"O'zbekistonda metallurgiya.Cho'yan va po'lat ishlab chiqarish" mavzusida slayd

Chilonzor tumani 202– umumta’lim maktabining kimyo fani o’qituvchisi Saparniyozova Mashhura

Mavzu: O’zbekistonda metallurgiya. Cho’yan va po’lat ishlab chiqarish

Dars shiori: “Bilganim daryo- bilmaganim dengiz “

Darsning maqsadi:

Ta’limiy: O’quvchilarga metallurgiya sanoati, cho’yan va po’lat mahsulotlari kundalik turmushda ishlatilishi, hayotimizdagi ahamiyati haqida bilim berish , ko’nikma va malakalarini shakllantirish ,kimyo faniga qiziqishlarini oshirish, o’quvchilarda ekologik tarbiyani shakllantirish

Tarbiyaviy : O’quvchilarda o’zaro hurmat, do’stlik, jamoa bo’lib ishlash ko’nikmalarini shakllantirish, o’quvchilarni Vatanparvarlik, milliy qadriyatlarga hurmat ruhida tarbiyalash

Rivojlantiruvchi: O’quvchilar olgan bilimlarni shakllantirish, mustaqil fikrlash va dunyoqarashini kengaytirish

Shakllantiriladigan kompetensiyalar:

• Tayanch: Kommunikativ kompetensiya, shaxs sifatida o’z – o’zini rivojlantirish kompetensiyasi, umummadaniy kompetensiya, matematik savodxonlik, fan va texnika yangiliklaridan xabardor bo’lish va foydalanish kompetensiyasi, axborot bilan ishlash kompetensiyasi, ijtimoiy faol fuqarolik kompetensiyasi;
• Fanga oid: Kimyoviy jarayon, hodisalarni kuzatish , tushunish va tushuntirish kompetensiyasi, element va kimyoviy birikmalarni kimyoviy tilda ifodalash kompetensiyasi, kimyoviy tajribalar o’tkazish va amaliyotda qo’llash kompetensiyasi .

Dars turi : Yangi bilimlarni o’rganuvchi Dars uslubi : “Assisment” metodi, guruhlar bilan ishlash, “Muammoli vaziyat” metodi, “Venn diagrammasi”, ”Moychechak guli” metodi Dars jihozi : Darslik,proektor, ekran,davriy jadval, tarqatmalar, kimyoviy jihoz va reaktivlar Darsning borishi : I . Tashkiliy qism : Salomlashish, o’quv qurollar, xona tozaligi, davomatni aniqlash, darsga tayyorgarlik ko’rish, ma’naviy va ekologik daqiqa,guruhlarga bo’lish Navbatchi axboroti, yurtimizdagi bo’layotgan voqea , hodisalar , ma’naviy va ekologik daqiqa

“ Ilmning- boshi jim turish Keyingisi - e’tibor bilan eshitish Uchinchisi – yod olish To’rtinchisi – unga amal qilish Beshinchisi – uni bilmaganlarga tarqatishdir. Mana shu shartlarga amal qilib bilim olinsa, bunday odamlar ikki dunyo saodatiga erishurlar.” Imom G’azzoliy

1879 yil Tomas Edison lampochkani yaratdi.

Genrix Gerts nemis olimi 1886-1889 yillarda radioni yaratdi.

Charlz Bebbij 1822 yilda qo’lda ishlaydigan hisoblash mashinasini loyihalashga erishadi.

Bu joyga har biringiz loyiqsiz!!!!

“ Assisment”metodi I-guruh

1.Yer qobig’ida temirning massa ulushi necha % ni tashkil qiladi ?

To’g’ri javob uchun :

1 ball

3. Quyidagi reaksiyalarni davom ettiring :

FeO + H 2 →…

Fe(OH) 3 →

2.Quyida berilgan rasmdagi jarayonni izoh

lab bering

To’g’ri javob uchun :

4. Masala :

To’g’ri javob uchun :

1 ball

1 ball

14 gr temir bilan n.sh. da o’lchangan qancha hajm xlor reaksiyaga kirishadi?

To’g’ri javob uchun :

2 ball

“ Assisment”metodi II-guruh

1.“Zang ” ning formulasini toping

To’g’ri javob uchun : 1 ball

2.Quyidagi manzarani izohlang?

4. Fe 3 O 4 tarkibida necha % temir bor?

To’g’ri javob uchun : 1 ball

To’g’ri javob uchun :

1 ball

3.Quyidagi reaksiyani davom ettiring :

Fe + O 2 → …

Fe +H Cl → …

To’g’ri javob uchun :

2 ball

“ Assisment”metodi III-guruh

1.Temirning biologik ahamiyati qanday?

To’g’ri javob uchun :

1 ball

2.Quyidagi manzarani izohlang?

To’g’ri javob uchun : 1 ball

3.Quyidagi oksidlarni nomlang:

Fe 3 O 4 , FeO , Fe 2 O 3

4.Temirning atom tuzilishi va elektron konfiguratsiyasini yozing.

