Алтайды? географиялы? орны, геологиялы? ??рылымы ж?не пайдалы ?азбалары, ?зендері мен к?лдері таби?ат зоналары, ?сімдіктер мен жануарлар туралы білімдерін ке?ейту;
Т?рбиелік:
Биік таулар туралы т?сінік бере отырып, таби?ат к?ркемдігін т?сіне білуге ?йретіп, эстетикалы? т?рбие беру, экологиялы? сауаттылы??а баулу;
Дамытушылы?:
?аза?станны? физикалы? карталармен ж?мыс істеп биік таулар?а сипаттама беруге ?йрету, жа?а технологияны ме?герту ж?не ?осымша тапсырмалар беру негізінде, логикалы? ой-?рісті ?амту;
Талас?ан аспанменен к?кпе?бек тас,
?араса? т?бесіне, айналар бас.
Жаса?ан мейірімі ке? ?адір Т??ірі,
Шы?ар?ан сол тауынан алтын, алмас.
Жиі –жиі, шытырманды т?рлі а?аш,
Т?р?аны м?нарланып ?сіп жал?ас.
Ма?жан Ж?мабаев
III. Жа?а саба?
Жоспары:
1.Географиялы? орны.
2.Жер бедері мен геологиялы? ??рылымы.
3.Пайдалы ?азбалары.
4.Климаты.
5.?зендері мен к?лдері.
6.?сімдіктер мен жануарлар д?ниесі.
Биік таулар:Алтай тауы
Сауыр- Тарба?атай
Тянь-Шань тауы
Жо??ар Алатау
Алтай тауы
Сібірді? о?т?стігіндегі е? биік таулы ?лке.Негізгі б?лігі Ресей жерінде жатыр.Оны О?т?стік Алтай,Батыс немесе Кенді Алтай ж?не ?алба жотасы деп ?шке б?луге болады
О?т?стік Алтай
Солт?стігінде Б??тырма ?зені,о?т?стігінде ?ара Ертіс ?зені аралы?ында жатыр.Ресеймен мемлекеттік шекарада Алтайды? е? биік ?атын жотасы орналас?ан. Оны? е? биік шы?ы М?зтау (4506 м).Шы?ыста?ы биік б?лігіні? т?белерін ?ара мен м?зды?тар бас?ан ?шкір шы?ды б?ліп келеді.
Батыс ж?не Кенді Алтай
?аза?стан жеріне Алтайды? батыс сілемдері кіреді.Оларды? бастылары:Листвяга, Холзун,К?ксу ж?не оларды? тарма?тал?ан ?бі, Иванов,?лбі жоталары. Батыс Алтайдан к?птеген пайдалы ?азбалар табыл?ан.Сонды?тан да Батыс Алтайды Кенді Алтай деп атайды.
?алба жотасы
Алтай тауларыны? Ертіс ?зеніні? батыс?а ?арай 400-км созыл?ан жал?асы болып есептеледі.Е? биік жері Сарышо?ы шы?ы(1606 м ).Батысында жота бірте—бірте аласарып,Сарыар?а?а ?ласып кетті.
Пайдалы ?азбалары :Кенді Алтайда ?ор?асын, мырыш, ?алайы, вольфрам, к?міс пен сынапты? мол ?оры бар. Нарын мен К?ршім жоталарында алтын мен сирек кездесетін металл бар
Климаты :Климаты ?о?ыржай континентті Шілдені? орташа t° +19+22°C
ал 1000 метр биіктікте +16+14°C
2500-2700 метр биіктікте +7+5°С
?ыс айларында?ы орташа t° -15°C кей ?азанш????рларда -40°С дейін жетеді.
Жылды? жауын-шашын м?лшері тау б?ктерінде 300-400 мм
Тау ішінде 1000-1500 мм дейін жетеді.
?зендері мен к?лдері :Алтайды? е? басты ?зені – Ертіс.О?ан Кендірлік, К?ршім, Б??тырма,?лбі т.б ?зендер ??яды.
Алтай к?лге бай.Б??тырма, Жайсан, Т?ран?ык?л, Мар?ак?л.Е??лкені Жайсан (ауданы 5510км кв)
Алтай тауында 328 м?зды? бар.Жалпы ауданы 89,6 км кв
?сімдіктері мен жануарлары: Орман ал?аптарында: май ?ара?ай, бал?ара?ай, шырша, самырсын. Жануарлары: аю, ?абан, б??ы,таутеке, ?ар барысы мекендейді.
Географиялы? диктан
1.Алтай.. ойпатыны? басталып,... к?ліне дейінгі аралы?ты алып жатыр.Оны? о?т?стігін... ?зені мен.. к?лі, батысы..жотасы.
3.Алтайды??аза?станды? б?лігініні? климаты......Шілдеде аласа тау беткейлерінде... болса, 1000 м биіктікте..., 2500-2700 м биіктікте....аспайды.
4.Алтай ?лкесі а??а бай.Орманда.... ?сіретін шаруашылы?тары бар.Шы?ыс ?аза?станны??демі таби?аты мен сирек кездесетін а?дарын ?ор?ау ма?сатында... жылы ... ?оры?ы ?йымдастырылды.
