Негізгі ??ымдар: Климат. Климат ?алыптастырушы факторлар:географиялы? ендік, ауа массалары,климат?а м?хиттар мен а?ыстарды?,жер бедері мен биіктікті? ?сері.
О?ыту ?дістері: ?аза?стан Еуразия ??рлы?ыны? ортасында орналасуымен климатында ?зіндік ерекшеліктеріні? болуын т?сіндіру. Климат ??рушы факторлар туралы білімдерін ж?йелеуде б?рын?ы сыныптарда ?ткен климатологиялы? ??ымдарын естеріне т?сіріп ??гімелесу.
Саба?ты? мазм?ны мен барысы:
Климат ??ымын 6-7 сыныптарда ?тілгендіктен сынып о?ушыларына: Климат деген не? Деген с?ра? ?ойылады. (Климат дегеніміз жыл сайын ?айталанып келіп отыратын ауа-райыны? жайы.)
-2 с?ра? Климатты? ?алыптасуына географиялы? ендік пен жер бедеріні? р?лі ?андай?
-3 с?ра??аза?стан аума?ыны? м?хиттан алыс орналасуы оны? климатына ?алай ?сер етеді?(географиялы? ендік дегеніміз кез келген н?ктені? экватордан ?ашы?ты?ы олай болса ?аза?стан ?зі орналас?ан географиялы? ендігі бойынша климаты ыл?алды субтропиктік Жерорта те?ізі елдеріне ж?не ?о?ыржай континентті орталы? Еуропа?а с?йкес келеді.Біра? еліміз орасан зор Еуразия ??рлы?ыны? ортасында орналас?анды?тан климатыны? ш??ыл континенттігімен ерекше.?йткені Д?ниеж?зілік м?хиттардан мы?да?ан километр ?ашы? жат?анды?тан оларды? климат ж?мсартарлы? ?сері аз.
Климатты? пайда болуы оны? себептеріне байланысты.Оларды климат ? ? р у ш ы ф а к
т о р л а р деп атайды.?аза?станны? климаты ?ш фактормен аны?талады:
-1. К?н радиациясы
-2.Атмосфераны? алмасуы
-3 Жерді? т?сеніш беті.
Енді Радиация деген не?Радиацияны? ?андай т?рлері бар,?аза?стан аума?ына ?анша к?лемде к?ннен радиация т?седі? Деген с?ра?тар?а жауап берейік.
К?н радиациясы К?ннен шы?атын с?улелі энергия.Белгілі бір уа?ытта 1 см жер бетіне т?сетін к?н радиациясы Дж/м мен есептеледі.К?н радиациясыны? Жер бетіне т?су м?лшері географиялы? ендікке байланысты ?згеріп отырады.Не??рлым о?т?стікке орналас?ан сайын к?н с?улесі тік б?рышпен т?седі де,атмосфераны ?ыс?а жолмен кесіп ?теді,жылуды да со??рлым к?п береді.Солт?стікке бар?ан сайын к?н с?улесіні? т?су б?рышы азайып,атмосфераны ?заз жолмен,к?лбеу б?рышпен кесіп ?теді.сол себепті жылуды да аз алады.
Радиация дегеніміз-Жер бетіне т?сетін к?н с?улесіні? 20 пайызын атмосфера кері ша?ылыстырад.?ал?ан б?лігі жер бетіне жетеді,я?ни жер бетіне тура т?скен к?н с?улесін т у р а к ? н р а д и а ц и я с ы деп атайды.
-К?н с?улесіні? біраз б?лігін атмосферада?ы су булары,м?з т?йіршіктері,ша?-тоза?дар,б?лттар ?здеріне сі?іріп ж?не шашыратып таратады.М?ндай жа?дайда Жер бетіне ш а ш ы р а н д ы радиация жетеді.
-Жер бетіне келетін тура ж?не шашыранды радиацияны? ?осындысын ж и ы н т ы ? радиация деп атаймыз.
