Жанартаулар.Ысты? б?ла?тар.Гейзерлер

Саба?ты? та?ырыбы: Жанартаулар. Ысты? б?ла?тар. Гейзерлер. Саба?ты? ма?саты: 1.Білімділік. О?ушылар?а жанартауды? пайда болуы, лава, кратер, б?йірлік кратер, жанартауды? т?рлері, с?нген ж?не с?нбеген жанартаулар, жанартау ?рекеттеріні? ма?ызы, ысты? б?ла?тар мен гейзерлер туралы т?сінік ?алыптастыру. 2.Дамытушылы?. Жанартауларды? географиялы? координатасын аны?тау ар?ылы икемділіктері мен да?дыларын ?рмен ?арай дамыту. 3.Т?рбиелілік. Таби?атты с?йюге баулу, экологиялы?, эстетикалы? т?рбие беру. Саба?ты? ?тілу ?дісі: С?здік (с?ра?-жауап, баяндау, т?сіндіру) к?рнекілік(картадан к?рсете білу, слаидтар к?рсету)практикалы?(географиялы? координата аны?тау) Саба?ты? к?рнекілігі:Д|ж физикалы? картасы, жанартау макеттері, слаидтаржанартау т?рлері бар плакаттар суретжанартау т?рлері бар плакаттар суретт Саба?ты? жоспары: 1. ?йымдастыру б?лімі 2. ?й тапсырмасын тексеру - ?ткен саба?та «Жер ?ыртысыны? ?оз?алуы» туралы ?ткен едік, со?ан то?талып ?тейік. - Жер ?ыртысы ?оз?алысына мысал келтірі?іздерші - ?ай жылдары ?те к?шті жер сілкінісі боды? - Неше баллмен ?лшенеді? - Бізді? елімізді? ?ай айма?ында жер сілкіну ??былысы бай?алады? - Жер сілкінісіні? ??рылысына то?талып к?рейікші Саба?ты? барысы: 3. Жа?а саба? Саба?ты? жоспары: (интерактивті та?тада жазулы т?рады) 1. Жанартауларды? пайда болуы ж?не ??рылысы 2. С?нген ж?не с?нбеген жанартаулар 3. Жанартауды зерттеу не ?шін ?ажет? Жанартау ?рекеттеріні? ма?ызы. 4. Ысты? б?ла?тар мен гейзерлер.(Жоспар о?улы? м?тіні бойынша айтылады да, т?мендегі ?осымша м?лімет беріледі). Ежелгі Рим мифологиясында Вулкан – от ??дайы. Жанартау ат?ылауы – к?рделі, ?ауіпті ?рі ?ор?ынышты таби?ат ??былысы. Тастар мен к?лді 15-20 м кейде 45 м дейін биіктікке ат?ылайды Жыл сайын 15-20 км3 – магма- литосфера?а шы?ады, ауа?а ?рт?рлі газдар тарайды. Жанартау ат?ылауы – реттелмейтін, ?ауіпті, кездейсо? жа?дай. 24 тамыз 79 жылы адамзат тарихында е? к?шті ?ор?ыныш пен ?рейге толы – жанартау ат?ылауы болды. Ол Италияда Неаполитон шы?ана?ыны? жа?алауында.(Везувии). Т?тін б?лттары К?н к?зін басты, кенеттен жер астынан гуіл естіліп, оша?тан тас пен тоза? ат?ылай бастады. Басында жанартаудан шыгатын т?тін мен бу?а ешкім ешкім д?л басып айта алмайды. Толы? зерттеліп болма?ан. Адамдар с?нді деп ата?ан жанартаулардан осы к?нге дейін зардап шегуде. Мартиника аралында?ы –Монтень-Пеле жанартауыны? 1902 жылы ?ала хал?ы ?ырылып ?алды.1912 ж Альяска (А?Ш) Натмай жанартауыны? ат?ыла?анын ешкім к?рмеген.