Azot gruppachasi elementlari

Asaka tumani 12- umumta’lim maktabi kimyo fani o’qituvchisi Mannofova Sayyoraning tayyorlagan dars ishlanmasi

MAVZU: Azot gurpachasi elementlari.

“ Sut emizuvchilаrning хilmа-хilligi:

tuх u m qo’yuvchilаr, xaltalilar “

mavzusida dars ishlanmasi

• MAVZU: Azot gurpachasi elementlari

Mavzuga noan’anaviy interfaol usullarda

yondashish .

Dаrsning оltin qоidаsi:

• Tаrtib intizоm
• O’zаrо hurmаt
• Izlаnuvchаnlik
• Fаоllik.
• Shеrikkа sоdiqlik
• Хоtirа

• Darsning ta’limiy maqsadi: Azot gurpachasi elementlari xaqida ma’lumot berish.
• Darsning tarbiyaviy maqsadi: O`quvchilarni tabiatni muxofaza qilish, undan oqilona foydalanish, tabiatga nisbatan mehr -muhabbat va vatanparvarlik ruhida tarbiyalash;
• Darsning rivojlantiruvchi maqsadi: O`quvchilarda mustaqil ishlash, ko`nikma va malakalarini rivojlantirish, olgan bilim va ko`nikmalarini amalda qo`llash

• Uslub: Noan`anaviy, interfaol o`yinlardan foydalanish;
• Shakl: Suhbat, musobaqa va hamkorlikda
• Nazorat: Og‘zaki nazorat, savol-javoblar, muhokama, kuzatish, o‘z-o‘zini nazorat qilish.

O’tilgan mavzuni “Aqliy hujum” usulida mustahkamlash

v-guruhcha azot guruhchasi elementlari

Azot guruhchasi elementlarining xossalari

N

P

As

Sb

!

Tabiatda azotning ikkita izotopi bor:

Oksidlanish darajalari

Oksidlovchi

Atomning tashqi

elektron konfiguratsiyasi

Tabiatda tarqalishi

Azot tabiatda erkin holda ham, birikmalar tarzida ham uchraydi. Erkin holda havoning asosiy qismini tashkil etadi. Havoda hajm jihatdan 78 %, og‘irlik jihatdan 75,5 % azot bo‘ladi. Birikmalar holida esa NaNO 3

ko‘rinishda Chilida uchraydi.

Shuning uchun ham NaNO 3 ni

Chili selitrasi deyiladi.

Azot

Havoning tarkibi

Tabiatda tarqalishi

Azot tuproqda ham turli nitratlar holida uchraydi. Tirik organizmlar

tarkibiga kiruvchi, hayot

uchun eng muhim bo‘lgan

moddalar, ya’ni oqsillar

ham azotning tabiiy

birikmalaridir.

Fosforni tabiatda tarqalishi

• Fosfor birikmalar xolida uchraydi.Tabiiy birikmalari fosforit va apatitlar . Oqsillar,nuklein kislotalar fosforni organik birikmalari. Odam va xayvo suyagining asosiy qismini Ca 3 (PO 4 ) 2 tashkil etadi.

Azotni lobarotoriyada olinishi

Laboratoriya sharoitida toza azot mis (II)- oksidi ustidan ammiak gazini o‘tkazib olinadi:

3CuO + 2NH 3 = 3Cu + 3H 2 O + N 2

Azotni sanoatda olinishi

Sanoatda azot olish uchun asosiy xomashyo havo hisoblanadi. Havo suyuq holatga o‘tkaziladi. Buning uchun havo qattiq sovitiladi. Suyuq havo sekin asta bug‘latiladi. Bunda birinchi bo‘lib havo tarkibidagi azot uchib chiqadi. Buning sababi azotning qaynash harorati – 196 °C , kislorodniki esa – 183 °C . Suyuq havo tarkibidan azot chiqib bo‘lgandan so‘ng, kislorod qoladi. Demak, bu texnologik jarayonda azot hamda kislorod olinadi.

N 2

O 2

Fosforni laboratoriyada olinishi

Fosfor fosforit yoki apatitdan olinadi. Bu moddalar kremniy tort oksid hamda koks ishtirokida qizdriladi. Reaksiya natijasida xosil bolgan fosfor bug’lari maxsus kamerada suv ostida kondetsatlanadi.

Fizik xossalari

• Gaz;
• Rangsiz ;
• Hidsiz;
• Ta’msiz;
• Suvda yomon eriydi;
• Havodan ozgina yengil;
• -196 o C da suyuqlanadi;
• -210 o C da qattiq holatga o’tadi.