-Жиынты? радиацияны? біраз б?лігі жерге топыра?,су,?ар жамыл?ысы ар?ылысі?іп жылынады,оны ж ? т ы л ? а н радиация деп атайды. Ал біраз б?лігін жер беті кері ша?ылыстырады, оны ш а ? ы л ы с ? а н радиация дейміз.К?н радиациясыны? жер бетіне жетуі географиялы? ендікке ?ана емес,атмосфераны? м?лдірлігіне ж?не к?н с?улесіні? т?су ?за?ты?ына да байланысты.К?н с?улесіні? т?су ?за?ты?ы?аза?станда ?те ?лкенМысалы,солт?стікте ?останайда к?н с?улесіні? т?су ?за?ты?ы орта есеппен 2132 са?ат.
Атмосфераны? алмасуы деген не? Ауа массалары деген не? Деген с?ра?тар?а жауап іздейік. Атмосфера ?р?ашан ?оз?алыста болады. Атмосфераны? т?менгі б?лігі тропосферада ауа а?ындары пайда болады.Оларды? ?зіне т?н температурасы,ыл?алдылы?ы,м?лдірлігі болады.?аза?стан ж?не бас?а аума?тарда ж?ретін атмосфералы? алмасуды? басты ерекшеліктері ?аламшарлы? алмасуды? ?серіне байланысты.Мысалы,солт?стік жарты шарды? ?стігіндегі ауаны? зоналы? алмасу а?ындары м?хитты? ауа массаларын батыстан-шы?ыс?а ?арай ?оз?ап,2-2,5 т?улікте біраз ?згеріске ?шырай,?аза?стан?а жетеді.Осы кезде,я?ни зоналы? алмасу ж?ргенде,республика Еуразияны? орталы?ында орналас?анына ?арамастан,климатты? континенттігі азаяды. С?йтіп,?аза?станны? жер бетіндегі атмосфералы? алмасуы-жалпы алмасуды? бір тарма?ы болып табылады.
Ауа массалары.
Республика аума?ынанегізінен ауа массаларыны? ?ш типі ?серін тигізеді:
1.Арктикалы? ауа массасы.Солт?стік М?зды м?хит ?стінде ж?не оны? жа?алы? ??рлы?тар мен аралдарында ?алыптасады.Арктикалы? континентті ауаны? температурасы ?ыста да,жазда да т?мен,сонды?тан ыл?алды к?п ?стап т?ра алмайды.Ауа м?лдір ??р?а? болады.
2.?о?ыржай ауа массасы.?аза?стан т?гелімен ?о?ыржай климатты? белдеуді? о?т?стік б?лігінде орналас?ан.Батыста?ы Атлант м?хитынан келетін ауа те?іздік ?о?ыржай ауасы деп аталады.Б?л ауа ?аза?стан?а жеткенше ?те ?за? жолдан ?тіп,ыл?алыны? к?п м?лшерінен айырылып жетеді
3.Тропиктік ауа массасы. ?аза?стан?а Орта Азия мен Иран айма?ынан келеді.Континеттік тропиктік ауаны иран ауасы деп атайды. Б?л ауаны? келуі жазда бай?алады.
Ауаны? ?ысымы
Климат ??рушы факторлар бір-бірімен ?зара ?рекеттесе отырып,атмосфералы? ?ысымны? таралуына,ауа массаларыны? сипаты мен ба?ытына ж?не со?атын ?стем желдерге ы?пал етеді.?аза?станны? ?лан-байта? аума?ында атмосфералы? ?ысым бірдей таралма?ан.Сендер 6-шы сыныпта?ы география п?нінен,?ысым деген не,?ысымны? ?лшем бірлігіне не жатады? Деген ??ымдар мен таныссы?дар,сонды?тан ?зері? ойласып жауап беріп к?рі?дер. Сонымен атмосфералы? ?ысым деген не?Жауаптар:Атмосфералы? ?ысым дегеніміз-атмосферадан жер бетіне т?сетін ауаны? салма?ы,ауаны? ?ысымыны? ?лшем бірлігі мбар бойынша есептейді.?алыпты жа?дайда атмосфералы? ?ысым760 мбар болады.
?аза?стан аума?ына ?сер ететін желдер:
1.Сай?ан желі.
2.Ебі желі
3.Шілік желі.
4Арыстанды-?арабас желі
5.?ордай желі.
