Сабақтың мақсаты: Темір металы жөнінде білімдерін кеңейту.
Білімділік:Темір элементін жан – жақты зерттеу арқылы темір, оның қосылыстары,қолданылуы, маңызы жөнінде білімдерін кеңейту. Дамытушылық:Оқушылардың ойлау, қорытындылау, жүйелеу қабілеттерін дамыту.
Тәрбиелік:Оқушылардың шығармашылық мүмкіндігін дамыту, қабілетін арттыру, қосымша материалдар арқылы эстетикалық тәрбие беру.
Сабақтың типі: Жаңа сабақты меңгерту.
Сабақтың әдісі: СТО технологиясы,түсіндірмелі, сұрақ-жауап.
Көрнекілік: электронды оқулық металдар коллекциясы, табиғи минералдар коллекциясы, периодтық кесте, суреттер, реактивтер, интерактивті тақта.
Жаңа тақырыпты түсіндіру жоспары:
1. Темірдің периодтық жүйедегі орыны; (химик)
2. Атом құрылысы (химик)
3. Табиғатта таралуы және маңызы; (географ, астроном)
4. Темірдің ашылу тарихы; (тарихшы)
5. Физикалық қасиеттері; (физик)
6. Темірдің биологиялық маңызы; (биолог)
7. Құранда темір туралы; (дін)
8. Абайдың жұмбағы; (әдебиетші)
9. Темір туралы мақал – мәтелдер; (әдебиетші)
10.Темірдің қолданылуы.(химик)
11. Сандар сөйлейді: математик
12. Зергерлік бұйымдар (технология пәні мұғалімі)
Психологиялық тренинг
«Егер жер бетінде темір атаулы жойылып кетсе, не болар еді. Көз алдыңызға елестетіп көріңіздер.Әр оқушы өз ойын жеткізеді.
Химик:
4-период,4 қатар
Реттік нөмірі -26
8- топ
қосымша топша
Темірдің
периодтық жүйедегі орны
8- топ
қосымша топша
Атомдық массасы-56г
Электрондық конфигурациясы
1s2 2s2 2p6 3s 23p6 3d6 4s2
Тотығу дәрежесі 0,+2,+4, кейде +6; тотықсыздандырғыш
26-электрон,
26 –протон.
Физик
Жұмсақ , созылғыш металл
Ақ сұр түсті .
Металдық жылтыры
Темірдің
физикалық қасиеттері
Тығыздығы 7,864г/см3
балқу t 0 ═15390С.
Ток пен жылу жақсы өткізеді.
Магнитке тартылады.
Осыдан 2000 жыл бұрын Қытай ғалымы Сума Тзян магниттік компасты тапқан. Ол темірдің магниттік қасиетіне сүйенген.Магниттік қасиеті күшті металдар: темір, никель, кобальт. Ферромагнетиктерден магнит құралы, компас жасалады. Радиотехникада, электротехникада қолданылады. Темірдің 7690С дейін магниттік қасиеті сақталады.
Математика пәнінің мұғалімі:
Сандарды сөйлетейік.
Астроном:
Темір күн жүйесінде
көп таралған
Ең үлкен 1920 жылы Америкада табылған массасы 60тонна
Темір
«Аспан тасы»
Метеорит құрамында
90 пайыз темір бар
Жер мантиясында 12%
Жер қыртысында таралуы бойынша –
6 орында.
Жер қыртысында 5%темір
Географ:
Темірдің табиғи минералдары:
Fe 2O3 магнитті темір немесе магнетит (72% Fe)
Fe 2O3 қызыл теміртас немесе гематит (70% Fe)
Fe 2O3 • 3H 2O лимонит (50% Fe)
FeS 2 пирит немесе күкірт колчеданы (52% Fe)
FeSO 4• 7H2O темір купорасы
Темір кендерінің ең үлкен қоры Уралда .Онда таулар толық темірден құралған.Курск,Кольск жартылай аралында Шығыс және Батыс Сібірде темір кенінің Үлкен қорлары бар.Қазақстанда темір кендері Оралдың шығыс беткейінде, Қостанай өңірінде көптеп кездеседі(Соколов-Cарыбай). Темір табиғи суларда ең кең тараған элементтердің бірі болып табылады, оның орташа құрамы 0,01 -20 мг/л интервалында тербеліп тұрады.