To’g’ri javob uchun : 1 ball

To’g’ri javob uchun : 2 ball

  “ Muammoli vaziyat ” metodi Hindistonda temirdan tayyorlangan ustun iqlim nam bo’lsada, 16 asrdan buyon korroziyaga uchramagan. Nega ?  

III. Yangi mavzu bayoni:

•   Metallurgiya
• Qora metallurgiya va rangli metallurgiya
• Temir va uning qotishmalarini olish
• Temirdan boshqa barcha metallarni ishlab chiqarish
• Metallurgiya – kimyo sanoatining tabiiy manbalar va rudalardan metallarni olish va qayta ishlash bilan shug’ullanadigan sohasi, qora va rangli metallurgiyaga bo’linadi. Hozirgi vaqtda metallurgiya sanoati yordamida 75 xil metall va ular asosida turli qotishmalar olinmoqda.  
• O’zbekistonda hozirgi kunda 40ta qimmatbaho metall konlari mavjud. Oltin zaxirasi bo’yicha O’zbekiston dunyoda 4 o’rinda, Qizilqumdagi Muruntov, Ajilugut, Bulutkon, Bolkontov, Arissontov, Torboyda joylashgan, kumush Navoiy, Namangan viloyatlarida bor. Au, Ag, Cu, Re, Pb, Zn, W, Ca, Ni, Os,V, Te, Sc, Se kabi metall konlari bor.

O’zbekistonda metallurgiya

• O’zbekistonda metallurgiyaning qora va rangli, o’tga chidamli, radioaktiv metallar ishlab chiqarish sohalari yaxshi rivojlangan.
• Olmaliq tog’-kon metallurgiya kombinati turli rangli va noyob metallar Au,Ag,Cu, Zn olishga ixtisoslashgan.
• Bekobod metallurgiya zavodi qora metall mahsulotlari cho’yan va po’lat ishlab chiqariladi.
• Navoiy tog’-kon metallurgiya korxonasi noyob oltin va kumush hamda radioaktiv metallar (uran va uning birikmalari)dan tushgan rudalarni boyitish, qayta ishlash, tarkibiy qismlarga ajratishga ixtisoslashgan.
• Chirchiqda joylashgan o’tga chidamli va qiyin eruvchan metallar korxonasi Mo, W, Co, Ni metallarini olish va ular asosida turli qotishmalar ishlab chiqarishga ixtisoslashgan. Masalan, polatga nikel qo’shilsa uning sifati, korroziyaga chidamliligi oshadi.
• Samarqand cho’yan zavodida metallar va qotishmalarni qayta ishlash jarayonlari olib boriladi.

Metallar olinishi usuliga ko’ra 3 turga bo’linadi.

• Pirometallurgiya – kuydirish, quyish ma’nosini anglatadi. Bu usulda ko’proq cho’yan va po’lat olinadi.
• Gidrometallurgiya – qimmatbaho metallarni olishda qo’llaniladi(yuvish) Au, Ag, Cu.
• Elektrometallurgiya – oksid, gidrooksid,tuzlarning turli suyuqlanmalari elektroliz qilinadi,asosan Na, Ca, Al metallari olinadi.
• Cho‘yan tarkibi asosan temir oksidlaridan iborat bo‘lgan temir rudalaridan domna pechlarida–domnalarda suyuqlantirib olinadi. Domna pechlari o‘tga chidamli g‘ishtlardan qurilgan, balandligi 27–31 ml gacha bo‘ladigan minoralardir. Domnaning yuqori qismidan temir rudasi, koks –C, flyus –ohaktosh va qum aralashmasi beriladi.

• Domnaning pastki qismidan furmalar –maxsus teshiklar orqali 600–800°C gacha qizdirilgan havo purkaladi. Ko‘pincha havo bilan toza kislorod ham purkaladi (kislorodli purkama). Koksning yonishidan domnada yuqori harorat hosil qilinadi. Kislorodli purkama haroratning ko‘tarilishiga va cho‘yan suyuqlantirishni tezlashishini ta’minlaydi. Domnada koks harorat va qaytaruvchi vazifasini bajaruvchi CO manbasi bo‘lib xizmat qiladi. Domnada quyidagi jarayonlar yuz beradi:
• 1)koksning bir qismi yonib, CO 2 hosil qiladi

C  O 2  CO 2 2)yuqori haroratda CO 2 koks bilan ta’sirlashib, CO ga aylanadi

CO 2  C  2CO

• 3)CO temir rudasini erkin temirgacha qaytaradi
•   3Fe 2 O 3  CO  2Fe 3 O 4  CO 2
• Fe 3 O 4  CO  3FeO  CO 2
• FeO  CO  Fe  CO 2

4)rudadagi qo‘shimchalar flyus bilan oson suyuqlanuvchan, yengil moddalar–shlak hosil qiladi