5.....- О?т?стік Алтайды? кішкене тектоникалы? ойпатында Арасан курорты жа?асында те?із де?гейінен... биіктікте орналас?ан.
Жауабы: .........
Тест ж?мысы:
1. Алтай тауыны? биік н?ктесі:
А) Бесба?ан;
В) Бесшо?ы;
С) М?збел;
Д) М?зтау;
Е) Хан-Т??ірі.
2. ?албы жотасыны? биік н?ктесі:
А) Сарышо?ы;
В) Бесшо?ы;
С) Бесба?ан;
Д) М?зтау;
Е) М?збел.
3. Алтай тауында?ы а?ынды к?л:
А) Мар?ак?л;
В) Зайсан к;
С) Алак?л к;
Д) Сасы?к?л;
Е) Те?із к.
4. ?ай тау алтынмен бай?
А) Жон?ар Алатауы;
В) Алтай т.;
С) Тянь-Шань т.;
Д) Сауыр –Тарба?атай;
Е) Ман?ыстау таулары.
5. Алтай тауы.. аудан?а б?лінеді.
А) т?рт;
В) бес;
С) ?ш;
Д) сегіз;
Е) екі.
6. Жауын-шашынны? е? к?п т?сетін жер.
А) Батыс Сібір жазы?ы ;
В) Шы?ыс Еуропа Жазы?ы
С) Тянь-Шань тауы
Д) Батыс Алтай
Е) Каспий ма?ы
7.Алтай айма?ыны? е? ?лкен к?лі
A) Зайсан
B) Мар?ак?л
C) Т?ран?ык?л
D) Язовое
E) Черновое
VI. Бекіту с?ра?тары:
Алтайды? ?аза?станды? б?лігі нешеге б?лінеді?
Алтай тау ж?йесіні? е? биік н?ктесі?
О?т?стік Алтай солт?стігінде ?андай ?зенмен шектеседі?
Кенді Алтай ?андай жоталардан т?рады?
?алба жотасыны? е? биік н?ктесі?
Алтайдан ?андай пайдалы ?азбалар алынады?
Алтай тауыны? е? ?лкен ?зені?
К?лдерді? е? ?лкені?
Алтай
Халы? ?ні
1.М?нарып к?рі Алтай б?лт ора?ан
Алма бетін а? ?арменен с?лу тау опала?ан
Маржан та??ан с?укеле? шы? басы?а
Но?ат салып таспенен кербез тау ш?барлан?ан
Б?гін Алтай
Жа?ар?андай
Жа?ар?андай
?й?ысынан оянып
Шатта?андай
Шатта?андай-ай
2.Азияны? Алтайым ?азынасы
Алтын-к?міс, мысы мен таусылмас асыл тасы
?ндірісі Риддер ?ркендеткен
Сартылдайды ж?мыскерді? жа??ыр?ан айтбалтасы
Алып Алтай
??ша?ында-ай
??ша?ында-ай
А?тарылып ен бай?лы?
Кен шы?ады-ай
Кен шы?ады-ай
V.Саба?ты ?орытындылау
1.Алтайда?ы жота.
2.Ертіс ?зеніні? солт?стігіндегі жота.
3.Алтайда?ы басты ?зен.
4.Жоталарды? бірі.
5.Алтайда?ы к?л.
VI. ?йге тапсырма: та?ырып со?ында?ы с?ра?тар мен тапсырмалар?а жауап беріп келеміз
VII. Ба?алау:Саба??а жа?сы араласып, белсенген о?ушыларды ба?алаймын
Вы уже знаете о суперспособностях современного учителя?
Тратить минимум сил на подготовку и проведение уроков.
Быстро и объективно проверять знания учащихся.
Сделать изучение нового материала максимально понятным.
Избавить себя от подбора заданий и их проверки после уроков.
Просмотр содержимого документа
«Інк?рбек Ж?ма??лов атында?ы орта мектебі»
Алтай тауы
Сабақтың мақсаттары:
Білімділік:
Алтайдың географиялық орны, геологиялық құрылымы және пайдалы қазбалары, өзендері мен көлдері табиғат зоналары, өсімдіктер мен жануарлар туралы білімдерін кеңейту;
Тәрбиелік:
Биік таулар туралы түсінік бере отырып, табиғат көркемдігін түсіне білуге үйретіп, эстетикалық тәрбие беру, экологиялық сауаттылыққа баулу;
Дамытушылық:
Қазақстанның физикалық карталармен жұмыс істеп биік тауларға сипаттама беруге үйрету, жаңа технологияны меңгерту және қосымша тапсырмалар беру негізінде, логикалық ой-өрісті қамту;
Сабақтың типі:
Жаңа білімді меңгерту.
Сабақтың түрі:
Ашық сабақ
Сабақ әдісі:
Түсіндіру, баяндау, сұрақ-жауап
Көрнекілігі:
Оқулық, Қазақстанның физикалық картасы, атлас, сызбалар, интерактивті тақта
Пәнаралық байланыс:
әдебиет, география, экология, эстетика т.б.
Сабақ барысы:
І. Ұйымдастыру кезеңі
ІІ. Үй тапсырмасын тексеру.
ІІІ. Жаңа білімді меңгерту.
