karboksil gruppa ( karboksil ) -СООН — Karbon kislotalarning kislotalilik xususiyatini belgilaydigan bir valentli gruppa

Aminokislotalar :

Al а

Asp

Val

Арг

Асн

Gis

Gli

Gln

Ile

Glu

Pro

Ser

Liz

Met

Ley

Tir

Tri

Tre

Fen

Sis

02

Oqsil nima ?

Oqsil yoki proteinlar grek tilidan “protos”-birinchi degan ma’noni anglatadi.

1

Oqsillar –organik moddalar rivijlanishining oliy shaklidir. Oqsillar tiriklikning asosidir.

Hayot – oqsillarning yashash shaklidir .

Birinchi oqsil ?

Birinchi marta oqsil italiyalik Yakopo Bartolomeo Bekkari (1682— 1766) tomonidan 1728 yilda bug’doy unidan olingan.

Antuan Fransua de Furkrua

Антуан Франсуа де Фуркруа

Oqsillar o’rganilishi-

ning asoschisi

Oqsil nimalardan tashkil topgan ?

O 2

N

H 2

C

S

• Oqsillarning vazifasi:
• 1.Qurilish vazifasi:
• Oqsillar tayanch, muskul va qoplopvchi to’qimalarni qurilishiga xizmat qiladi.(kollogen,fibroin)
• 2.Transport vazifasi:
• Oqsillar yordamida organizmga moddalar etkaziladi. (Gemoglobin)
• 3.Vositachilik vazifasi:
• Oqsillar-fermentlar organizmdagi ko’p sonli kimyoviy reaksiyarga bositachilik qiladi.(katalaza,amilasa)
• 4.Sozlovchilik vazifasi:
• Organlar ishini garmonlar ta’minlaydi.(insulin,vazopressin)
• 5.Himoya vazifasi:
• (immunoglobulin, interferon)
• 6.Zahira vazifasi:
• (Kazein, albumin)
• 7.Harakat vazifasi:
• (miozin) va yana boshqa vazifalar.

Oqsillar ma’lum ketma-ketlikdagi peptid bog’lari orqali birikkan, kamida yuzta aminokislotalardan tashkil topgan biopolimerlardir. Oqsillarda aminokislotalar bir-biri bilan peptid(amid) bog’lanishlar

(-NO-CO-) orqali bog’lanib, peptid zanjirlar hosil qiladi. Peptid bog’lanishlar bitta aminokislota karboksilining boshqa kislotaning aminogruppasi bilan o’zaro ta’sirlashishi natijasida hosil bo’ladi. Bunda ikkita @-aminokislotadan bir molekula suv ajralib chiqib, peptidlar hosil bo’ladi.

H 2 N-CH 2 -COOH + NH 2 -CH-COOH →

|

CH 3

Glisin Alanin

O O

|| ∕∕

H 2 N-CH 2 -C-NH 2 -CH-C

| \

CH 3 OH

Dipeptid (Glisin-Alanin)

Uchta aminokislotadan tripeptidlar, ko’p sonli aminokislotalardan – polipeptidlar hosil bo’ladi.

Hosil bo’lgan dipeptidda molekulasining uchlarida har qaysi aminokislotadagi kabi funkzional gruppalar- karboksid bilan aminogruppa qoladi. Shu sababli dipeptid o’zining bitta uchi orqali

uchunchi aminokislota bilan reaksiyaga kirishib, tripeptid hosil qiladi.

2

O O O

|| ∕∕ ∕∕

H 2 N-CH 2 -C-NH-CH-C + NH-CH-C -------- →

\ ∕ | \ H 2 O

(OH H) CH 2 -SN OH

O O

|| ∕∕

→ H 2 N-CH 2 -C-NH-CH-C-N-CH-C

| | \

CH 3 CH 2 -SN OH

Tripeptid (glisil-alinil-sistelin)

Xuddi shu yol bilan tetropeptidga, so’ngra pentapeptidga aylanadi. Zanjirning tuzulishini ushbu sxema bilan ifodalash mumkin.