• CaCO 3  CaO  CO 2
• CaO  SiO 2  CaSiO 3
•  

• Rudadan qaytarish natijasida olingan g‘ovak temir CO, koks uglerodi, kremniy, marganes, fosfor, oltingugurt bilan ta’sirlashib, suyuq cho‘yan hosil bo‘ladi. Cho‘yan va shlak domnaning quyi qismi– gornga oqadi. Gornda ikki suyuq qatlam–yuqorida shlak, pastda cho‘yan qatlami hosil qiladi. Shlak qatlami cho‘yanni oksidlanishdan himoya qiladi. Cho‘yan va shlak davriy ravishda mahsus tirqishlar orqali domna pechidan chiqarib turiladi.
• Domna pechi 10 yilgacha uzluksiz ishlatiladi. So‘ngra pech ta’mirlanadi. Domna pechida sutkasiga 10000 t atrofida cho‘yan olish mumkin. Keyingi yillarda domnaga kislorod bilan tabiiy gaz ham purkash yo‘lga qo‘yildi. Т abiiy gaz tarkibidagi metan yonib, karbonat angidrid va suv bug‘larini hosil qiladi, ular esa cho‘g‘langan ko‘mir bilan ta’sirlashadi, natijada domna gazi is gazi va vodorod–kuchli qaytaruvchilar bilan boyiydi:
• CH 4  2O 2  CO 2  2H 2 O CO 2  C  2CO
• H 2 O  C  H 2  CO
•   Тabiiy gazni bu jarayonga qo‘shish bilan koks sarfi 10–20 % ga kamaytiriladi.

Cho‘yan- tarkibida 2,14 % dan ko‘p uglerod tutgan temir va uglerod qotishmasi, 1,5 % Mn, 4,5% Si, S,P bo’ladi.

Po‘lat- tarkibida 2,14 % dan kam uglerod tutgan temir va uglerod qotishmasi. Cho’yan qora metallurgiyaning birlamchi mahsuloti, u temirdan qattiq, mo’rt

• bo’ladi, bolg’alanmaydi.

• Quyma cho‘yan kulrang bo‘lib, undagi uglerod grafit shaklida mavjud bo‘ladi. Undan trubalar, o‘zaklar, ko‘priklar uchun panjaralar, mashina qismlari, kimyoviy uskunalar tayyorlanadi.
• Тo‘yingan cho‘yan oq rangli bo‘lib, undagi uglerod temir karbidi shaklida bo‘ladi. Undan po‘lat olishda foydalaniladi. 
• Po’lat olish jarayonining mohiyati cho’yan tarkibidagi uglerod ,oltingugurt, fosfor, kremniy va boshqa qo’shimchalarni kuydirib chiqarib yuborishdan iborat. Uglerod miqdori qancha kamaytirilsa, po;latning qattiqligi shunchalik kamayib boradi.

Po’lat olishda quyidagi jarayonlar sodir bo’ladi:

• 2Fe  O 2  2FeO  Q
• 5FeO  2P  5Fe +P 2 O 5 + Q
• 2FeO  Si  2Fe +SiO 2 + Q
• FeO  Mn  Fe +MnO + Q
• FeO  C  Fe  CO + Q

Po’latning turlari:

1)Legirlangan po’lat-po’latga alohida xossalar berish uchun Cr, Ni, Mo, Al va boshqa qo’shimchalar qo’shib tayyorlanadi.

2)Konstruksion po’lat-mashina qismlari, konstruksion buyumlar, binolar qurishda foydalaniladi.

3)Asbob uskunabop po’latlar-kesuvchi va o’lchov asboblari, shtamplar tayyorlashda ishlatiladi

4)Alohida xossali po’lat- gaz trubalari, reaktiv dvigatellar, raketa qurilmalari, magnit qurilmalari tayyorlanadi.

Cho’yan va po’lat mahsulotlari hayotimizda

1. Tarkibida 10 % qo’shimchasi bor magnitli temirtoshning qanday massasida 1 tonna temir bo’ladi? 2. 0,5 mol Fe 3 O 4 tarkibida necha gramm temir borligini hisoblab toping. “ Qiziqarli kimyo ” kimyoviy tajribalar o’tkazish

“ Moychechak guli” metodi

“ Venn diagrammasi” metodi

Qadim zamonlardagi dengiz qaroqchilari yashirgan xazinalarni topishni kim ham orzu qilmagan deysiz ?! Agarda boshqotirmani to’g’ri yechsangiz, haqiqiy boylik topish yo’lini bilib olasiz!

• Si – qi ,   Ar – xa ,   Ne – st ,   Fe – dir ,
• Mg - ha ,   F – do’ ,   Cr – na ,   Cl – qiy ,
• Li – yax ,   Sc – zi ,   N – shi ,   Na – - bu .

Dars hikmati:

Yaxshi do’st bu haqiqiy xazinadir.

Uyga vazifa

• Mavzuga doir qo’shimcha ma’lumot to’plash , mavzuni takrorlash

E’TIBORINGIZ UCHUN RAXMAT