6.М??алжар желі
?аза?стан аума?ында ауа температурасыны? таралуы.
?аза?стан аума?ыны? ке?-байта? болуына,,сондай-а? жер бедеріні? ?р т?рлілігіне байланысты температураны? таралуы да ?ркелкі.Сонымен бірге жазы?,аласа таулы б?лікте жылды? ж?не айлы? орта температура солт?стіктен о?т?стік ба?ыт?а ?арай ?згерсе,биік таулы айма?тарда биікке к?терілген сайын ?згереді.?аза?станда?ы е? суы? ай-?а?тар.?а?тарда?ы орташа температура солт?стікте -19 градус,о?т?стікте Дарбаза -1,5 градус. ?аза?станны? е? суы? жері-Атбасар ??ірі.М?нда ауа температурасы бір жылда-57 градус?а жеткен.?аза?станны? е? жылы айы-шілде.Шілдені? орташа температурасы республиканы? солт?стігінде Петропавл плюс 19 градус,о?т?стігінде Дарбаза плюс 28-30 градус.Жазда к?н с?улесіні? т?су б?рышы мен жер бетін ?ыздыру ?ар?ыны ?серін тигізеді.Е? жо?ары температура солт?стікте плюс41 градус,ал о?т?стікте плюс 47градустан аспайды. ?аза?станны? жылы маусымда?ы температуралы? режимі оны? мезгіл-мезгіл ауыт?ып отыратынына ?арамастан егін шаруашылы?ына ?олайлы.
Просмотр содержимого документа
«?аза?станны? климат ?алыптастырушы факторлары »
Сабақтың тақырыбы.Қазақстанның климат қалыптастырушы факторлары.
Сабақтың мақсаттары: Оқушыларға Қазақстан климатының ерекшеліктерін түсіндіру.Климат құрушы факторлар туралы білімдерін жүйелеу. Күн радиациясы, атмосфераның алмасуы, ауаның қысымы және желдер Қазақстан аумағындағы атмосфералық жауын-шашынның таралуы және ауа температурасының таралуы туралы білімді түсіндіру.
-тәрбиелік: Климаттың адам өміріндегі маңызын білуге және бағалай білуге тәрбиелеу.
-дамытушылық: Қажетті кескін карталармен (Қазақстанның физикалық картасы,атлас,) жұмыс жүргізуге дағдыландыру.
Қажетті оқыту құралдары: Қазақстанның физикалық картасы, атлас
Негізгі ұғымдар: Климат. Климат қалыптастырушы факторлар:географиялық ендік, ауа массалары,климатқа мұхиттар мен ағыстардың,жер бедері мен биіктіктің әсері.
Оқыту әдістері: Қазақстан Еуразия құрлығының ортасында орналасуымен климатында өзіндік ерекшеліктерінің болуын түсіндіру. Климат құрушы факторлар туралы білімдерін жүйелеуде бұрынғы сыныптарда өткен климатологиялық ұғымдарын естеріне түсіріп әңгімелесу.
Сабақтың мазмұны мен барысы:
Климат ұғымын 6-7 сыныптарда өтілгендіктен сынып оқушыларына: Климат деген не? Деген сүрақ қойылады. (Климат дегеніміз жыл сайын қайталанып келіп отыратын ауа-райының жайы.)
-2 сұрақ Климаттың қалыптасуына географиялық ендік пен жер бедерінің рөлі қандай?
-3 сұрақҚазақстан аумағының мұхиттан алыс орналасуы оның климатына қалай әсер етеді?(географиялық ендік дегеніміз кез келген нүктенің экватордан қашықтығы олай болса Қазақстан өзі орналасқан географиялық ендігі бойынша климаты ылғалды субтропиктік Жерорта теңізі елдеріне және қоңыржай континентті орталық Еуропаға сәйкес келеді.Бірақ еліміз орасан зор Еуразия құрлығының ортасында орналасқандықтан климатының шұғыл континенттігімен ерекше.Өйткені Дүниежүзілік мұхиттардан мыңдаған километр қашық жатқандықтан олардың климат жұмсартарлық әсері аз.