Turli oqlillar ma’lum bo’lib, ularning molekulalar massari

6000 dan bir necha milliongacha bo’ladi. Turli oqsillarning element analizi natijalari bo’yicha ularda

C---50-55/ O---21,5-23,5/, H--7/atrofida, N---15-17/, ---0,3-2,5/

Yana biroz miqdorda P, galogenlar, metallar bo’ladi. Masalan: qon oqsili- gemoglobinning empirik formulasi (C 738 H 1166 O 208 S 2 Fe) 4

4

Oqsillar tarkibi va tuzilishi haqidagi ma’lumotlar ularning gidrolizlanish mahsulotlarini o’rganish vaqtida olingan. Gidroliz oqsillar kislota yoki ishqorlarning eritmalari bilan qizdirilganda yoki fermentlar ta’sir ettirilganda sodir bo’ladi.

Gidrolizning oxirgi mahsulotlari @ - aminokislotalar hisoblanadi.Masalan: bitta tripeptidning to’liq gidrolizlanishi uchta aminokislota hosil bo’lishiga olib keladi

Oqsillar tarkibida 23ta aminokislota ko’p uchraydi. Bundan oqsillarning makromolekulalarida

aminokislotalarning alohida qoldiqlari turli-tuman birikmalar holida ko’p marta takrorlanishi lozim,degan xulosa kelib chiqadi. Turli xil oqsillar sonining juda ko’pligiga sabab ana shudir.

Oqsillar ajratib olingan ba’zi eng muhim aminokislotalarning tuzilishi va nomlarini keltiramiz:

Glisin H 2 N-CH 2 -COOH

Valin H 2 N-CH-COOH

l

CH 2 - CH(CH 3 ) 2

Alanin H 2 N-CH-COOH

l

CH 3

Leysin H 2 N-CH-COOH

l

CH 2 -CH(CH 3 ) 2

Izoleysin H 2 N-CH-COOH

l

CH 2 -(CH 3 ) 2 -NH 2

Serin H 2 N-CH-COOH

l

CH 2 OH

Bunda radikalda turli xil funksional gruppalar (-SH,-OH,-COOH, NH 2 )

va xalqalar bo’lishi mumkin.

Oqsillarning gidrolizi aslida polipeptid bog’lanishlarning gidrolizidan iborat.

Oqsillarning hazm bo’lishi ham ana shunga asoslangan. Ovqat hazm bo’lishida oqsil molekulalari aminokislotalarga qadar gidrorizlanadi, bu kislotalar suvli muhitda

yaxshi eriganligi sababli qonga o’tadi va organizmning barcha hujayra hamda to’qimalariga yetib boradi.

Bu erda aminokislotalarning ehg ko’p qismi turli a’zo va to’qimalarda oqsillar sintez bo’lishiga, bir qismi- gormonlar, fermentlar va boshqa

biologik muhim moddalar sintez bolishiga sarflanadi, qolgani esa energiya materiali

sifatida xizmat qiladi. Hozirgi vaqtda oqsil molekulasining birlamchi, ikkilamchi,

uchlamchi strukturalari bir-biridan farq qiladi.

Birlamchi strukturasi .

Ikkilamchi struktura.

Oqsilning birlamchi strukturasi :

Aminokislotalarning ma’lum izchillikda joylashgan polipeptid zanjiri oqsilning

birlamchi strukturasi deb ataladi.

Oqsilning ikkilamchi tuzilishi :

Polipeptid zanjiridagi peptid bog’lari hosil qilgan vodorod bog’lari ta’sirida murakkab spiralsimon fazoviy struktura oqsilning ikkilamchi strukturasi

deb ataladi.

Oqsilning uchlamchi tuzilishi :

Ikkilamchi strukturaning yig’ilishi natijasida, polipeptid zaniri radikali

funksional gruppalari o’zaro ta’siridan vujudga keladigan uch o’lchamli fazoviy struktura oqsilning uchlamchi strukturasi deb ataladi .