IV. Оқушылар білімін бекіту.
V. Үй тапсырмасы туралы хабар беру.
VI. Жаңа сабақты қорытындылау
VII. Бағалау
І. Ұйымдастыру кезеңі
Оқушылармен амандасып, сабақ қатысымдарын тексеремін.
ІІ. Үй тапсырмасын тексеру.
Сөзжұмбақ: «Орал тауы»
о
р
а
л
т
а
у
ы
1.Орал тауының биік нүктесі?
2.Тауды екіге бөліп жатқан ойыс?
3.Орал тауының оңтүстік бөлігі?
4.Таудағы өзен?
5.Таудағы кен орыны?
6.Биік нүктелерінің бірі?
7.Өсімдіктің аты?
8.Орал тауынан бастау алатын өзен?
Үй тапсырмасын бекіту:
Сұрақтары:
1.Тау қай қаланың тұсынан басталады?
2.Орал тауының қай бөлігі кіреді?
3.Мұжалжар тауының ұзындығы мен ені?
4.Таудың қойнауындағы пайдалы қазбалар?
5.Климаты қандай, жылдық жауын-шашын мөлшері?
6.Қандай өсімдіктер мен жануарлар кездеседі?
ОРАЛ тауы
Таласқан аспанменен көкпеңбек тас, Қарасаң төбесіне, айналар бас. Жасаған мейірімі кең қадір Тәңірі, Шығарған сол тауынан алтын, алмас. Жиі –жиі , шытырманды түрлі ағаш, Тұрғаны мұнарланып өсіп жалғас....
Мағжан Жұмабаев
III. Жаңа сабақ
Жоспары:
1.Географиялық орны.
2.Жер бедері мен геологиялық құрылымы.
3.Пайдалы қазбалары.
4.Климаты.
5.Өзендері мен көлдері.
6.Өсімдіктер мен жануарлар дүниесі.
Биік таулар:Алтай тауы
Сауыр- Тарбағатай
Тянь-Шань тауы
Жоңғар Алатау
Алтай тауы
Сібірдің оңтүстігіндегі ең биік таулы өлке.Негізгі бөлігі Ресей жерінде жатыр.Оны Оңтүстік Алтай,Батыс немесе Кенді Алтай және Қалба жотасы деп үшке бөлуге болады
Оңтүстік Алтай
Солтүстігінде Бұқтырма өзені,оңтүстігінде Қара Ертіс өзені аралығында жатыр.Ресеймен мемлекеттік шекарада Алтайдың ең биік Қатын жотасы орналасқан. Оның ең биік шыңы Мұзтау (4506 м) .Шығыстағы биік бөлігінің төбелерін қара мен мұздықтар басқан үшкір шыңды бөліп келеді.
Батыс және Кенді Алтай
Қазақстан жеріне Алтайдың батыс сілемдері кіреді.Олардың бастылары:Листвяга, Холзун,Көксу және олардың тармақталған Үбі, Иванов,Үлбі жоталары. Батыс Алтайдан көптеген пайдалы қазбалар табылған.Сондықтан да Батыс Алтайды Кенді Алтай деп атайды.
Қалба жотасы
Алтай тауларының Ертіс өзенінің батысқа қарай 400-км созылған жалғасы болып есептеледі.Ең биік жері Сарышоқы шыңы(1606 м ).Батысында жота бірте—бірте аласарып,Сарыарқаға ұласып кетті.
Пайдалы қазбалары :Кенді Алтайда қорғасын, мырыш, қалайы, вольфрам, күміс пен сынаптың мол қоры бар. Нарын мен Күршім жоталарында алтын мен сирек кездесетін металл бар
Климаты :Климаты қоңыржай континентті Шілденің орташа t° +19+22°C
ал 1000 метр биіктікте +16+14°C
2500-2700 метр биіктікте +7+5°С
Қыс айларындағы орташа t° -15°C кей қазаншұңқұрларда -40°С дейін жетеді.
Жылдық жауын-шашын мөлшері тау бөктерінде 300-400 мм
Тау ішінде 1000-1500 мм дейін жетеді.
Өзендері мен көлдері :Алтайдың ең басты өзені – Ертіс.Оған Кендірлік, Күршім, Бұқтырма,Үлбі т.б өзендер құяды.
Алтай көлге бай.Бұқтырма, Жайсан, Тұранғыкөл, Марқакөл.Еңүлкені Жайсан (ауданы 5510км кв)
Алтай тауында 328 мұздық бар.Жалпы ауданы 89,6 км кв
Өсімдіктері мен жануарлары: Орман алқаптарында: май қарағай, балқарағай, шырша, самырсын. Жануарлары: аю, қабан, бұғы,таутеке, қар барысы мекендейді.
Географиялық диктан
1.Алтай ........ ойпатының басталып, ........... көліне дейінгі аралықты алып жатыр.Оның оңтүстігін ............... өзені мен .......... көлі, батысы ..........жотасы.
2.Жер бедерінің ерекшелігіне қарай .............. Алтай ....... ауданға бөлінеді.Олар - ..........., ............... және ................
3.Алтайдыңқазақстандық бөлігінінің климаты ................................Шілдеде аласа тау беткейлерінде .............. болса, 1000 м биіктікте ................, 2500-2700 м биіктікте .....................аспайды.