Безыменный-Камчаткада, Исландияда – Хельгафелдь. 1980 ж 123 жылдан кейін жанартау Сент-Хеленс А?Ш (Вашингтон) жер бетіне 400 млн тонна зат шы?ар?ан. 1982 ж Мексикада ЭльЧичона 1200 жылдан кейін ат?ылады. Е? ?ор?ыныштысы –Риус жанартауы 5 ?асырдан кейін ат?ылады. Колумбияда биіктігі – 5398 м. Жанартауды? пайдасы – Ысты? б?ла?тар.Гейзер. Жанартау ат?ылауы – кездейсо?, ?ор?ынышты, ?ауіпті ж?не адам шы?ыны к?п болатын таби?и ??былыс. Шаруашылы??а зиян келтіреді. И?, б?л тек сырт?ы к?рінісі ?ана. Жанартау ??ртушы ?ана емес сонымен бірге «?лы ?алыптастырушылар» да болып табылады. ?алымдарды? айтуы бойынша атмосфера, гидро ж?не литосфера – миллиардта?ан жылдар бойы жанартау ат?ылаудан ?алыптас?ан себебі осы ?абы?тар?а ?ажетті барлы? ??рылымдар табылады. Осы м?ліметке с?йеніп егер жанартау ат?ыламаса – Жер бетінде тіршілік ?алыптаспа?ан еді деп айту?а болады. Жанартау ат?ылауы – аралдарды ?алыптастырады.Ява аралында е? к?п адамдар т?рады ты?ызды?ы жо?ары. 1. ??нарлы топыра? 2. Химия ?нерк?сібіне ?ажетті шикізат мол болады 3. ??рылыс материалдары 4.Рудалы пайдалы ?азбалар ?алыптасады. 5.Геотермальды энергия береді 6.Ысты? б?ла?тар – минерал тасымалда?ыш. Жанартау ат?ыла?ан жерді? топыра?ы ??нарлы болады. ?сімдікке ?ажет ??рылымдарды? барлы?ы болады. Сондай-а? ауа мен суды тез?ткізетін топыра? ?алыптасады. Осыдан 2 000 жыл б?рын Везувии беткейінде адамдар ж?зімнен к?п ?нім ал?анды?ы туралы м?ліметтер са?тал?ан. ?аншалы?ты ?ор?ынышшты бол?анмен ?азірде Везувии б?ктерінде адамдар т?рады. Мерапиді? беткейінде к?ріш ж?не т.б. да?ылдар к?п ?нім ал?ан. Испанияда-асты?, Орталы? Америкада-кофе, О?т?стік Жапонияда – таби?и агрохимиялы? ?ызметіне пайдалану егістік жанартау лавасыны? алын?ан фосфор, калий т?здарымен байытыл?ан. Жанартаулы айма?ты? ??нарлы топыра?ы адамдарды ?зіне еріксіз тартады. Шы?ыс Африкада – натрий карбонаты-сода. (содовое озеро). Сонымен бірге химия ?нерк?сібіне ?ажетті –к?кірт, нашатыр, ??рылыс материалдары. Пемзо –Италияда, Арменияда, Камчаткада. Рудалы пайдалы ?азбалар ?алыптасады. Мыс: ?аза?станда мыс кені ежелгі жанартауды? к?мейінде ?алыптс?ан. Молибден, вольфрам, мырыш, мыс, сурьма, к?міс,?ор?асын, алтын ж?не т.б. Орталы? Америка мыс белдеуі – Чили-Перу. Кордильерада 137 орталы?та мыс ?ндіріледі. Никарагуа мен Гватемалада – алтын ?ндіріледі.Камчаткада Толбачикте мыс-мырыш-?ор?асын рудалары ?алыптас?ан. Авачин мен Ключи 100 000 т руда шы?ады. ?иыр Шы?ыс ?зендерінде к?п болады. Жорамал бойынша к?н сайын 56 т аллюминий, 36 т –темір а?