Б?О Теректі ауданы Госплемстанция ЖОББМ
Альмуханбетов Габит Сабитович
Саба?ты? та?ырыбы: О?т?стік Америка таби?ат зоналары
Саба?ты? ма?саттары:
1. Білімділік О?ушылар?а ал?ан білімін тияна?тап, есте са?тау, тап?ырлы?пен толы? толы? та?ырыппен таныстыру.
2.Дамытушылы? О?ушылар?а танымды? ?абілеттерін ?алыптастыру, ал?ан білімдерін жетілдіру ж?не п?нге деген ?ызы?ушылы?тарын арттыру.
3. Т?рбиелік О?ушыларды белсенді іс-?рекет жасау?а, білім алу?а, іскерлікке, ізгілікке, ??ыптылы??а т?рбиелеу.
Саба?ты? т?рі: Аралас саба?
О?ыту ?дісі: С?ра?-жауап, т?сіндірмелі, баяндау
Саба?ты? ?дістемелік жабды?талынуы: Карта, атлас карта, о?улы?, ?осымша материалдар.
Саба?ты? барысы: ?йымдастыру кезе?і. О?ушылармен амандасу, оларды т?гендеу. О?ушылар назарын ?зіме аударту
Жа?а саба?ты т?сіндіру:
О?т?стік Америка жерінде мынадай таби?ат зоналары ажыратылады: ыл?алды экваторлы? ормандарт (гилея), ауыспалы ыл?алды (муссонды) ормандар, субтропиктік ?атты жапыра?ты м??гі жасыл ормандар мен б?талар, жалпа? жапыра?ты ормандар, субтропиктік дала (пампа) зонасы, ш?лейт, ш?л зонасы.
Экваторды? екі жа?ын Амазонканы? ыл?алды экваторлы? ормандары (гилея) алып ижатыр. Олар т?р ??рамы онша ?згермей-а? солт?стік пен о?т?стікке ?арай ауыспалы ыл?алды ормандар?а ?ласады. М?нда?ы ?ызыл-сары ферролитті топыра?тарда тек ?ана а?аштарды? екі мы?нан астам т?рі ?седі. сонды?тан б?л айма?ты ?аламшарды? «?кпесі» деп те атайды. Ал жергілікті халы? ит т?мсы?ы батпайтын б?л ?алы? орманды «сельвас» дейді. А?аштарды? аса ба?алы т?леріне таби?и каучук алынатын гевея, е? же?іл бальс а?акшы, д?рілік шикізат беретін хина а?ашы, какао, сейба, ?ауын а?ашы ж?не т.б. жатады.
Жануарлар д?ниесі ша?ын денелі ба?ырауы? ж?не ілмек??йры? маймылдар, жал?ауа?, тапир, опоссум, ??мырс?а жегіш, ?ан сор?ыш жар?анаттар, пекари шош?асы мен е? ірі су шош?асы – капибарадан ж?не т.б. т?рады, ал жырт?ыштардан ягуар, пума кездеседі. Ормандарда ?ауырсындары алуан т?ске ??былатын тоты??стар мен туканлдар, гаоциндер, ?лемдегі е? кішкентай т??с – колибри мекендейді. ?зынды?ы 12 м-ге жететін ?лемдегі е? ?зын жылан – анаконда да кездеседі.
Ауыспалы ыл?алды ормандар Атлант м?хитыны? ?сері к?шті болатын Бразилияны? шы?ыс жа?алауында да тарал?ан. Б?л ормандарды? ерекшелігі м?нда ?ыл?ан жапыра?ты араукария а?ашы ж?не парагвай шайы ?седі. Араукария ормандары кесуді? н?тижесінде жойылу алдында т?р.
Саванналар мен сирек ормандар материкте Ориноко саваннасы –льянос ж?не Бразилия саваннасы – кампос деп ажыратыладжы. Топыра? жамыл?ысы ферролитті ?ызыл топыра?тан ?ызыл-?о?ыр топыра??а ауысады.
Солт?стік жарты шар сававннасы –льяноста пальмалар мен акация, биік ш?птесін ?сімдіктерн тарал?ан. О?т?стік жарты шар саваннасы- кампоста а?аштар аз, к?бінесе тікенекті кактус, мимоза, суттіген б?талары ?седі. ?р жерде б?телке т?різдес ді?іне су жиналатын б?телке а?аштары кездеседі. Алуан т?рлі а?аш т?різдес кактустар ?сетін Мексика таулы ?ыратын «кактуты? екінші отаны» деп атайды.
Жануарлар д?ниесінен пекари, ернгежейлі, б??ылар, тапир, жалды ?ас?ыр, сауыттыларды? бірнеше т?рлері, ??мырс?а жегіштер, нанду т?йе??сы кездеседі. Топыра?ы ??нарлы бол?анды?тан саванна мен сирек орман зонасы какао мен Африкадан ?келініп жерсіндірілген кофе а?ашы ?сірілетін плантациялар?а айналдырыл?ан.
