Көркем әдебиетті химия сабақтарында қолдану

ҚАРМАҚШЫ АУДАНЫ «273 ОРТА МЕКТЕБІ» КОММУНАЛДЫҚ МЕМЛЕКЕТТІК МЕКЕМЕСІ

ТАНЫМДЫҚ САБАҚ

ТАҚЫРЫБЫ: Көркем әдебиетті химия сабақтарында қолдану

(мерзімі 21.02.2025 жылы 8 -10 сыныптар)

Химия пәнінің мұғалімі: С.А.Абдибаева

Байқоңыр 2025ж.

«Бекітемін» Мерзімі 21.02.25 ж мектеп директорының оқу-ісі Уақыты 09.45 ________жөніндегі орынбасары Өткізілетін орны 211 каб Г. Сапарова Химия пәнінің

«_____» _______2025 ж. мұғалімі С.А.Абдибаева

Көркем әдебиетті химия сабақтарында қолдану

«Танымның бар тамашасы – кітапта, оған қол

жеткізу үшін кітап оқудан жалықпа»

А. Құнанбаев

Мақсаты:  Оқушылардың танымды қабілеттерін дамыту ,зерттеу дағдысын қалыптастыру.Қосымша әдебиетпен жұмыс жүргізу,білімге деген қызығушылығын арттыру.

Міндеттері: -Өздерін оқытуға белсенділігінің туындауы; -Жоспар құра білу және оны жүзеге асыруға үйренуі; -Ақпаратты жылдам меңгеруі; -Жетіспейтін ақпарат ала білуі; -Түсініксіз сәттерді өзара талқылауы; -Алынған білімнің қажеттілігін ұғынуы; -Өзінің жеке тұлға екендігін түсінуі;

Әдіс-тәсілдер: Жеке оқушымен жұмыс, баяндау, әңгімелеу, іздендіру, демонстрациялау, салыстыру

Қажетті көрнекіліктер: Әлемдік ұлы тұлғалардың қанатты сөздері, кітап көрмесі, суреттер, слайдтар, шарлар.

Сабақтың құндылығы: Әдеби шығармалардағы ғылыми сипаттамаларды талдау арқылы оқушылардың ойлау қабілеті дамиды,олар химиялық құбылыстарға жаңа көзқараспен қарай алады,элементтердің қасиеттері көркем түрде баяндалады.

Жоспары:

I.Ұйымдастыру.

II.Кіріспе. Мұғалім сөзі.

III. Химиялық элементтердің қазақ өлеңдерінде көрініс табуы

Химия – тек ғана формулалар мен реакция теңдеулерінен тұратын ғылым емес, ол өмірдің өзімен тығыз байланысты. Табиғаттағы әрбір құбылыс, айналамыздағы заттардың барлығы химиялық заңдылықтарға бағынады. Ал көркем әдебиет – осы өмірді түсінудің, оны сезінудің ерекше құралы.

Бүгінгі сабағымызда біз көркем әдебиетті пайдаланып, химияның сұлулығы мен құпиясын тереңірек түсінуге тырысамыз.

Сабақты бастамас бұрын мынадай сұрақтар қойып,оқушыларды ойландырып көруге болады.

1.Жеті ата туралы не білесіңдер? Оның қаншалықты маңызы бар? Дүниежүзі елдерінде ең қаны таза ұлт ретінде қазақ халқы тұр. Оны әлемдік деңгейдегі ғалымдар мойындаған. Жеті ата мен жеті период екеуі де дамудың, ұрпақ жалғастығының белгісі. Екеуі де белгілі бір жүйеге бағынады және ұрпақтар сабақтастығын көрсетеді. Онда мына өлең жолдарын тыңдап көрейік:

Жеті саны қазақтың ұранындай, Көп жерде қалып жатыр шығарылмай. Мен айтайын жетілерді ұғып көрсең. Жеті саны қазақтың тұмарындай, Жеті десе келеді бәрі еске Жеті деген қастерлі сан емес пе? Неліктен басқа сандар қолданбаған, Тәуке ханнан Жеті Жарғы қалды емес пе? Жеті атаны білесің есітіп жүрсің, Бабаларды білмей әлде өтемісің Тегіңді білсең ғана текті ұрпақсың Жеті атаңды білмесең жетесізсің

Периодтық кестеде қанша период бар? Жеті ата

Жеті атасын білмеген жетесіз, Жеті периодты білмеген ... ???