Тарихшы: Темірдің ашылу тарихы: Месопотамия өркениетті метеориттік темірді білген. олар б.з.д. ІІІ мыңжылдықта темірді қолданып оны «аспаннан түскен от» деп атаған. Оның құймасынан қару-жарақ, әсемдік бұйымда жасаған. Египет фараоны ІІ Рамзес хеттер патшасына (б.з.д. 2500 жыл) жазған хатында кендерді тотықсыздандыру арқылы темір алу туралы мәліметтер бар. Жер бетінде темір алтыннанда бағалы болған уақыттар болды. "Темір ғасыры” деген терминді ғылымға ХІХ ғасырдың басында дат ғалымы Томсен енгізді. Бұл темір металлургиясы дами бастаған кез. Әйгілі дамаск болаты Шығыста тіпті Аристотель (б.з.д. ІҮғ) кезінде жасалған. Болат қылыш жасау құпияда сақталып келді. Делидегі темір бағана (б.э.д. ІҮ-Ү ғасыр) (Дели) Индияда б.э.д. ІҮ-Ү ғасырда 415 жылы тұрғызылған темір бағана биіктігі 7 метр, салмағы 6,5 тонна 99,72% таза темірден тұрады, осынша уақыт таттанбауының себебін ғалымдар анықтай алмай отыр.(слайд) Эйфель мұнарасы 1889 жылы Парижде француз инженері Гюстов Эйфель алып мұнара құрылысын аяқтады. Париж эмблемасына айналған мұнара биіктігі 300 метр, таза темір металынан тұрады.
Биолог:Темірдің биологиялық маңызы. Адам денесінде темір құрамы 3-7 гр дейін болады. Темір біздің организмге тамақ арқылы келеді. Ересек адамның тәулік қажеттілігі 11-30 мг құрайды. Бұлшықет белогы – миоглобин, құрамында Fe+3 катионы етке қызғылт түс береді. Қан белогы – гемоглобин, құрамында Fe+2 катионы, қанға қызыл түс береді, сүйек кемігінде түзіледі. Темір барлық жасыл өсімдіктер құрамына кіреді, хлорофилл түзуге, тыныс алуға қатысады.
Бауыр
Бұршақ
Күнбағыс
Fe
Қалақай
Сары май
Жүзім
Қарақұмық
Алма,қара өрік
Медицина қызметкері :Адам ағзасында темір мөлшері жетіспеуінен –қан аздық(анемия ауруы пайда болады. Ол дұрыс тамақтанбаудан,экологиялық себептерден,әлсіреу ,көп қан кету т.б. пайда болады.
Қаназдыққа қарсы дәрі-дәрмектер: Ранферон, кальций глюконаты, фермулек.
Дінтану пәнінің мұғалімі : Құранда темір туралы Термодинамика заңына сай, бейберекет дүние сырттан келген энергия мөлшерінсіз ретке келе алмайды, барлық шектеулі система тозу, тоқтау, ыдырау, құлдырау жолында болады, өздігінен тәртіп түзілуі мүмкін емес. Соның тағы бір мысалы: темірдің бір ғана атомын құрауға қажетті энергия мөлшері бүкіл Күн системасының энергиясынан төрт есе көп болып шығады екен! Ғалымдар осыдан темірдің тегі Жер табиғатынан тыс екендігі, оның жерге өзге дүниеден түсірілгендігі жайлы ой қорытқан. Құранда темір туралы: «Сондай-ақ темірді түсірдік. Онда мықты күш, әрі адамзат үшін қажеттер бар…» (Хадид 57 : 26) Құранда 26-сүре Әл – Хадид сүресі қазақша–темір сүресі ,ол темірдің периодтық кестедегі орнына сәйкес келеді.Бұл кездейсоқ жайт емес. Осы әл-Хадид-темір сүресінің ғажаптары, темірге байланысты өзге де сырлар Ақжан әл-Машани еңбектерінде түбегейлі зерттелген.
