Fosforning kislorodli birikmalari, fosfat kislota

Fosforning kislorodli birikmalari

O`rtofosfat kislota H3PO4

Tayyorladi: Namangan viloyati Uchqo`rg`on tumani, 1-sonli maktab kimyo fani o`qituvchisi Nishonova Nigora Qo`ldoshboyevna

Reja

• Fosforning kislorod bilan hosil qilgan birikmalari
• Fosfor(III) oksidi. Olinishi, fizik va kimyoviy xossalari.
• Fosfor(V) oksidi . Olinishi, fizik va kimyoviy xossalari
• Fosfat kislota. Olinishi, fizik va kimyoviy xossalari, ishlatilishi.
• Uyga vazifa

• Fosfor bir nechta oksid hosil qiladi.
• Ulardan eng muhimlari P 4 O 6 va P 4 O 10 . Ko`pincha ularni formulalari soddalashtirilgan holda P 2 o 3 va P 2 O 5 tarzida yoziladi.

P 2 O 3

• P 4 O 6 -mumsimon kristall modda, Fosforni kislorod yetishmagan sharoitda yondirish yo`li bilan olinadi. Kuchli qaytaruvchi va juda zaharli.

P 2 O 5

• P 4 O 10 -oq gigroskopik kukun. Fosforni mo`l havoda yoki kislorodda yondirish orqali oplinadi. U suv bilan shiddatli birikadi. Boshqa birikmalardanm ham suvni tortib oladi. Gazlar va qurituvchi sifatida ishlatiladi. Fosforning oksidlari va barcha kislorodli birikmalari, azotning xuddi shunday birikmalariga qaraganda ancha mustahkamroqdir. Bunga sabab azotga nisbatan fosforda metallmaslik xossalarining susayganligidir.

• P 2 O 5 ning suvda erishidan oddiy sharoitda: Fosforning yonishida kislorod yetarli miqdorda ishtirok etganda P4O10 tarkibli fosfor (V)-oksidi hosil bo‘ladi. Fosfor (V)-oksidini soddaroq qilib — P 2 O 5 ko‘rinishida yozamiz:
• 4P + 5O 2 = 2P 2 O 5.
• Fosfor (V)-oksidi oq rangli, gigroskopik (suvni shimib oluvchi) modda bo‘lib, suvda yaxshi eriydi. P 2 O 5 ning suvda erishidan oddiy sharoitda:
• P 2 O 5 + H 2 O = 2HPO 3 metafosfat kislota hosil bo‘ladi.

• P2O5ni suvli eritmasini qizdirish bilan ortofosfat kislota olish mumkin:
• P 2 O 5 + 3H 2 O = 2H 3 PO 4 .
• yoki birinchi reaksiyada hosil bo‘lgan metafosfat kislota harorat ta’sirida suv bilan reaksiyaga kirishib, ortofosfat kislotani hosil qiladi: HPO 3 + H 2 O = H 3 PO 4 . Ortofosfat kislota ohista qizdirilsa, pirofosfat kislota hosil bo‘ladi:
• 2H 3 PO 4 = H 4 P 2 O 7 +H 2 O
• qizdirish davom ettirilsa, P2O5 gacha parchalanadi.

• HPO 3, H 4 P 2 O 7 larni hosil qilish muhim ahamiyatga ega. O`rtofosfat (fosfat) kislota laboratoriyada kalsiy o`rtofosfatga konsentrlangan sulfat kislota ta’sir ettirib qizdirish yo‘li bilan olinadi:
• Ca 3 (PO 4 ) 2 +3H 2 SO 4 = 3CaSO 4 +2H 3 PO 4 Fosforni yetarli miqdordagi kislorodda yondirib, hosil bo‘lgan P 2 O 5 ga qizdirib turib suv ta’sir ettirish yo‘li bilan ham ortofosfatkislota olish mumkin:
• P → P 2 O 5 → H 3 PO4

• Ortofosfat kislota – H3PO4
• Normal sharoitda inert, yuqori temperaturada ko`pgina metal va ularning oksidlari bilan reaksiyaga kirishadi, hatto kvars bilan oltinga ham ta`sir etadi.