Жеті ата: 1.Әке 2.Ата 3.Баба 4.Жете ата 5.Тете ата 6.Арғы ата 7.Тек ата

Енді оқушылар, жеті саны қазақта өте киелі сан екені бәрімізге белгілі, сегіз саны ше, ол санның да өзіндік ерекшеліктері баршылық, мысалы «Сегіз қырлы бір сырлы» деген атауды адамгершілігі жоғары, білімді, бай мінезді, сабырлы адамға қолданамыз. Ал химияда сегіз негізгі топ бар,олардың әрқайсысы ерекше қасиеттерімен ерекшеленеді. Ендеше әр топты «сегіз қырлы» етіп сипаттап,олардың «бір сырын» ашып көрейік.

Периодтық кестеде қанша топ бар? Сегіз қырлы, бір сырлы

I A топ элементтері? Өте мейірімді, жұмсақ, қонақжай тұрғындар

VII A топ элементтері? Ең белсенді, басқа тұрғындарды көрсе тиісе

береді. Сол үшін оларды қамап ұстайды.

VIII A топ элементтері? Ешкімнен ештеңе алмайды, ештеңе бермейді

Диагональ сызық Ұлы Жібек жолы (қыз алыспау)

Екідайлы элементтер Жол бойындағы делдалдар

Металдар Сатушылар

Бейметалдар Алушылар

IA - топ Сілтілік металдар туралы не білеміз? Оқушы сөйлейді

VIIA - топ Галогендер туралы не білеміз? Оқушы сөйлейді

VIIIA - топ Инертті газдар туралы не білеміз? Оқушы сөйлейді

Мұғалім сөзі: осы химиялық элементтердің өз орны бар,адам сияқты үйде,пәтерде орналасады, өте кең пейілді,қолы ашық, жомарт,мәрт тұрғындар деп есептейміз.Металдар мен бейметалдар күнделікті өмірде алыс-беріс жүретін, мысалы базардағы алушы мен сатушы деп қарауға болады.

Металдар Cатушылар

Бейметалдар Алушылар

Формула құрастыру үшін міндетті түрде валенттілік ұғымы қажет, енді осы валенттілікті периодтық кестеден қалай білуге болады?

1. ВАЛЕНТТІЛІК

Малика

Калий, натрий бір валент.
Кальций, магний қосвалент.
Алюминий үшвалент.
Марганец жұптар, жетіден.
Мырыштавалентекіден.
Екі де үштемірде.
Никель ұқсастемірге.
Қалайы мен қорғасын.
Екі де төрттегінде.
Қатарда металл сутегі
Бірвалентпентүзілген.
Бір де еківалентпен
Мыс пен сынаптізілген.
Күмісболсабірвалент
Бір де үшвалентпен
Платина көрінген
Бір де үшвалентпен
Аяқтан алтын ерінген.

2.Қазақтың белгілі ақыны Қадыр Мырза Әлі «Менделеев кестесі»

