3. Т?рбиелік: ?з бетімен ізденуге, ?орытынды жасай білуге т?рбиелеу.
Саба?ты? типі: жа?а білімді игеру
Саба?ты? т?рі: Аралас
Саба?ты? ?діс- т?сілдері: Ауызша баяндау, с?ра? - жауап
Саба?ты? к?рнекілігі: презентация
Саба?ты? жоспары: І. ?йымдастыру б?лімі. 1 мин.
II. ?й тапсырмасын с?рау. 15 мин.
III. Жа?а та?ырыпты т?сіндіру. 20 мин.
IV. Білімді бекіту. 6 мин.
V. ?йге тапсырма беру. 1 мин.
VI. О?ушыларды? білімдерін ба?алау. 1 мин.
VII. ?орытынды с?з. 1 мин.
Саба?ты? барысы:
І. Амандасу. Саба??а ?зірлеу. Т?гендеу.
II. ?й тапсырмасын с?рау.
«Ж?зден ж?йрік» ойыны
Мантияны? ?алы?ды?ы?
Мантияны? шекарасында ?андай температура болады?
Ш?гінді, жан?ыш тау жынысы?
Д?ние ж?зіндегі е? биік тау?
Жеке дара т?р?ан ?андай та?талар?
Литосфералы? та?талар жылына ?анша см-ге ?оз?алады?
Ал?аш?ы литосфералы? теорияны ?сын?ан ?алым?
Неше ірі та?талар бар?
Ядро ?андай элементтерден т?рады?
Анд тауы ?андай та?таларды? со?ты?ысуынан пайда болды?
III. Жа?а та?ырыпты т?сіндіру.
Былай ?ара?анда жер беті бізге мыз?ымай, еш уа?ытта ?оз?алмайтын, бір?алыпта тыныш т?р?андай к?рінеді. Ол шын м?нінде солай ма? Егер біз жерді? адамзат баласы пайда бол?аннан бергі тарихына ??ілсек, онда жер беті ?немі ?оз?алыста бол?анына к?зіміз жетер еді. Ондай ?оз?алыстарды? іздерін жер шарыны? к?птеген ??ірлерінен табу?а болады. Мысалы: Италияда?ы Венеция ?аласы ?азір жартылай су астында т?р,кезінде ол т?гелдей ??рлы? бойына салын?ан
Жер ?ыртысы еш?ашанда тыныш жатпайды: оны? кейбір аума?ы к?терілсе, бас?а бір жері ш?геді. Жер ?ыртысы ?оз?алысыны? екі т?рі болады: 1 – жер ?ыртысыны? баяу к?терілуі мен т?мендеуі: Мысалы, Скандинавия жа?алары жылына шамамен 1 см-ге к?теріліп, ал Жерорта те?ізі айма?ы ш?гіп бара жат?анын а??ар?ан. Б?л процесс жер бетіні? географиялы? жа?дайларын ?згертеді. М?селен, те?із жа?алаулары – ??рлы??а, шы?ана?тар – к?лдерге, аралдар – т?бектерге айналды.
Жер ?ыртысыны? екінші ?оз?алысы – тау жасалу процесі.
Тау т?зілу жер бетінде жиі болатын ??былыс – жер сілкінулерге апарып со?ады.
Жер сілкіну дегеніміз – жер ?ыртысы мен жо?ары мантияда?ы кенет ы?ысу ж?не ыдырауларды? ?серінен туатын жер асты д?мпулері мен жер бетіні? тербелістері.
Жерді? тере? ?ойнауында?ы тау жыныстары ?абаттарыны? кенет жарылып, ы?ысатын жерін жер сілкіну оша?ы(гипоцентр) деп атайды.
Оша?та?ы д?мпуді? жер бетіне шы?атын жері эпицентр (эпи – ?сті?гі, центр – ше?берді? орталы?ы) деп аталады.
Мифтік а?ыз ??гімелер.
Жер сілкінуіні? себептері туралы а?ыздар ел арасында к?п тарал?ан. Ертеде жер беті сілкінісі жер шарын к?теріп т?р?ан алып жануарды? ?оз?алысына байланысты деп жорамалда?ан.Бір елдер піл десе,екіншісі жайын, енді біреуі ?гіз деп есептеген.
?ылыми т?р?ыдан ?араса?. Литосфера та?талары мантияны? беткі ?абатымен баяу жылжып,орнын ауыстырады. Литосфералы? та?таларды? жылына 2-5см ы?ысатынды. Тауларды? т?зілуі біры??ай материктік та?таларды? бір-бірімен со?ты?ыс?ан жерлерінде де ж?реді. М?селен,Еуразия та?тасыны? ?нді-Аустралия та?тасымен со?ты?ыс?ан жерінде Жер шарында?ы аса биік Гималай таулары т?зілген. Жер сілкіну жиі болып т?ратын айма?тар сейсмикалы? айма?тар деп аталады. Жер шарында жер сілкінісі жиі болып т?ратын екі ?лкен белдеу бар. Олар: Жерорта те?іздік ж?не Гималай Тыны? м?хит белдеулері. Жер шарында 100-ге жуы? сейсмикалы? стансалар бар. Жер ?ыртысыны? ?оз?алысын ?те сезімтал келетін сейсмограф ??ралдары тіркеп отырады.