4.Алтай өлкесі аңға бай.Орманда .................... өсіретін шаруашылықтары бар.Шығыс қазақстанныңәдемі табиғаты мен сирек кездесетін аңдарын қорғау мақсатында .............. жылы .................. қорығы ұйымдастырылды.
5..........................- Оңтүстік Алтайдың кішкене тектоникалық ойпатында Арасан курорты жағасында теңіз деңгейінен ........... биіктікте орналасқан.
A) Зайсан B) Марқакөл C) Тұранғыкөл D) Язовое E) Черновое
VI. Бекіту сұрақтары:
Алтайдың Қазақстандық бөлігі нешеге бөлінеді?
Алтай тау жүйесінің ең биік нүктесі?
Оңтүстік Алтай солтүстігінде қандай өзенмен шектеседі?
Кенді Алтай қандай жоталардан тұрады?
Қалба жотасының ең биік нүктесі?
Алтайдан қандай пайдалы қазбалар алынады?
Алтай тауының ең үлкен өзені?
Көлдердің ең үлкені?
Алтай
Халық әні
1.Мұнарып кәрі Алтай бұлт ораған Алма бетін ақ қарменен сұлу тау опалаған Маржан таққан сәукелең шың басыңа Ноқат салып таспенен кербез тау шұбарланған
Бүгін Алтай Жаңарғандай Жаңарғандай Ұйқысынан оянып Шаттағандай Шаттағандай-ай
2.Азияның Алтайым қазынасы Алтын-күміс, мысы мен таусылмас асыл тасы Өндірісі Риддер өркендеткен Сартылдайды жұмыскердің жаңғырған айтбалтасы
Алып Алтай Құшағында-ай Құшағында-ай Ақтарылып ен байқлық Кен шығады-ай Кен шығады-ай
V.Сабақты қорытындылау:
А
Л
т
а
й
1.Алтайдағы жота.
2.Ертіс өзенінің солтүстігіндегі жота.
3.Алтайдағы басты өзен.
4.Жоталардың бірі.
5.Алтайдағы көл.
VI. Үйге тапсырма: тақырып соңындағы сұрақтар мен тапсырмаларға жауап беріп келеміз
VII. Бағалау:Сабаққа жақсы араласып, белсенген оқушыларды бағалаймын
Сабақтың тақырыбы: Алтай Сабақтың мақсаты: а) білімділік – Алтайдың географиялық орны, жер бедері, табиғат жағдайы, пайдалы қазбалары, климат жағдайларының ерекшеліктері, өзендері мен көлдері, табиғат зоналары, өсімдіктері мен жануарлары, аймақтың экологиялық жағдайы жайлы білімдерін арттыру. б) дамытушылық – сұрақтарға жауап беру арқылы білім жинақтауына, әртүрлі тапсырмалардың көмегін пайдалана отырып, оқушылардың танымдық қабілетін дамыту, пәнге қызығушылығын ояту, өз ойын, пікірін дұрыс айта білуге үйрету. в) тәрбиелік – оқушыларды бірлесіп жұмыс істеуге, жолдасының пікірін тыңдай білуге, табиғаттың сұлулығын аялауға тәрбиелеу. Сабақ түрі: аралас сабақ. Сабақ әдісі: сұрақ - жауап, баяндау, картамен, ойын түрлерімен, тақтамен жұмыс. Көрнекі - құрал жабдықтары: Қазақстанның физикалық картасы, медиапроектор, слайдтар. Пән аралық байланыс: тарих, биология, әдебиет. Сабақ барысы: І. Ұйымдастыру. 1. оқушылар назарын сабаққа аудару. 2. оқушыларға сабаққа белсене қатысуды, бір - бірінің жауабын тыңдауды ескерту.
ІІ. Үй тапсырмасын сұрау: 1. Оралдың географиялық орны. 2. Жер бедері мен геологиялық құрылысы 3. Пайдалы қазбалары. 4. Климаты мен су қоры. 5. Табиғат зоналары. Өсімдіктері мен жануарлары.
ІІІ. Үй тапсырмасын «Білім минуты» ойынымен Қорытындылау.
ІV. Жаңа сабақты талдау: 1. Географиялық орны. 2. Жер бедері мен геологиялық құрылымы.. 3. Пайдалы қазбалары. 4. Климаты өзендері мен көлдері. 5. Табиғат зоналары. Өсімдіктері мен жануарлар дүниесі.