Нұрислам

Балалықпен байқамаппын, ол кездерде аңғалмын.
Менделеев кестесіне қарап кеше таң қалдым
Таң қалдым да ойға шомдым, жасырамын несіне,
Химия емес, осы кесте салды өмірді есіме.
Кім ойлаған формулалар қозғайды деп шеріңді,
Ұядағы əр элемент бір тағдыр боп көрінді.
Анауемес, мынауемес - Титан болу сорың ба?! О, Жасаған! Титан неге жиырма екінші орында?! Темірдей деп мақтанушы едік,
Темірдің де кезі өткен.
Кезі өтпесе, тұрарма еді жиырма алтыншы кезекте.
Былқ етпейтін сабырлы да, салмақты болғасын
Тоғызыншы қатарға əрең ілігіпті қорғасын Ал орынын сұрама сен,
Айтуға оны ұялам.
Сығалайды ол бишара ақырғы бір ұядан.
Элементтер ішінде де қатты - ау, сірə, қақтығыс,
Шылапшындық мысыңнан да кейіндеу тұр ақ күміс
Күмі сдейміз,
Күмістің де өмір емес өмірі -
Екіншіемес,
Үшіншіемес, -
Қырық жетінші нөмірі.
Қалай саган ұнайма бұл?
Ұнаса егер, ал тыңда
Жүлделі орын тимей қалған Платина,
Алтынға!
Жетпіс сегіз,
Жетпіс тоғыз, -
Екеуінің кезегі,
Екеуі де Жаратқаннан бір қиянат сезеді
Оңай емес бұл өмірде бəрін əділ бөлісу
Бірінші боп сутегі тұр,
Болғаннан соң тегі су...
Осыларды көріп өскен, ұғып өскен балаға
Бұл өмірде ренжуге,
Өкпелеуге бола ма?!

Нұрай

3.Қазақтың тұңғыш этногроф-ғалымы Шоқан Уәлихановтың естелігінен үзінді.

«Алтыншаhарға сапар»

Қазақтар жасайтын оқ-дәрінің құрамы көмір мен күкірттен тұрады. Қазақстан сорды көне жұрттағы мал қиынан немесе "қалмақ" қорғандарының ескі топырағынан алады: көмірді тек тал ағаштарынан, ал күкіртті Ташкент базарынан келіп жатса да, татар саудагерлері әкеліп сататын орыс күкіртін пайдаланады, олардың сапасы жоғары екенін айтады."Қалмақ" қорғанында ерте заманда адамдар өмір сүрген деп жорамалдайды, сол себепті қапты топыраққа толтырады да, оның алғашқы құрамында сор бар ма,  соны анықтау үшін жанып жатқан отқа бір шымшым топырақты тастайды, егер топырақ лап еткендей болса, онда сор қасиетінің талапқа сай болғаны.

Сабира

4.«Қобыланды батыр» жырынан үзінді Жалпы темір жайлы көптеген әдебиеттерде сөз етіледі. Себебі, темірді адамзат ерте кезден қолданып келе жатыр. Соның бірі Қобыланды батыр жырының мына шумақтарында келтірілген: Атадан қалған ақ сауыт, Жағасы алтын, жеңі жез Шығыршығы торғай көз Сауыт киер ме екенбіз? Алтын аппақ дулыға Шекесіндей жарқылда

Ұлдай

5. Гарри Поттер кейіпкерлері

Гарри Поттер кітаптарында химияның элементтері, әсіресе алхимия мен сиқырлы заттардың құпиялары ерекше орын алады.Алхимия –бұл химияның негізі және ол орта ғасырларда ғылыми зерттеулердің бір түрі ретінде дамыған.

Кейіпкерлер мен элементтер арасындағы байланысты айтатын болсақ,

Гарри Поттер –Темір (Fe)Темірдің беріктігі мен шынайылығы,Гарридің батылдығы мен төзімділігі.

Гермиона Грейнджер – Оттегі (O) Оттегі өмір үшін қажетті элемент,Гермионаның білім мен логикаға деген қажеттілігі.

Дамблдор - Алтын (Au) Алтын- құнды,даналықтың байлықтың символы, Дамблдордың даналығы мен көшбасшылығы.

Гарри Поттер әлеміндегі сиқырлы сусындар-бұл тек қана сиқыр емес,шын мәнінде химиялық реакцияларды бейнелейтін құбылыс.Осындай құбылысты тәжірибе жүзінде көрсетейік.

6. Демонстрациялау, тәжірибе

Бибіайша

7. Мұқтар Шаханов «Эверестке шығу» Шыңғыс Айтматовқа

Пәстеу соғып сырт көркі мазмұнынан,

Бекер болды-ау, мезгілсіз тозды бір ән.

Мыстан құйдық тұлғасын ұлылардың,

Жер бетінде алтынның аздығынан.