Жер сілкінісі кезінде халы? шаруашылы?ы мен адам ?міріне ?атер т?ндіретін ?осал?ы ?рекеттеріне тау к?шкіні, цунами, ?рт, сел жатады.
Тау к?шкіні- тау баурайында?ы ш?гінді тау жыныстарыны? босап, т?мен ?арай жылжуы.
Цунами.
Цунами- м?хит т?біндегі жер сілкінісі ?серінен туатын апатты тол?ын.
Жер сілкінісі зардабын азайтуды? 2 т?рлі жолы бар.
Жер сілкінісін болжау.
Т?зімді берік ??рылыс салу.
Жер сілкінісін болжау дегеніміз – оны? к?шін аны?тау.
Биологиялы? ?дістерді? орны ерекше.Жер сілкінісі алдында ж?ндіктер мен жануарларды? мазасызданып, ерекше к?йге т?суі ертеден-а? белгілі, Б?л ?діс ?ылымда ке?інен пайдаланып келеді.
Жер сілкіну 12 балды? шкаламен ?лшенеді
БАЛЛ
1 - 2 - 3 - 4 Елеусіз ?лсіз сілкінулер
5 - 6 К?шті сілкіну
7 - 8 ?те к?шті ?иратушы сілкінулер
9 - 10 Жой?ын сілкіну
11 - 12 Апатты сілкіну
IV. Білімді бекіту.
Проблемалы? с?ра?тар:
1. ?андай таби?ат апаттары жер ?ыртысыны? ?оз?алысымен байланысты?
2. Жер сілкінісі ?ай жерде жиі болады?
3. Жер сілкінісіні? белгілері ?андай?
4. Жер сілкіну кезінде жер ?ыртысында ?андай ?оз?алыстар болады?
5. Жер сілкіну к?шін ?лшейтін шкаланы неге ал?аш рет жапонды?тар ойлап тап?ан?
6. Жер сілкінуді болжау?а бола ма?
7. Жер сілкіну бол?ан жа?дайда адам ?зін ?алай ?стауы ?ажет ж?не не істеу керек?
V. ?йге тапсырма беру. § 21, Кескін карта?а жер сілкіну аудандарын т?сіру.
VI. О?ушыларды? білімдерін ба?алау.
VII. ?орытынды с?з.
Вы уже знаете о суперспособностях современного учителя?
Тратить минимум сил на подготовку и проведение уроков.
Быстро и объективно проверять знания учащихся.
Сделать изучение нового материала максимально понятным.
Избавить себя от подбора заданий и их проверки после уроков.
3. Тәрбиелік: Өз бетімен ізденуге, қорытынды жасай білуге тәрбиелеу.
Сабақтың типі: жаңа білімді игеру
Сабақтың түрі: Аралас
Сабақтың әдіс- тәсілдері: Ауызша баяндау, сұрақ - жауап
Сабақтың көрнекілігі: презентация
Сабақтың жоспары: І. Ұйымдастыру бөлімі. 1 мин.
II. Үй тапсырмасын сұрау. 15 мин.
III. Жаңа тақырыпты түсіндіру. 20 мин.
IV. Білімді бекіту. 6 мин.
V. Үйге тапсырма беру. 1 мин.
VI. Оқушылардың білімдерін бағалау. 1 мин.
VII. Қорытынды сөз. 1 мин.
Сабақтың барысы:
І. Амандасу. Сабаққа әзірлеу. Түгендеу.
II. Үй тапсырмасын сұрау.
«Жүзден жүйрік» ойыны
Мантияның қалыңдығы?
Мантияның шекарасында қандай температура болады?
Шөгінді, жанғыш тау жынысы?
Дүние жүзіндегі ең биік тау?
Жеке дара тұрған қандай тақталар?
Литосфералық тақталар жылына қанша см-ге қозғалады?
Алғашқы литосфералық теорияны ұсынған ғалым?
Неше ірі тақталар бар?
Ядро қандай элементтерден тұрады?
Анд тауы қандай тақталардың соқтығысуынан пайда болды?