Географиялық орны. Алтай Зайсан ойпатынан басталып, Байкал көліне дейінгі аралықты алып жатқан Алтай - Саян таулары деп аталатын аса үлкен тау жүйесінің бір бөлігі. Қазақстанға оның оңтүстік - батыс шеті ғана кіреді. Оның оңтүстігі Қара Ертіс өзені мен Зайсан көлі, батысы Қалба жотасы. Сарыарқадан Шар өзенінің аңғарымен бөлінеді. Мұзтау – Алтай тау жүйесінің Ресей жеріндегі ең биік шыңы (4506). Қатын жотасының шығыс жағын ала, Қазақстан мен Алтай өлкесінің әкімшілік шекарасы маңында жатыр. Ұшар басында Үлкен, Кіші Берель, Меңсу т. б. мұздықтары бар, бұлардан Қатынсу өзені бастау алады. Жер бедері мен геологиялық құрылымы. Жер бедерінің ерекшеліктеріне қарай Қазақстандық Алтай үш ауданға бөлінеді. Олар – Кенді Алтай, Оңтүстік Алтай, Қалба жотасы. Оңтүстік Алтай солтүстігінде Бұқтырма өзені мен оңтүстігінде Зайсан, Қара Ертіс аралығында жатыр. Ертіс аңғары оны батыс жағынан Қалба жотасынан бөліп тұрады. Шығысында ол Үкөк тау қыратымен шектеседі. Осы жерден батысқа және оңтүстік батысқа қарай екі тау жотасы тарайды. Оларды Күршім мен Қарақоба өзендері бөліп жатады. Тарбағатай (2739м), Сарымсақты (3373м), нарын (2386м) жоталары солтүстік тау бөлігіне кірсе, оңтүстік Алтай жотасы (3483м), Сарытау (3300м), Күршім (2644м) жоталары оңтүстік бөлікті құрайды. Асу жотасы мен Сарытаудың аралығында 1449 м биіктікке Марқакөл қазаншұңқыры орналасқан. Бұл ауданның биік бөлігі шығыс жағында; батысқа қарай біртіндеп аласарып, тау қыратына айналады. Тау шыңдары аралығында көлемі шағын, онша терең емес көлтабандар, батпақты көлдер мен шағын тақырлар кездеседі. Олардың өзі 2300 - 2500 м биіктік шамасында жатыр.
Ауданның батыс шекарасы Холзун тау тізбегінен өтеді. Оның жер бедері адырлы келеді. Жоғарғы жағы толқынды кең қыраттардан тұрады. Одан жоғарыда жалаңаш шыңдар орналасқан. Таудың оңтүстік беткейлері тік және күшті тілімденген. Тау етектері біршама жазықтау. Кенді Алтай – Оңтүстік Алтайдың солтүстік - шығыс бетінде Үлбі (2300м), Иванов (2775 м), Үбе (2100 м) тау жоталарынан тұрады. Олар Қатынтау жотасы мен Үкөк тау қыратынан тарайды. Олардың жер бедері әр түрлі. Оның жеке бөліктерінің жер бедері әбден тілімделген биік таулы болып келеді. Көп жерлерін қылқан жапырақты орман жапқан таулардың беткейлері – көлбеу, төбелері доғалды - дөңесті, кей жерлерінде тегістелген үстірттер ұшырасады.
Қалба жотасы Ертіс өзенінің сол жағында жатыр. Оның ең биік нүктесі – Сарышоқы (1558 м). Қалба жотасы батыс жағында Шар аңғары арқылы Сарыарқамен шектеседі. Тау төбелері жұмырлау, беткейлері әбден тілімделген, кей жерлері жазық келеді. Қазақстандық Алтай тауы герцин қатпарлығында түзілген, олар тегістеліп аласарған жоталармен кезектесіп отыратын бірнеше көтерілудің нәтижесінде пайда болған. Мезозой дәуірінің аяғында мүжіліп, үгітіліп, жазыққа айналған өлке неогеннен, антропоген кезінде қайта көтерілген. Кей бөліктерінде опырылып үлкен блоктардың ығысып төмен түсуінен өркешті тау қалыптасқан. Тау шатқалдарының дамуына өзен эрозиясы, әсіресе неоген дәуірінде кең тараған мұздықтар эрозиясы әсер еткен. Ежелгі мұздықтар әсері циркті және карлы жер бедерінің түрлерімен бірге тау басында тегістелген жазықтарда кездеседі. Геологиялық құрылысы жағынан олар метаморфтанған палеозойлық саз балшықты кремнийлі тақтатастан, әктастан, гранитті, гранитоидты интрузиядан, жанартаулық эффузиялық тау жыныстарынан түзілген.
Пайдалы қазбалары. Алтай пайдалы қазбаға бай өлке. Әсіресе Кенді Алтайда қорғасын, мырыш, қалайы, вольфрам, күмістің және сынаптың мол қоры бар. Нарын мен Күршім жоталарында алтын мен сирек метал, Қалба тауында қалайы мен вольфрам өндіріледі. осы өңірден өндірілген қазбаларды байыту үшін Өскеменде, Риддерде, Зырянда металлургиялық зауыттар салынған. Кен рудаларын өндіру мен қорыту ісінің таза технологиялық негізде орындалмауы табиғаты әдемі өлкенің экологиясын бұзуға себепші болып отыр. Сондықтан да табиғи ортаның тазалығын сақтау, зауыттардан шығатын түтіндер мен зиянды қалдықтарды азайту – бүгінгі күннің басты экологиялық міндеті саналады.