Міне, тағы құлашын жазды бір ән,

Көркі осалдық етпегей мазмұнынан.

Сорпа ішеміз қалайы қасықпенен,

Жер бетінде күмістің аздығынан.

Жасық жайлы жасампаз ойға қалып,

Жарар еді кетпесек майдаланып.

Сары шымшық сан рет той бастады,

Бұлбұлдардың аздығын пайдаланып.

Қалайы өтсе күмістің есімімен,

Үйреніппіз қарауға кешіріммен.

Соның бәрі асылдың аздығынан,

Азға зорлық жасаудың кесірінен

Мұғалім сөзі: Балалар,бүгінгі танымдық сабағымыздың тағы бір кезеңінде көркем әдебиеттің бір түрі ой-толғау жанрымен де айтыс өнерімен де танысамыз. Бауыржан

8. «Менің эфирім» атты ой-толғау:

Менің есімім- эфир. Әкем- қышқыл, анам- спирт. Менің ұлтым- органикалық зат. Қан құрамында көміртек, оттек, сутек атомдары бар. Мен жеміс-жидектер, гүлдер ауылында тұрамын. Мен сумен ойнауды ұнатамын, біз екеуіміз гидролиз ойынын ойнаймыз. Мен көптеген жерлерге қонаққа барып тұрамын, мысалы: кондитер, парфюмерия өнеркәсібіне, дәріханаларға, емханаларға.

-Ей, Адамзат, менің сіздер үшін маңызым зор, сондықтан да менімен дос болыңыздар.

9. Химиялық элементтер айтысы

Платина

Өзгелердің бәрінен

Нағыз асыл – қатты затпын.

Орным бірақ соң қойылған,

Сол көңіліме қатты батты.

Айтысқа шық, қорғасын-ау,

Артық сөзбен орнапсың-ау,

Шаршап біттім, қызғанып-ау

Даниал

Қорғасын

Қорғасынға тіл тигізген

Іші тарлар қайдан шықты?!

Жауына да бас игізген

Бола қоймас мендей мықты!

Өжеттеген қаһарманмын, -

Өз шамамнан аса алмаймын,

Тоғызыншы қатардамын, -

Алға қой деп, қасармаймын.

Платина төлөстің сен

Айтысуға хұқым бар,

Абырой жоқ егесуден,

Артық атақ сұрамаңдар

Құлмұхаммед

Темір

Ескеретін елім күнде

Темір атым қайда менің.

Алғаным жоқ тегін жүлде

Адам іске сайлап еді

Ғалымның сен менен бұрын

Орын апсың кестесінен.

Айт, кәнекей, неде сырың?

Айт жырыңды дестесімен.

Жанниет

Қазақ халқының інжу-маржандары, ауыз әдебиетінің бір түрі мақал-мәтелдер мен жұмбақтарды да химия сабағында жүзеге асыруға болады.

10. Мақал- мәтелдер

Темірді қызған кезінде соқ.

Пәлен жерде пақыр бар,

Іздеп барсаң мыс та жоқ.

Жақсы жастан шығады,

Темір тастан шығады.

Алтын жерде жатпайды,

Жаман ұста суын таппайды.

Ақыл-арымас,

Алтын-шірімес.

Тауып-сөйлесең-күміссің,

Таппай сөйлесең-мыссың.

11. Жұмбақтар

Бірінші буыным жалқы есімге қойылатын сұрақ, екінші буыным сан есім. Өзім қай элементпін?

Бірінші буыным тасқын су, екінші бөлігім мал құлағына салынатын белгі. Қандай химиялық элементпін?

Бірінші бөлігім көп емес, екінші бөлігім тілсіз жау деген мағынада, химиялық қай элементпін?

Тоң май деп, ұстап жүрме кетіп,

Денеңді күйдіретін күлдіретіп,

Ерітінді мөп мөлдір, судан тұнық

Алатын майға қосып, сабын етіп

Құрметті ұстаздар мен оқушылар, бүгінгі танымдық сабағымыздан көп, мәнді мағлұматтар алдыңыздар деп ойлаймыз.