Сондықтан қоңыржай белдеудің оңтүстігінде жатыр,сондықтан жылдың төрт мезгілі(жаз,күз,қыс,көктем) айқын білінеді.Қыста Сібірдің қатты суығы келеді.Жазда Орта Азияның жылы,тіпті ыстық ауасының әсері жақсы байқалады.
Климат қалыптастырушы факторлар дегеніміз не?
Климаттың пайда болуы оның себептеріне байланысты.Оларды климат қ ұ р у ш ы ф а к
т о р л а р деп атайды.Қазақстанның климаты үш фактормен анықталады:
-1. Күн радиациясы
-2.Атмосфераның алмасуы
-3 Жердің төсеніш беті.
Енді Радиация деген не?Радиацияның қандай түрлері бар,Қазақстан аумағына қанша көлемде күннен радиация түседі? Деген сұрақтарға жауап берейік.
Күн радиациясы Күннен шығатын сәулелі энергия.Белгілі бір уақытта 1 см жер бетіне түсетін күн радиациясы Дж/м мен есептеледі.Күн радиациясының Жер бетіне түсу мөлшері географиялық ендікке байланысты өзгеріп отырады.Неғұрлым оңтүстікке орналасқан сайын күн сәулесі тік бұрышпен түседі де,атмосфераны қысқа жолмен кесіп өтеді,жылуды да соғұрлым көп береді.Солтүстікке барған сайын күн сәулесінің түсу бұрышы азайып,атмосфераны ұзаз жолмен,көлбеу бұрышпен кесіп өтеді.сол себепті жылуды да аз алады.
Радиация дегеніміз-Жер бетіне түсетін күн сәулесінің 20 пайызын атмосфера кері шағылыстырад.Қалған бөлігі жер бетіне жетеді,яғни жер бетіне тура түскен күн сәулесін т у р а к ү н р а д и а ц и я с ы деп атайды.
-Күн сәулесінің біраз бөлігін атмосферадағы су булары,мұз түйіршіктері,шаң-тозаңдар,бұлттар өздеріне сіңіріп және шашыратып таратады.Мұндай жағдайда Жер бетіне ш а ш ы р а н д ы радиация жетеді.
-Жер бетіне келетін тура және шашыранды радиацияның қосындысын ж и ы н т ы қ радиация деп атаймыз.
-Жиынтық радиацияның біраз бөлігі жерге топырақ,су,қар жамылғысы арқылысіңіп жылынады,оны ж ұ т ы л ғ а н радиация деп атайды. Ал біраз бөлігін жер беті кері шағылыстырады, оны ш а ғ ы л ы с қ а н радиация дейміз.Күн радиациясының жер бетіне жетуі географиялық ендікке ғана емес,атмосфераның мөлдірлігіне және күн сәулесінің түсу ұзақтығына да байланысты.Күн сәулесінің түсу ұзақтығыҚазақстанда өте үлкенМысалы,солтүстікте Қостанайда күн сәулесінің түсу ұзақтығы орта есеппен 2132 сағат.
Атмосфераның алмасуы деген не? Ауа массалары деген не? Деген сұрақтарға жауап іздейік. Атмосфера әрқашан қозғалыста болады. Атмосфераның төменгі бөлігі тропосферада ауа ағындары пайда болады.Олардың өзіне тән температурасы,ылғалдылығы,мөлдірлігі болады.Қазақстан және басқа аумақтарда жүретін атмосфералық алмасудың басты ерекшеліктері ғаламшарлық алмасудың әсеріне байланысты.Мысалы,солтүстік жарты шардың үстігіндегі ауаның зоналық алмасу ағындары мұхиттық ауа массаларын батыстан-шығысқа қарай қозғап,2-2,5 тәулікте біраз өзгеріске ұшырай,Қазақстанға жетеді.Осы кезде,яғни зоналық алмасу жүргенде,республика Еуразияның орталығында орналасқанына қарамастан,климаттың континенттігі азаяды. Сөйтіп,Қазақстанның жер бетіндегі атмосфералық алмасуы-жалпы алмасудың бір тармағы болып табылады.
Ауа массалары.