Климаты. Алтайдың Қазақстандық бөлігінің климаты қоңыржай континентті. Айналасындағы жазықтармен салыстырғанда жаздың өзінде тау іші салқындау, ал қыста, керісінше жылы. Оған инверсия әсер етеді. Тұйық қазаншұңқырларда жазда ыстық, қыста аса суық (- 400с - қа дейін) болады. Жоғарлаған сайын температура төмендейді. Шілдеде аласа тау беткейлерінде +190 +220сболса, 1000м биіктікте +160 +140, 2500 - 2700м биіктікте +70 +60С - тан аспайды. Өскеменде қыс айларының орташа температурасы - 150С. Жылдық жауын - шашын мөлшері тау бөктерінде 300 - 400мм, тау ішінде 1000 - 1500мм-ге дейін көбейеді. Тауда қыста қар көп жауады. Кейде оның қалыңдығы 1 - 3 метрге дейін жетеді. Ал тұйық қазаншұңқырларда қар жұқа болады. Сел тасқындары, қар көшкіндері жиі байқалады. Өзендері мен көлдері, мұздықтары. Алтайда өзен де, көл де көп. олар басын таудағы қар суынан, мұздықтардан алады. Ең үлкені – Ертіс. Ертістің Зайсан көліне дейінгі бөлігі Қара Ертіс болып басталып, Қалба, Нарын жоталарының арасымен ағады. Оған Кендірлік, Күршім, Бұқтырма, Үлбі, Үбі, т. б өзендер құяды. Ертіс бойында Өскемен, Бұқтырма, Шүлбі электр станциялары салынған. Олар бүкіл Шығыс Қазақстанға және республиканың басқа жерлеріне электр қуатын береді. Шағын өзендер көп. Олардың ішінде Ақ Берел, Тұрғысын, Березовка, көкпекті, Кіші үлбі, Қалжыр, Қалғұты, Ұлан, Білезікті, Қызылсу, Алқабек, Аққаба, Қайыңды, Бөкен т. б. өзендерді атауға болады. Олар Ертіске, Бұқтырмаға, Нарын мен Күршімге құяды.
Алтай көлге де бай. Язовое, Черновое, Тұранғыкөл, Марқакөл т№б№ көлдердің ауданы 1 км2 - ден асады. Көлдердің ең үлкені – Зайсан (ауданы 5510 км2), Марқакөл (ауданы 455 км2). Марқакөл тектоникалық қазаншұңқырда орналасқан. 1976 жылы Марқакөл қорығы ұйымдастырылды. Қазақстандық Алтай тауларында 328 мұздық бар. Олардың жалпы ауданы 89, 6 км2. Мұздықтар негізінен 2600м - ден жоғары тау биіктіктерінде жатады. Олар Қатын, Холзун, Иванов, Оңтүстік Алтай, Сарымсақты тау жоталарында көбірек сақталған.
Табиғат зоналары. Өсімдіктері мен жануарлар дүниесі. Алтай тауларының табиғатына оның алып жатқан географиялық орны үлкен әсер етеді. Оңтүстік Батыстағы аласа тау беткейлерінде ылғал аз түседі. Сол себептен оның батыс бөлігіндегі тауларға ылғал молырақ түседі. Солтүстік батыстың биік белдеулері дала зоасынан (1600 - 1800 м)басталады да, оңтүстік - батыста Зайсан қазаншұңқырына қараған жағы шөлейт зонаға (900 - 1100 м) кіреді. Ол екеуінің шекарасы Бұқтырма өзенімен жүреді. Далалық тау беткейлерінен жоғары орманды таулар (2100 - 2300 м), шалғынды альпілік белдеуі (2500 - 2600 м) және биік шыңдағы мәңгі қар жататын белдеу (2600 м - ден жоғары) өтеді.
Орман алқаптарында май қарағай, бал қарағай, шырша, самырсын өседі. Тау жоталарындағы шалғында мал жайылады, омарта шаруашылығы дамыған. Ең жоғарғы белдеу таулы тундрадан, жалаңаш тау басындағы қар мен мұздықтардан тұрады. Тау етегі мен аласа таулар құнарлы қара топырақты келеді, онда дала зонасының өсімдіктері – боз, бетеге және т. б, шөлейт зонада сортаң өсімдіктер өседі. Тоғайларда итмұрын, қарақат, жидек; тау аралық аудандарда күлгінді тарғақ шөп, қоңырбас т. б. шөп тектес өсімдіктер өседі.
Алтай өлкесі аңға бай. Орманда бұғы - марал шаруашылықтары бар. Сондай - ақ аю, қабан, бұғы, таутеке, қар барысы тіршілік етеді. Бұлғын, қаракүзен, ақкіс сияқты терісі бағалы аңдар жиі ұшырайды. Су тышқаны, жанат тәріздес ит жерсіндірілген. Құстардан саңырау құр, шіл кекілік, тоқылдақ, ұлар кездеседі.
Шығыс Қазақстанның әдемі табиғаты мен сирек кездесетін аңдарын, өсімдіктерін қорғау мақсатында 1976 жылы Марқакөл қорығы, 1992 Батыс Алтай қорығы ұйымдастырылған. Қорықта Алтайдың тау алды даласы, бал қарағайы, шыршалы ормандары, әсем табиғаты қорғауға алынған. Шығыс Қазақстан – еліміздегі негізгі ағаш даярлау, ағаш өңдеу шаруашылығының орталығы. Орман оның басты байлығының бірі болып табылады. Бірақ кейінгі жылдары осы байлықты ысыраппен пайдалану, ағашты бақылаусыз кесу және өрттің жиі болуы орман алқаптарын азайтып барады. V. Дәптерге термин сөздерді жаздыру және кескін картаға «Алтай бөліктері мен биік нүктелерін» түсіру.
