Металдарды? адам ?міріндегі ма?ызы. ?аза?станны? кен байлы?тары.

• Тірі ағзалар тіршілігіндегі металдардың биологиялық маңызы. Металдар мен бейметалдар қосылыстарының негізгі кен орындары және оларды өндіру мен өңдеу кезінде қоршаған ортаны қорғау шаралары. (жоба қор)

1.Үй тапсырмасы.

2.Жаңа сабақ.

3.Бекіту

4.Үйге тапсырма

5.Бағалау

Химиялық элементтер

Химиялық элементтер қаншаға бөлінеді?

Химиялық элемент пен химиялық қосылыстарды

бөліп жазыңдар: Na, NaCl, Cl, O, H 2 O, CO 2 , Al, Fe, C 6 H 12 O 6 , CH 3 COOH, I, H 2 O 2 , KMnO 4

Металдарға ортақ қандай қасиеттер бар?

• Металдық жылтыры бар;
• Агрегаттық күйі қатты

( сынаптан басқа);

• Электр және жылуды жақсы өткізеді;
• Созылғыш, иілгіш, тапталғыш

Бейметалдар―металға тән емес сипаттамасы бар қарапайым денелер түзетін химиялық элементтер. Бейметалдардың сапалы сипаттамасы электртерістілік болып табылады.

«Иә, жоқ» ойыны

• Натрий сілтілік металл.
• Химиялық элементтердің периодтық жүйесінде металдардың саны бейметалдарға қарағанда аз.
• 1969 жылы Алматының Есік жерінде “Алтын адам” табылды.
• Темір тез магниттелуге және магниттік қасиетін жоюға бейім металл.
• Металдардың және оның құрамаларының

айналадағы ортамен әрекеттесіп, бүлінуін-жану

деп атайды.

Металдардың адам өміріндегі маңызы.

Жер бетінде металдарды пайдалану осыдан 10 мыңға жуық жыл бұрын басталған. Қазіргі кезде 80-ге жуық металдар бар. Металдар болмағанда электронды, телевизия және т.б алуан түрлі техникалардың дамуы қазіргі дәрежесіне жетпес еді. Қазіргі адам тіршілігі металдарды қолданумен байланысты. Тіпті тірі организмде ең кем дегенде 10 металдың болатыны анықталған. Олар: темір, мыс, магний, кобальт, мырыш, марганец, молибден, натрий, калий, кальций. Бұлар тіршілік элементтері деп аталады

Ауыспалы металдар мен хелаттардың биологиялық маңызы

• Биологиялық жүйелер негізінен сутек, оттек, көміртек атомдарынан тұрады. Биологиялық жасушаларға қажетті заттардың 99%-ын осы элементтер қамтамасыз етеді. Сонымен қатар, адам ағзасы басқа элементтерді де қажетсінеді. Соның ішінде алтауы- темір, мыс, мырыш,марганец,кобальт және молибден сияқты ауыспалы металдар бар.

• Бұл элементтердің негізгі қасиеті биологиялық жүйеде электрондық-донорлы топтармен комплекс түзе алуы болып табылады. Ағзада катализатор қызметін атқаратын көптеген ферменттер, құрамында металл иондарының болуы себебінен қызмет атқарады.

• Адам ағзасында бұл элементтердің өте аз мөлшері болғандықтан, олар микроэлементтер деп аталады. Аз мөлшерде қажет болса да, олардың жетіспеушілігі түрлі ауруларға алып келуі мүмкін. Мысалы, марганецтің жетіспеуі ковульсия тудырады. Сонымен қатар, марганец жүктілік кезінде де өте маңызды. Эпилепсия ауруына шалдыққан адамдарға марганец мөлшері жоғары тағамдарды пайдаланған жөн.

Темір

Темірдің (Fe) атқаратын қызметі мынадай:

Адамның ағзасында шамамен 4-5 г темір болады.

• Қан түзілу процесі мен жасуша ішілік алмасу процестерінде орын алады;
• Гемоглобин мен миоглобиннің түзілуінде қолданылады;
• Ағзада оттектің тасымалдануын қамтамасыз етеді;
• Қалқанша безінің қызметін реттейді;
• В тобы витаминдерінің метаболизм процесіне әсер етеді
• Кейбір ферменттердің құрамына кіреді (ДНҚ синтезіне қатысатын рибонуклеотид-редуктаз сияқты ферменттер)
• Ағзаның өсу процесіне қажет;
• Иммунитетті реттейді (интерферон мен киллер жасушалардың белсенділігін қамтамасыз етеді);
• Детоксикациялық әсер береді (бауырдың құрамына кіріп, токсиндерді залалсыздандыруда орын алады);
• Тотықтырғыш ферменттердің құрамына кіреді;
• Анемияның алдын алады;
• Тері, тырнақ және шаш жағдайын жақсартады.