Fizik xossasi

• Fosforning 3 xil allatropiyasi bor,ular oq, qizil, qora fosforlardir.Oq fosfor yorug’lik tasirida qizil fosforga aylanadi
• Qizil fosfor esa xavosiz joyda oq fosforga aylanadi .
• Qizil fosfor gugurt ishlab chiqarishda muxm xom ashyo xisoblanadi.

Kimyoviy xossalari

Azot molekulasi deyarli inert gaz. Bunga sabab azot molekulasi tarkibidagi uchbog’dir. Bu bog’ni uzish uchun juda katta energiya talab qilinadi. Shuning uchun ham azot molekulasi kislorod bilan ham to’g’ridan tog’ri reaksiyaga kirishmaydi.

Kimyoviy xossalari

Yuqori haroratda, masalan, elektr yoyi hosil bo‘lishidagi haroratda azot kislorod bilan reaksiyaga kirishib azot (II)-oksid hosil qiladi :

2000 o C

N 2 + O 2 2NO - Q

Momaqaldiroq (chaqmoq) paytida hosil bo‘ladigan elektr razryadlari ta’sirida ham atmosferadagi azot oksidlanib, azot (II)- oksidi hosil qiladi.

Kimyoviy xossasi

Boshqa har qanday metallar bilan odatdagi sharoitda reaksiyaga kirishmaydi. Qizdirilganda magniy bilan reaksiyaga kirishadi:

3Mg + N 2 = Mg 3 N 2

Metallarning azot bilan hosil qilgan birikmalari nitridlar

deb ataladi.

Masalan: Li 3 N — litiy nitrid, Mg 3 N 2 — magniy nitrid .

Kimyoviy xossalari

Azot katalizator ishtirokida yuqori bosim va harorat ta’sirida vodorod bilan reaksiyaga kirishadi:

N 2 + 3H 2 = 2NH 3 + Q

Litiy odatdagi sharoitda azot bilan reaksiyaga kirishadi:

6Li + N 2 = 2Li 3 N

Fosforni kimyoviy xossasi

• Oq fosfor kimyoviy faol element.
• Kislorod ,galogenlar,oltingugurt va ayrim metallar bilan reaksiyaga kirishadi.
• 4P +5O 2 = 2P 2 O 5
• 2 P + 3Cl 2 = 2PCl 3
• 2 P + 3S = P 2 S 3
• 2 P + 3Ca = Ca 3 P 2

Vodorod bilan reaksiyaga kirishib fosfin ni hosil qiladi

2 P + 3H 2 = 2 PH 3

Bu qiziq!

• Yong’in xavfsizligini ta’minlash uchun zarur bo’lgan azot samolyotlarning g’ildiraklariga joylashtiriladi.
• Deyarli barcha portlovchi moddalar azot bilan tayyorlanadi.
• Azot qishloq xo’jaligi sohasida muhim rol o’ynaydi. Undan o’simliklar hosilni oshiradigan o’g’itlar ishlab chiqariladi.

• Yangi mavzuni mustahkamlash
• o’quvchilar “kichik guruh” larga ajratiladilar va har bir guruh vakillaridan doskaga chiqadilar, Guruhlar “O’YLA, IZLA , TOP” o’yini o orqali olgan bilimini mustahkamlaydi

Reaksiyalarni davom ettiring, oksidlovchi va qaytaruvchini aniqlang.

• N 2 + O 2 → …
• N 2 + H 2 → …
• N 2 + Mg → …

Savol

Nima uchun havo tarkibining 78 foizini azot tashkil qilsa ham, o’zimliklar uchun zarur bo’lgan azot azotli o’g’itlar ko’rinishida solinadi?

Uygа vаzifа:

• Yangi mavzuni o’qib, mavzu oxiridagi atamalani izohi bilan daftarga ko’chirib yozish, mavzu asosida 5 tadan test savollari tuzish va savollarga og’zaki javob berishga tayyorlanish ,5 tadan qiziqarli ma’lumot toplash, 10 ta xisoblashga doir masala tuzish.
• Yangi mavzuni o’qib, mavzu oxiridagi atamalani izohi bilan daftarga ko’chirib yozish, mavzu asosida 5 tadan test savollari tuzish va savollarga og’zaki javob berishga tayyorlanish ,5 tadan qiziqarli ma’lumot toplash, 10 ta xisoblashga doir masala tuzish.
• Yangi mavzuni o’qib, mavzu oxiridagi atamalani izohi bilan daftarga ko’chirib yozish, mavzu asosida 5 tadan test savollari tuzish va savollarga og’zaki javob berishga tayyorlanish ,5 tadan qiziqarli ma’lumot toplash, 10 ta xisoblashga doir masala tuzish.