VІ. Сабақты пысықтау. «Шыңға шығу» ойыны. VІІ. Сабақты қорытындылау. Сөзжұмбақ шешу. VІІІ. Үйге тапсырма беру. Кескін картаға «Алтай тауының пайдалы қазбаларын түсіру» және Алтай тауы туралы буклет жасау. ІХ. Бағалау.
Тақырыбы: Алтай. (ашық сабақ)
Өткізген: Бейсов Берік
Миялы-2011
Сабақтың тақырыбы: Алтай тауы Сабақтың мақсаттары: Білімділік: Алтайдың географиялық орны, геологиялық құрылымы және пайдалы қазбалары, өзендері мен көлдері табиғат зоналары, өсімдіктер мен жануарлар туралы білімдерін кеңейту;
Тәрбиелік: Биік таулар туралы түсінік бере отырып, табиғат көркемдігін түсіне білуге үйретіп, эстетикалық тәрбие беру, экологиялық сауаттылыққа баулу;
Дамытушылық: Қазақстанның физикалық карталармен жұмыс істеп биік тауларға сипаттама беруге үйрету, жаңа технологияны меңгерту және қосымша тапсырмалар беру негізінде, логикалық ой-өрісті қамту;
Сабақтың типі: Жаңа білімді меңгерту.
Сабақтың түрі: Ашық сабақ
Сабақ әдісі: Түсіндіру, баяндау, сұрақ-жауап
Көрнекілігі: Оқулық, Қазақстанның физикалық картасы, атлас, сызбалар, интерактивті тақта
Пәнаралық байланыс: әдебиет, география, экология, эстетика т.б.
Сабақ барысы: І. Ұйымдастыру кезеңі ІІ. Үй тапсырмасын тексеру. ІІІ. Жаңа білімді меңгерту. IV. Оқушылар білімін бекіту. V. Үй тапсырмасы туралы хабар беру. VI. Жаңа сабақты қорытындылау VII. Бағалау
І. Ұйымдастыру кезеңі Оқушылармен амандасып, сабақ қатысымдарын тексеремін.
ІІ. Үй тапсырмасын тексеру. Сөзжұмбақ: «Орал тауы» о р а л
т а у ы 1.Орал тауының биік нүктесі? 2.Тауды екіге бөліп жатқан ойыс? 3.Орал тауының оңтүстік бөлігі? 4.Таудағы өзен? 5.Таудағы кен орыны? 6.Биік нүктелерінің бірі? 7.Өсімдіктің аты? 8.Орал тауынан бастау алатын өзен?
Үй тапсырмасын бекіту: Сұрақтары: 1.Тау қай қаланың тұсынан басталады? 2.Орал тауының қай бөлігі кіреді? 3.Мұжалжар тауының ұзындығы мен ені? 4.Таудың қойнауындағы пайдалы қазбалар? 5.Климаты қандай, жылдық жауын-шашын мөлшері? 6.Қандай өсімдіктер мен жануарлар кездеседі?
ОРАЛ тауы Таласқан аспанменен көкпеңбек тас, Қарасаң төбесіне, айналар бас. Жасаған мейірімі кең қадір Тәңірі, Шығарған сол тауынан алтын, алмас. Жиі –жиі , шытырманды түрлі ағаш, Тұрғаны мұнарланып өсіп жалғас....
Мағжан Жұмабаев
III.Жаңа сабақ Жоспары: 1.Географиялық орны. 2.Жер бедері мен геологиялық құрылымы. 3.Пайдалы қазбалары. 4.Климаты. 5.Өзендері мен көлдері. 6.Өсімдіктер мен жануарлар дүниесі.
• Биік таулар: Алтай тауы Сауыр- Тарбағатай Тянь-Шань тауы Жоңғар Алатау Алтай тауы • Сібірдің оңтүстігіндегі ең биік таулы өлке.Негізгі бөлігі Ресей жерінде жатыр.Оны Оңтүстік Алтай,Батыс немесе Кенді Алтай және Қалба жотасы деп үшке бөлуге болады
Алтай
Оңтүстік Батыс, Кенді Қалба жотасы
Мұзтау(4506м) Сарышоқы(1606м)
Оңтүстік Алтай Солтүстігінде Бұқтырма өзені,оңтүстігінде Қара Ертіс өзені аралығында жатыр.Ресеймен мемлекеттік шекарада Алтайдың ең биік Қатын жотасы орналасқан. Оның ең биік шыңы Мұзтау (4506 м) .Шығыстағы биік бөлігінің төбелерін қара мен мұздықтар басқан үшкір шыңды бөліп келеді.
Батыс және Кенді Алтай • Қазақстан жеріне Алтайдың батыс сілемдері кіреді.Олардың бастылары:Листвяга, Холзун,Көксу және олардың тармақталған Үбі, Иванов,Үлбі жоталары. Батыс Алтайдан көптеген пайдалы қазбалар табылған.Сондықтан да Батыс Алтайды Кенді Алтай деп атайды. Қалба жотасы • Алтай тауларының Ертіс өзенінің батысқа қарай 400-км созылған жалғасы болып есептеледі.Ең биік жері Сарышоқы шыңы(1606 м ).Батысында жота бірте—бірте аласарып,Сарыарқаға ұласып кетті.