ызады екен. Курил ?зендеріні? барлы?ы дерлік металл тасы?ыш деп есептеледі. Міне, таби?ат берген осындай байлы?тарымен ?оса е? ма?ыздысы олардан алынатын –геотермальды энергия.ГеоТЭС-Жапония,Филлипин.А?Ш 1200 ысты? б?ла? бар,оны? 100-ні? суы ?айна?ан.Калифорния,Невада,Оригон,Монтана штаттарында.Осындай байлы??а Мексикада бай.Камчатка,Исландияда-Рейкьявикте ?йлерді? -90 % жылытылады ысты? б?ла?тардан шы??ан к??іл б?лмеді. Адамдар ?атты абыржыды. Кейбірі а?ыр заман туды деп ойлады. ?аланы т?тіннен ?ара??ылы? басты. Адамдар барынша ?ашты біра? тым кеш болды. Кейбірі ?йлерінде ?алды- біра? т?тіннен т?ншы?ып ?лді. Аспаннан тас т?се бастады. ?ала к?шелерінде жанартауды? к?лі басып ?алды. Тек азда?ан адамдар ?ана те?ізге ?ашып ??тылды. Міне, соларды? айтуы бойынша «Помпейді? со??ы к?ні» суреті салынды. Б?л сурет ?азір М?скеуде Трьетяков галереясында са?таулы. Бірнеше ?асыр ?ткеннен кейін адамдар-археологтар – Помпей мен Геркуланум ?аласын тапты. ?алы?ды?ы 15 м кул бас?ан екен. 1006 ж Мерапи жанартауы – Ява аралы Индонезия 1669 ж Этна жанартауыны? ат?ылауы салдарынан 100 000 адам зардап шекті. 11 маусым 1783 ж Лаки жанартауы- Исландияда 1815 ж Тамбор жанартауы адамзат тарихында?ы к?шті жанартауларды? бірі -92 000 адам ?лді. 1883 ж Кракатау 32 000 адам ?лді. Жалпы жанартау су астында да ат?ылап т?рады. 10-20% су асты жанартауыны? ?лесіне тиеді. Орташалары мен кішілерін ?оспа?анда 2500 ірі жанартау ат?ылауы бол?ан. Жанартауларды ?й?ы?а кеткен деп ата?ан д?лірек. ?йткені, ?лі к?нге дейін сумен. 4. ?орыту сонымен б?гінгі саба?та Жанартауларды? пайда болуы ж?не ??рылысы, с?нген ж?не с?нбеген жанартаулар, жанартауды зерттеу не ?шін ?ажет, жанартау ?рекеттеріні? ма?ызы, ысты? б?ла?тар мен гейзерлер туралы айтты? кімде ?андай т?сінбеген с?ра? бар. 5.Бекіту. Ендеше мына с?ра?тарды ?арастырайы?. 1. Жанартау ?алай пайда болады? 2. Жанартауды? ??рылысын сипаттап бері?дер. 3. Жанартауды не ?шін зерттеу керек? 4. Жер бетін ?алыптастыруда?ы жанартауды? ролі ?андай? 5. Ысты? б?ла?тар мен гейзерлер ?андай жа?дайда пайда болады? 6.?йге тапсырма беру. Параграф 21.Кескін карта?а жер сілкінуді? жиі ?айталап т?ратын айма?тарын ж?не жанартауларды? таралуын к?рсеті?дер. Жаса?ан карталары?ды физикалы? картамен салыстырып, сейсмикалы? ж?не жанартаулы айма?тар орналасуыны? жер бедерімен байланысын аны?та?дар. Б?рын жанартау ат?ыла?ан жерге тап боды? дейік. Оны? с?нген жанартау екендігін ?андай белгілері бойынша д?лелдер еді?? 7. Ба?алау. Саба??а ?атыс?ан о?ушыларды ба?алау.