Республика аумағынанегізінен ауа массаларының үш типі әсерін тигізеді:
1.Арктикалық ауа массасы.Солтүстік Мұзды мұхит үстінде және оның жағалық құрлықтар мен аралдарында қалыптасады.Арктикалық континентті ауаның температурасы қыста да,жазда да төмен,сондықтан ылғалды көп ұстап тұра алмайды.Ауа мөлдір құрғақ болады.
2.Қоңыржай ауа массасы .Қазақстан түгелімен қоңыржай климаттық белдеудің оңтүстік бөлігінде орналасқан.Батыстағы Атлант мұхитынан келетін ауа теңіздік қоңыржай ауасы деп аталады.Бұл ауа Қазақстанға жеткенше өте ұзақ жолдан өтіп,ылғалының көп мөлшерінен айырылып жетеді
3.Тропиктік ауа массасы. Қазақстанға Орта Азия мен Иран аймағынан келеді.Континеттік тропиктік ауаны иран ауасы деп атайды. Бұл ауаның келуі жазда байқалады.
Ауаның қысымы
Климат құрушы факторлар бір-бірімен өзара әрекеттесе отырып,атмосфералық қысымның таралуына,ауа массаларының сипаты мен бағытына және соғатын үстем желдерге ықпал етеді.Қазақстанның ұлан-байтақ аумағында атмосфералық қысым бірдей таралмаған.Сендер 6-шы сыныптағы география пәнінен,қысым деген не,қысымның өлшем бірлігіне не жатады? Деген ұғымдар мен таныссыңдар,сондықтан өзерің ойласып жауап беріп көріңдер. Сонымен атмосфералық қысым деген не?Жауаптар:Атмосфералық қысым дегеніміз-атмосферадан жер бетіне түсетін ауаның салмағы,ауаның қысымының өлшем бірлігі мбар бойынша есептейді.Қалыпты жағдайда атмосфералық қысым760 мбар болады.
Қазақстан аумағына әсер ететін желдер:
1.Сайқан желі.
2.Ебі желі
3.Шілік желі.
4Арыстанды-Қарабас желі
5.Қордай желі.
6.Мұғалжар желі
Қазақстан аумағында ауа температурасының таралуы.
Қазақстан аумағының кең-байтақ болуына,,сондай-ақ жер бедерінің әр түрлілігіне байланысты температураның таралуы да әркелкі.Сонымен бірге жазық,аласа таулы бөлікте жылдық және айлық орта температура солтүстіктен оңтүстік бағытқа қарай өзгерсе,биік таулы аймақтарда биікке көтерілген сайын өзгереді.Қазақстандағы ең суық ай-қаңтар.Қаңтардағы орташа температура солтүстікте -19 градус,оңтүстікте Дарбаза -1,5 градус. Қазақстанның ең суық жері-Атбасар өңірі .Мұнда ауа температурасы бір жылда-57 градусқа жеткен.Қазақстанның ең жылы айы-шілде.Шілденің орташа температурасы республиканың солтүстігінде Петропавл плюс 19 градус,оңтүстігінде Дарбаза плюс 28-30 градус.Жазда күн сәулесінің түсу бұрышы мен жер бетін қыздыру қарқыны әсерін тигізеді.Ең жоғары температура солтүстікте плюс41 градус,ал оңтүстікте плюс 47градустан аспайды. Қазақстанның жылы маусымдағы температуралық режимі оның мезгіл-мезгіл ауытқып отыратынына қарамастан егін шаруашылығына қолайлы.
Сабақтың соңына қарай оқушылар қаңтар,шілде айларындағы изотермалардың қалай өтетінін карта арқылы анықтап қорытынды жасайды.Сонымен қатар өз облысымыздағы ауа-райының қалыптасуына әсер ететін себептерді біліп,осы климаттың шаруашылыққа тигізетін маңызын біледі .Сабақтағы жаңа терминдерді дәптерлеріне жазып ережелерін жаттайды.
Үйге тапсырма : Қазақстанның климат тақырыбын оқып келуге, кескін картамен жұмыс жасау. Қазақстанның климаты бойынша қаңтар мен шілденің изотермасының қалай өтетінін анықтау және жауын-шашынның қаншалықты түскетінін оның себептерін білу.