Oqsilning to’rtlamchi tuzilishi

Hayotning eng muhum ko’rinishlari: ovqat hazm qilish, ta’sirlanish, qisqarish o’sish, differensyalanish va ko’payish oqsil tabiatli maxsus moddalar funksyasidir. Oqsillarning murakkabligini og’irligi misolida ko’rish mumkin. Uglevodlarning xarakterli vakili hisoblangan glyukozaning molekula og’irligi 180 ga teng , oqsillarning molekula og’irligi esa 10000 bilan 10000000 orasida bo’ladi

Oqsillarni eruvchanligi turlicha: ba’zilari suvda eriydi, boshqalari- neytral tuzlarning

suyultirilgan eritmalarida eriydi, ayrimlari esa umuman erimaydi. Oqsillar suvda

Eriganida o’ziga xos molekulyar- dispers sistema hosil bo’ladi. Ba’zi oqsillarni

(tovuq tuxumining oqsili, qon gemoglobini) kristallar holida ajratib olish mumkin.

Kimyoviy tarkibi jihatidan oqsillar ikki guruhga bo’linadi :

oddiy oqsillar – proteinlar, ular gidrolizlanganda faqat aminokislotalarga ajraladi;

murakkab oqsillar- proteidlar, ular gidrolizlanganda aminokislotalar bilan oqsilmas tabiatli moddalar hosil qiladi; bular oqsil moddalar bilan oqsilmas-

moddalarning birikmalaridir.

Oqsillar tarkibida karboksil bilan aminogruppa borligi sababli ular aminokislotalar kabi amfoter xossalarini namoyon qiladi. Ular kislota va ishqorlar bilan tuzlar hosil qilib ta’sirlashadi.

Oqsillarning rangli reaksiyalari :

- Biuret reaksiyasi- oqsilga ishqor va bir necha tomchi mis kuporosi eritmasidan

ta’sir ettirilganda binafsha rang hosil bo’ladi.

-Ksantoprotein reaksiyasi- benzol halqasini tutgan oqsillarga konsentrlangan nitrat kislota ta’sir ettirilganda sariq rang hosil bo’ladi, ishqor qo’shilsa sariq rang zarg’aldoq rangga o’tadi.

Ayrim omillar ta’sirida oqsillarning ikkilamchi va uchlamchi strukturasi buziladi- oqsilning denaturasiyasi sodir bo’ladi. Oqsil denaturasiyasining mohiyati molekulaning ikkilamchi va uchlamchi strukturasiga sabab bo’ladigan bog’lanishlarning uzilishidan iborat. Bu esa oqsil molekulasi konfigurasiyasining

buzilishiga olib keladi. Oqsillar denaturasiyasiga turli hil reagentlar va shoroitlar:

kuchli kislota va ishqorlarning, etil spirtning, og’ir metallar tuzlarning ta’siri,

radiasiya, qizdirish, kuchli chayqalish va boshqa sabablar bo’ladi

Quyidagi rasmda nimani kuzatasiz?

DENATURATSIYA - oqsillar struktura tuzilishining o’zgarishi

Oqsillar tirik organizmlarning asosiy tarkibiy qismi bolib, ular barcha o’simlik va hayvon hujayralarining protoplazmalari va yadrolari tarkibiga kiradi. Hayot oqsillar-

ning yashash usulidir. Oqsillar tirik materiyaning muhim funksiylari va xarakterli

tomonlarini boshqaradi-ong, irsiyat,o’sish, harakat, sezgi organlarining faoliyati, kasalliklar tabiati, immunitet hodisasi va h.k.

Oqsilar sanoatda tabiiy tolalar (ipak, jun), jelatina, kazein, plastmassalar olishda ishlatiladi.

Tibbiyot uchun oqsil preparatlari; zardoblar, qon o’rnini bosuvchilar ishlab chiqarish muhim ahamiyatga ega.

Savollar :

• Qaysi organik moddalar hujayra tarkibiga kiradi?

2. Oqsillar qanday oddiy organik moddalardan tashkil topgan ?

3. Peptidlar nima ?

4. Oqsilning birlamchi strukturasi nima ?

5. Ikkilamchi, uchlamchi va to’rtlamchi strukturalar qanday hosil bo’ladi ?

6. Oqsillarning qanday xususiyatlari bor ?

E’tiboringiz

uchun raxmat!