Свекла

Ягоды

Яблоко

Темір элементінің біз тұтынатын тамақ өнімдерінде кездесуі

Белые грибы

Брокколи

Сухофрукты

Изюм

Шиповник

темір

Нормы потребления йода по ВОЗ

Возрастная группа

Потребность в йоде,мкг/сутки

Дети младшего возраста

(от 0 до 6лет)

90 мкг

Дети школьного возраста

(от 6 до12лет)

120 мкг

Взрослые

(от 12 лет и старше)

150 мкг

Беременные и кормящие женщины

200мкг

Мыс (Cu)

Мыс (Cu)

Ересек адамдарға күніне 2 г мыс жеткілікті болады. Адам ағзасында мыс сүйек пен бұлшық етте, мида, қанда, бүйректе және бауырда жиналады.

Мыстың биологиялық маңызы:

• Маңызды ақуыздар мен ферменттердің түзілуінде орын алып, жасуша мен ұлпаның өсуіне әсер етеді;
• Жасушалардың алмасу процесіне қажетті заттармен қамтамасыз етеді;
• Аскорбин қышқылымен бірге мыс иммундық жүйені белсенді түрде ұстайды;
• Ауру тудырушыларды жою қабілеті бар.

Қазақстанның экономикалық аймақтары:

• Солтүстік аймақ
• Оңтүстік аймақ
• Батыс аймақ
• Шығыс аймқ
• Орталық аймақ

1. Басты өнеркәсіп орталықтары: Петропавл, Қостанай, Көкшетау

2.Кен байлықтары: темір, асбест кен орындары, Соколов-Сарыбай темір рудасы.

3.Астығы мол өлке

Оңтүстік Қазақстан аймағы

• Басты өнеркәсіп орталықтары: Алматы, Шымкент, Қызылорда, Жамбыл.

• Кен байлықтары: мұнай, түсті металл.
• жер асты кендері

Орталық Қазақстан аймағы

• а) Басты өнеркәсіп орталықтары: Қарағанды, Жезқазған, (Ақмола, Павлодар облыстарының біраз бөлігін қамтиды).
• ә) Кен байлықтары: көмір, мыс, қорғасын, мырыш, алтын, темір, марганец, вольфрам, молибден, мұнай, түсті металдар т.б.
• б) жер асты кендері

• а) Басты өнеркәсіп орталықтары: Ақтөбе, Маңғыстау, Атырау, Ақтау.
• ә) Кен байлықтары: мұнай, жанармай, түрлі ас тұздары
• б) жер асты кендері мол.

Шығыс Қазақстан аймағы.

• а) Басты өнеркәсіп орталықтары: Өскемен, Семей, Алтай.
• ә) Кен байлықтары: түсті металл, алтын, қорғасын, мырыш.
• б) жер асты кендері.

Химиялық диктант

Айыру жолмен мұнайдан __________________________________алынады.

Қайта өңделген мұнайдың қалдығынан__________отын ретінде қолданылады.

Мұнайдың қатты қалдығы-________жол құрылысында пайдаланылады.

Қазақстанда мұнай ________жылдан бастап өндірілді. 1911 жылы_________кен орны,

1915 жылы _________кен орыны игерілді. 1979 жылы ашылған _______________кен орны-әлемдегі ірі мұнай кен орындарының бірі болып табылады.

Химиялық диктант

Қазақстандағы көмірдің жалпы қоры млрд.т деп есептелінеді. Қазіргі кезде елімізде кен орны бар. ____ жылы көмір өндіру рекордтық деңгейге жеткен. Ең ірі көмір кен орны көмір алабы. Оның көмірі көмір. көмір алабының көмірі өндіріледі.

Көмір ретінде қолданылады.

Химиялық диктант

Газдың қоры жағынан Қазақстан әлемде Каспий қайраңын қоса есептегенде

____орынға ие. Газдың барланған қоры ____________________млрд.текше м.

Қазақстанда______________ кен орындары бар.

Қазақстандағы барлық газ қорының 70 %-ы_______________газ-конденсатында.

Газ негізінен _________________пайдаланылады..

Химиялық диктант

жауабы

І топ

160, 400кен орны, 1988 жылы, Қарағанды, тас көмір, Екібастұз,

ашық әдіспен, отын .

ІІ топ

15 орын, 2,5, Қарашығанақ, Жаңажол,Қаламқа,Құмкөл кен орындары, Қарашығанақ, отын

ІІІ топ

Ашық түсті өнімдер (бензин,керосин, лигроин,газойль),

мазут, гудрон, 1899жылы, Доссор, Мақат, Теңіз.

• Қаратау (свинец) береді, Алтайда (золото) өнеді, (Медь) сыйлап Қарсақпай, бәрі байлық төгеді.(Угольная база) – Қарағанды, Ақтауда нефть ағады,(Железо) кені бар Қостанай, ешқашан артта қалмайды.

Үйге тапсырма

• Қазақстан кен байлықтары тақырыбы-на баяндама жазу. Өндірістерде өндіру кезінде бөлінетін улы газдар- дан қорғау шаралары тақырыбына жоба дайындау.

Химиялық элементтердің адам өмірін-дегі биологиялық рөлі тақырыбына сөзжұмбақ не ертегі құрастыру.

Бағалау

Жеңіске жеткен топ марапатталады. Сабаққа белсене қатысқан оқушылар мен басқа да оқушылар бағаланады.

Сабақ орташа деңгейде

Менің көңіл - күйім жақсы

Менің көңілім толмады

Менің білімімді ашты

Менің ұсынысым