Пайдалы қазбалары : Кенді Алтайда қорғасын, мырыш, қалайы, вольфрам, күміс пен сынаптың мол қоры бар. Нарын мен Күршім жоталарында алтын мен сирек кездесетін металл бар
Климаты : Климаты қоңыржай континентті. Шілденің орташа t° +19+22°C ал 1000 метр биіктікте +16+14°C 2500-2700 метр биіктікте +7+5°С Қыс айларындағы орташа t° -15°C кей қазаншұңқұрларда -40°С дейін жетеді.
Жылдық жауын-шашын мөлшері тау бөктерінде 300-400 мм Тау ішінде 1000-1500 мм дейін жетеді.
Өзендері мен көлдері :Алтайдың ең басты өзені – Ертіс.Оған Кендірлік, Күршім, Бұқтырма,Үлбі т.б өзендер құяды. Алтай көлге бай.Бұқтырма, Жайсан, Тұранғыкөл, Марқакөл.Ең үлкені Жайсан (ауданы 5510км кв) Алтай тауында 328 мұздық бар.Жалпы ауданы 89,6 км кв
Өсімдіктері мен жануарлары: Орман алқаптарында: май қарағай, бал қарағай, шырша, самырсын. Жануарлары: аю, қабан, бұғы,таутеке, қар барысы мекендейді.
Географиялық диктант
1.Алтай ........ ойпатының басталып, ........... көліне дейінгі аралықты алып жатыр.Оның оңтүстігін ............... өзені мен .......... көлі, батысы ..........жотасы.
2.Жер бедерінің ерекшелігіне қарай .............. Алтай ....... ауданға бөлінеді.Олар - ..........., ............... және ................
3.Алтайдың қазақстандық бөлігінінің климаты ................................Шілдеде аласа тау беткейлерінде .............. болса, 1000 м биіктікте ................, 2500-2700 м биіктікте .....................аспайды. 4.Алтай өлкесі аңға бай.Орманда .................... өсіретін шаруашылықтары бар.Шығыс қазақстанның әдемі табиғаты мен сирек кездесетін аңдарын қорғау мақсатында .............. жылы .................. қорығы ұйымдастырылды. 5..........................- Оңтүстік Алтайдың кішкене тектоникалық ойпатында Арасан курорты жағасында теңіз деңгейінен ........... биіктікте орналасқан.
1. Алтай тауының биік нүктесі: А) Бесбақан; В) Бесшоқы; С) Мұзбел; Д) Мұзтау; Е) Хан-Тәңірі. 2. Қалбы жотасының биік нүктесі: А) Сарышоқы; В) Бесшоқы; С) Бесбақан; Д) Мұзтау; Е) Мұзбел. 3. Алтай тауындағы ағынды көл: А) Марқакөл; В) Зайсан к; С) Алакөл к; Д) Сасықкөл; Е) Теңіз к. 4. Қай тау алтынмен бай? А) Жонғар Алатауы; В) Алтай т.; С) Тянь-Шань т.; Д) Сауыр –Тарбағатай; Е) Манғыстау таулары. 5. Алтай тауы ....... ауданға бөлінеді. А) төрт; В) бес; С) үш; Д) сегіз; Е) екі. 6. Жауын-шашынның ең көп түсетін жер ...... А) Батыс Сібір жазығы ; В) Шығыс Еуропа Жазығы С) Тянь-Шань тауы Д) Батыс Алтай Е) Каспий маңы 7.Алтай аймағының ең үлкен көлі A) Зайсан Марқакөл C) Тұранғыкөл D) Язовое E) Черновое
VI. Бекіту сұрақтары: 1. Алтайдың Қазақстандық бөлігі нешеге бөлінеді? 2. Алтай тау жүйесінің ең биік нүктесі? 3. Оңтүстік Алтай солтүстігінде қандай өзенмен шектеседі? 4. Кенді Алтай қандай жоталардан тұрады? 5. Қалба жотасының ең биік нүктесі? 6. Алтайдан қандай пайдалы қазбалар алынады? 7. Алтай тауының ең үлкен өзені? 8. Көлдердің ең үлкені?
Алтай
Халық әні
1.Мұнарып кәрі Алтай бұлт ораған Алма бетін ақ қарменен сұлу тау опалаған Маржан таққан сәукелең шың басыңа Ноқат салып таспенен кербез тау шұбарланған
Бүгін Алтай Жаңарғандай Жаңарғандай Ұйқысынан оянып Шаттағандай Шаттағандай-ай
2.Азияның Алтайым қазынасы Алтын-күміс, мысы мен таусылмас асыл тасы Өндірісі Риддер өркендеткен Сартылдайды жұмыскердің жаңғырған айтбалтасы
Алып Алтай Құшағында-ай Құшағында-ай Ақтарылып ен байқлық Кен шығады-ай Кен шығады-ай
V.Сабақты қорытындылау:
А Л т а й 1.Алтайдағы жота.
2.Ертіс өзенінің солтүстігіндегі жота.
3.Алтайдағы басты өзен.
4.Жоталардың бірі.
5.Алтайдағы көл.
VI. Үйге тапсырма: тақырып соңындағы сұрақтар мен тапсырмаларға жауап беріп келеміз
Марқакөл 