Әдебиетші: Бұл жерде біз данышпан Абайдан бір үзік жұмбақ келтірелік: Қара жер адамзатқа болған мекен,
Қазына іші толған әр түрлі кен.
Ішінде жүз мың түрлі асылы бар,
Солардың ең артығы немене екен? Шешуі: темір.
Темір жөнінде мақал-мәтелдер:
«Көптің аузы-темір талқы»,«Темірші – көміршіге үйір», «Темірді қызған кезде соқ», «Болат қайнауда шынығады .Батыр майданда шынығады» «Алмас пышақ қап түбінде жатпас» .«Темірдің бір басы-ыстық, бір басы-суық» «Темір кессең қысқа кес, Ұзартуың оңай. Ағаш кессең ұзын кес, Қысқартуың оңай». «Болат бүгілмес-морт сынар». «Оқ жетпес жерге қылыш сілтеме». «Болған іске болаттай берік бол»Төзімі темірдей- қайратты деген мағынада.
Технология пәнінің мұғалімі:
Темір- адам қоғамымен бірге туып, бірге жасасып адам мүддесіне ұзақ уақыт қызмет етіп келе жатқан тарихи элемент. Ол-адамды алғашқы құрал мен қару жарақтан бастап, бүгінгі ғарыш кеңістігіне көтерген жасампаз металл.
Қазақ халқы темірді өте ертеден қолдана білген.
Темір, оның қосылыстарының қолданылуы: (химик)
Магнетит, гемотит, лимонит – шойын және болат өндіру үшін.
Пирит – күкірт қышқылын өндіру үшін Темір купоросы - өсімдік зиянкестеріне қарсы күресте, минералды бояулар жасауда, ағаш өңдеу үшін қолданылады. Темір қосылыстары қан аздылық, әлсіздік кезінде дәрі ретінде беріледі. Болат пен шойын техникада, тұрмыста қолданылады.
Темір хлориді (ІІІ) – суды тазарту үшін, мата бояу үшін қолданылады.
Темір сульфаты (ІІІ) суды тазарту үшін еріткіш ретінде қолданылады.
Тест тапсырмалары
1.Қанның құрамында кездесетін металл:
а)литий ә) темір б) күміс в) алтын
2.Алюминотермия әдісімен алынатын металл:
а) хром ә) кальций б) барий в)магний
3.Ең қиын балқитын металл:
а) Cr ә) Мо б)Ғе в)W
4)Ең қатты металл
а) Cr ә) Мо б)Ғе в)W
5)Темір таралуы бойынша нешінші орын алады?
а)бірінші ә)екінші
6) Темірдің неше саламенбайланысын қарастырдық?
а)8 ә)7 б)6
7) Темірдің атомдық массасы нешеге тең?
а)26 ә)56 б)62
Деңгейлік тапсырмалар
1-топ.
Реакцияны аяқта, теңестір.
Fe+O2 →
Ca+Cl2 →
Mg+S →
2. Ион алмасу реакциясын аяқта, толық қысқартылған иондық теңдеуін жаз Ba Cl2+ H 2SO4 →
3. Массасы 80 г кальцийдің зат мөлшерін тап.
2-топ .
1. Ca →CaO→Ca (OH)2 →CaSO 4 өзгерістерді жүзеге асыруға мүмкін болатын химиялық реакцияларды жаз.
2. 80г кальций жанғанда жұмсалатын оттегі және ауа көлемін тап.