III. Жаңа тақырыпты түсіндіру.
Былай қарағанда жер беті бізге мызғымай, еш уақытта қозғалмайтын, бірқалыпта тыныш тұрғандай көрінеді. Ол шын мәнінде солай ма? Егер біз жердің адамзат баласы пайда болғаннан бергі тарихына үңілсек, онда жер беті үнемі қозғалыста болғанына көзіміз жетер еді. Ондай қозғалыстардың іздерін жер шарының көптеген өңірлерінен табуға болады. Мысалы: Италиядағы Венеция қаласы қазір жартылай су астында тұр,кезінде ол түгелдей құрлық бойына салынған
Жер қыртысы ешқашанда тыныш жатпайды: оның кейбір аумағы көтерілсе, басқа бір жері шөгеді. Жер қыртысы қозғалысының екі түрі болады: 1 – жер қыртысының баяу көтерілуі мен төмендеуі: Мысалы, Скандинавия жағалары жылына шамамен 1 см-ге көтеріліп, ал Жерорта теңізі аймағы шөгіп бара жатқанын аңғарған. Бұл процесс жер бетінің географиялық жағдайларын өзгертеді. Мәселен, теңіз жағалаулары – құрлыққа, шығанақтар – көлдерге, аралдар – түбектерге айналды.
Жер қыртысының екінші қозғалысы – тау жасалу процесі.
Тау түзілу жер бетінде жиі болатын құбылыс – жер сілкінулерге апарып соғады.
Жер сілкіну дегеніміз – жер қыртысы мен жоғары мантиядағы кенет ығысу және ыдыраулардың әсерінен туатын жер асты дүмпулері мен жер бетінің тербелістері.
Жердің терең қойнауындағы тау жыныстары қабаттарының кенет жарылып, ығысатын жерін жер сілкіну ошағы(гипоцентр) деп атайды.
Ошақтағы дүмпудің жер бетіне шығатын жері эпицентр (эпи – үстіңгі, центр – шеңбердің орталығы) деп аталады.
Мифтік аңыз әңгімелер.
Жер сілкінуінің себептері туралы аңыздар ел арасында көп таралған. Ертеде жер беті сілкінісі жер шарын көтеріп тұрған алып жануардың қозғалысына байланысты деп жорамалдаған.Бір елдер піл десе,екіншісі жайын, енді біреуі өгіз деп есептеген.
Ғылыми тұрғыдан қарасақ . Литосфера тақталары мантияның беткі қабатымен баяу жылжып,орнын ауыстырады. Литосфералық тақталардың жылына 2-5см ығысатынды. Таулардың түзілуі бірыңғай материктік тақталардың бір-бірімен соқтығысқан жерлерінде де жүреді. Мәселен,Еуразия тақтасының Үнді-Аустралия тақтасымен соқтығысқан жерінде Жер шарындағы аса биік Гималай таулары түзілген. Жер сілкіну жиі болып тұратын аймақтар сейсмикалық аймақтар деп аталады. Жер шарында жер сілкінісі жиі болып тұратын екі үлкен белдеу бар. Олар: Жерорта теңіздік және Гималай Тынық мұхит белдеулері. Жер шарында 100-ге жуық сейсмикалық стансалар бар. Жер қыртысының қозғалысын өте сезімтал келетін сейсмограф құралдары тіркеп отырады.
Жер сілкінісі кезінде халық шаруашылығы мен адам өміріне қатер төндіретін қосалқы әрекеттеріне тау көшкіні, цунами, өрт, сел жатады.
Тау көшкіні- тау баурайындағы шөгінді тау жыныстарының босап, төмен қарай жылжуы.
Цунами.
Цунами- мұхит түбіндегі жер сілкінісі әсерінен туатын апатты толқын.
Жер қыртысының қозғалысын сейсмограф құралы арқылы тіркеп отырады.Жер сілкінісінің күшін 1-12 балдық шкаламен өлшейді.
Жер сілкінісі зардабын азайтудың 2 түрлі жолы бар.
Жер сілкінісін болжау.
Төзімді берік құрылыс салу.
Жер сілкінісін болжау дегеніміз – оның күшін анықтау.
Биологиялық әдістердің орны ерекше.Жер сілкінісі алдында жәндіктер мен жануарлардың мазасызданып, ерекше күйге түсуі ертеден-ақ белгілі, Бұл әдіс ғылымда кеңінен пайдаланып келеді.
Жер сілкіну 12 балдық шкаламен өлшенеді
БАЛЛ
1 - 2 - 3 - 4 Елеусіз әлсіз сілкінулер
5 - 6 Күшті сілкіну
7 - 8 Өте күшті қиратушы сілкінулер
9 - 10 Жойқын сілкіну
11 - 12 Апатты сілкіну
IV. Білімді бекіту.
Проблемалық сұрақтар:
1. Қандай табиғат апаттары жер қыртысының қозғалысымен байланысты?
2. Жер сілкінісі қай жерде жиі болады?
3. Жер сілкінісінің белгілері қандай?
4. Жер сілкіну кезінде жер қыртысында қандай қозғалыстар болады?
5. Жер сілкіну күшін өлшейтін шкаланы неге алғаш рет жапондықтар ойлап тапқан?
6. Жер сілкінуді болжауға бола ма?
7. Жер сілкіну болған жағдайда адам өзін қалай ұстауы қажет және не істеу керек?
V. Үйге тапсырма беру. § 21, Кескін картаға жер сілкіну аудандарын түсіру.