Dissotsialanishi

• Fosfat kislota dissotsiatsiyalanganda uch xil ion hosil qilganligi uchun uch qator tuzlarni hosil bo‘ladi:
• Digidrofosfatlar: NaH 2 PO 4 , Ca(H 2 PO 4 ) 2 . Gidrofosfatlar: Na 2 HPO 4 , CaHPO 4 .
• Fosfatlar: Na 3 PO 4 , Ca 3 (PO 4 ) 2 .

Kimyoviy xossalari

O`rtofosfat kislota, kislotalar uchun xos bo‘lgan barcha umumiy reaksiyalarni beradi.

• 6Na + 2H 3 PO 4 = 2Na 3 PO 4 + 3H 2 ,
• 3CaO + 2H 3 PO 4 = Ca 3 (PO 4 ) 2 + 3H 2 O,
• 3NaOH + H 3 PO 4 = Na 3 PO 4 + 3H 2 O,
• 3NH 3 + H 3 PO 4 = (NH 4 ) 3 PO 4 ,
• 3Na 2 CO 3 + 2H 3 PO 4 = 2Na 3 PO 4 + 3CO 2 + 3H 2 O.

• Kumush nitrat bilan reaksiyaga kirishib, o‘ziga xos sariq cho‘kma hosil qiladi:
• 3AgNO 3 + H 3 PO 4 = Ag 3 PO 4 + 3HNO 3 Ag 3 PO 4 — sariq rangli cho‘kma. Bu reaksiya fosfat ioni uchun reaktiv hisoblanadi.

Olinishi

• Fosfat kislota texnikada ekstraksion va termik usullar bilan olinadi. Ekstaksion usul maydalangan va ozroq fosfatga kislota qo`shilgan tabiiy fosforitni sulfat kislota eritmasida eritishdan iborat.
• Termik usulda esa avval fosforitdan sof fosfor ajratib olinadi, so`ng uni kuydirib fosfat angidrid hosil qilinadi. Bu moddaga suv ta`sir ettirib uni fosfat kislotaga aylantiriladi .

Ishlatilish sohalari

• Fosfat kislota o`g`itlar, texnik reaktivlar ishlab chiqarishda muhim xomashyo. U organik mahsulotlar sintezida, faollashgan ko`mir ishlab chiqarishda, metallar sirtida himoya qoplamalar hosil qilishda qo`llaniladi. Tozalangan, oziq-ovqat fosfat kislotasi deb nomlanadigan turi spirtsiz ichimlikjlar, farmatsevtik preparatlar tayyorlashda ishlatiladi.

Uyga vazifa Savol va topshiriqlar

• 1. Fosforning qanday kislorodli birikmalarini bilasiz? Fosfor (V)- oksidi xossalarini ta’riflang.
• 2. 19,6 g ortofosfat kislota olish uchun qancha kalsiy ortofosfat va sulfat kislota kerak?
• 3. 18,2 g kalsiy fosfiddan olingan fosfinning to‘la yonishidan hosil bo‘lgan fosfor (V)-oksiddan qancha ortofosfat kislota olish mumkin?
• 4. Tarkibida 93 % Ca 3 (PO 4 ) 2 bo‘lgan 100 g fosforitdan qancha fosfat kislota olish mumkin? Bu miqdor kislotadan necha g 40 % li eritma tayyorlash mumkin?

5. Quyidagi o‘zgarishlarni amalga oshirish uchun kerak bo‘ladigan reaksiya tenglamalarini yozing

• 1) Ca 3 (PO 4 ) 2 → P 4 → P 4 O 10 → H 3 PO 4 → CaHPO 4 , 2) P → P 2 O 5 → HPO 3 → H 3 PO 4 → Na 3 PO 4 , 3) PH 3 → P 2 O 5 → H 3 PO 4 → Ca 3 (PO 4 ) 2 .

E`tiboringiz uchun raxmat!!!