Субтропиктік дала зонасы Ла-Плата жазы?ын алып жатыр. ??нарлы шымды ?ыз?ылт топыра?та тарал?ан б?л зонаны жергілікті халы? пампа депе атайды. Ол «жазы? дала» деген ??ымды білдіреді. Жазы ысты?, ?ыста о?т?стіктен ауа температурасын т?мендететін желдер со?ып т?рады. Зона бойыенша жылды? жауын-шашынны? м?лшері ?ркелкі таралады. Жа?быр жыл бойы жауатын шы?ыс б?лікте биік ?рі бітік асты? т??ымдас пампа ш?бі, ?о?ырбас ?седі. Жануарлардан кішігірім пампа б??ысы, пампа мысы?ы, пампа т?лкісі, оцелот, кеміргіштер ?те к?п. ?зен жа?аларында те?із шош?асы мен тернісі ба?алы саз ??ндызы мекендейді. ??нарлы ?ыз?ылт-?ара топыра? алып жат?ан Пампа жері т?гелге жуы? жыртылып, материктегі аса ірі егіншілік жа?сы дамы?ан аудандарына айнал?ан. Ал ??р?а? далалар жайылым ретінде пайдаланылады. Таби?и ?сімдіктері мен жануарлар д?ниесі ?оры?тарда ?ана са?талып ?ал?ан.
Ш?лейт зонасы материкті? ?иыр о?т?стігінде Патагония жерін ?амтиды. ?о?ыржай континенттік климат жа?дайында ш?лейтті? с?р ж?не ?о?ыр топыра?тары тарал?ан. М?нда сирек ш?птер мен аласа кактусты тікенекті б?талар алмасып отырады. Кейбір б?ліктерінде аласа ж?не ?атты, жата?ан жасты? т?різдес ?сімдіктер ты?ыз ?сіп, киіздей т?тас?ан жамыл?ысы ??райды. Климатыны? ?олайсызды?ына байланысты нашар игерілген б?л зонада жануарлар д?ниесі біршама жа?сы дамы?ан. Сауыттыларды? бірнеше т?рі кемірушілермен ?атар, пампа б??ысы мен пампа мысы?ы, магеллан т?лкісі ж?не ірі ??стар мекендейді. Ірі жануарлар гуанако ламасы мен пума кездеседі.
Материкті? Тыны? м?хит жа?алауында?ы жі?ішек ал?апта, экавтор ма?ында ыл?алды м??гі жасыл ормандар зонасы орналасса, экватордан 30º о.е.дейінгі аралы?ты тропиктік ш?л зонасы, субтропиктік жа?алы? б?лікті ?атты жапыра?ты м??гі жасыл ормандар мен б?талар зонасы, ал ?о?ыржай белдеуге с?йкес келетін жа?алы? б?лікті о?т?стк жалпа? жапыра?ты ормандар зонасы алып жатыр.
Анд тауларыны? жанартаулар д?ниесі ендемиктерге бай. Анд тауларыны? барлы? б?лігінде дерлік т?йе т??ымдасына жататын ламаны? екі жабайы т?рі- викунья ж?не гуанако мекндейді. ?азіргі кезде жергілікті халы? ламаны? екі т?рін – альпака мен к?дімгі ламаны ?олда ?стайды.
Анд тауларында тау тапиры, к?зілдірікті аю, пума, терісі ?те ба?алы кеміргіш- шиншилла тарал?ан. Ал аса ірі жырт?ыш ??с- кондор мен ламаны Анд тауыны? символы деуге болады. Кондорды? салма?ы 9-12 кг, ал ?анаты жайыл?анда?ы ?зынды?ы 3 м-ге дейін жетеді. Тауды? о?т?стігінде магеллан пингвині кездеседі.
Жа?а саба?ты бекіту:
- О?т?стік Американы? жазы? б?лігінде ?андай таби?ат зоналары орналас?ан?
- «Сельвас», «льянос», «кампос», «пампа» ??ымдарын т?сіндіріп, таби?ат ерекшеліктерін ата?дар.
- Анд тауларында?ы биіктік белдеулерді? таралуы географиялы? ендік пен климатты? жа?дай?а т?уелді екендігін о?улы? м?тіні мен 58-суретті салыстыра отырып, д?лелде?дер.
- Неге Орталы? Андыны? батыс беткейінде орман белдеулері жо?.
?орытынды: Б?гінгі саба?та, О?т?стік Американы? жалпы таби?ат зоналарыны? т?рлерімен таныстырдым.
?йге тапсырма: §41-42-о?у. Кескін карта?а таби?ат зоналарын салып келу.