Cаба?ты? та?ырыбы: К?лдер
Саба?ты? ма?саты: О?ушыларды? «к?л» ж?не оларды? т?рлері жайлы ??ымдарын ?алыптастыру ж?не шаруашылы?та пайдалануы туралы т?сініктер беру.
Білімділік:К?лдер туралы толы? ма?л?маттар бере отырып,білім-білік да?дыларын ?алыптастыру.
Дамытушылы?: О?ушыларды? тірек-сызба н?с?алары,кескін карта ар?ылы ?зіндік ойлану,есте са?тау ?абілеттерін дамыту.
Т?рбиелік:Экологиялы?,эстетикалы? білім беру.
Саба?ты? т?рі: жа?а білімді ме?геру
Саба?ты? ?дісі: т?сіндіру,баяндау,СТО ?дістері,с?ра?-жауап,картадан к?рсету
К?рнекілігі: интерактивті та?та,?аза?станны?,д?ниеж?зіні? физ.картасы,топшамалар,кескін карта
Саба?ты? барысы:
І.?йымдастыру кезе?і
1.О?ушылармен амандасу,т?гендеу.
2.О?ушыларды? назарын саба??а аудару.
ІІ.?й ж?мысын тексеру
?ткен саба? § 44.?зендер деген та?ырып болатын.Осы та?ырып бойынша о?ушыларды? білімі географиялы? диктант ар?ылы тексеріледі.С?йлемді ая?тау ?ажет.
Саба?ты? ?ту жоспары:
Жа?а саба?ты бастамас б?рын о?ушыларды?
?ызы?ушылы?ын ояту ма?сатында
О?ушылар?а алдын ала дайында?ан «Адас?ан ?ріптер» беремін
І-топ?а: ЛШАБА?
ІІ-топ?а:АИСКЙП
ІІІ-топ?а:ЛАРА
Олар осы ?ріптерді ??рап Бал?аш,Арал,Каспий к?лдеріні? атын табады.
-О?ушылар,?андай с?з шы?ты?Б?л ?андай географиялы? нысанны? аттары?Олай болса,сіздерді? топтары?ызды? аттары осы ?аза?станны? е? ірі к?лдеріні? атымен аталады.
Топ басшыларына ба?алау пара?ы ?сынылады.Ал ендеше б?гінгі жа?а саба?ымызды? та?ырыбы- §45. К?лдер
ІІІ.Жа?а саба?
О?ушыларда «к?л» жайлы ??ым ?алыптастыру ?шін оны? аны?тамасы беріледі.
??рлы?та?ы су?а тол?ан таби?и ойпа?дарды к?л деп атайды.
К?лді? ?зеннен айырмашылы?ы-ол бір ба?ытта а?ып жатпайды,ал те?ізден айырмашылы?ы – оны? м?хитпен тікелей байланысы жо?ты?ында.К?лдерді? ауданы мен тере?дігі ?р т?рлі болып келеді.Таби?атта ауданы бірнеше шаршы метр ?ана болатын ?те ша?ын к?лдер де кездеседі.Сонымен ?атар ?лкендігіне байланысты «те?із» деп аталатын ірі к?лдер де бар.(Физикалы? картадан Каспий те?ізін табы?дар.О?ан ?андай ?зендер ??яды?)Еуразияда?ы Байкал к?лі д?ниеж?зіндегі е? тере? к?л.Оны? е? тере? жері-1620м.
?аза?стан к?лдеріні? е? ірілері:Каспий,Арал ж?не Бал?аш.
Каспий – д?ние ж?зіндегі е? ірі к?л.Ол солт?стіктен о?т?стікке ?арай 1000 км ?ашы?ты??а созылып жатыр.Бізді? елімізге б?л ірі к?лді? солт?стік-шы?ыс б?лігі кіреді.Каспийді? е? тере? жері 1025 м-ден асады.Каспийде балы? к?п ауланады.Жа?алауында ж?не солт?стік-шы?ысында м?най мен газды? мол ?оры бар.
Арал аума?ыны? ?лкендігі ж?нінен екінші орын алады.Сырдария мен ?мудария ?зендеріні? суы жер суару?а к?п ж?мсалуына байланысты Арал те?ізі тартылып бара жатыр.Оны? жа?асы 100-200 км-ге дейін шегініп,боса?ан жерлерді т?з бен ??м басуда.?азіргі кезде те?із екі су ?ойма?а,я?ни ?лкен ж?не Кіші Арал?а б?лініп кеткен.
?аза?станда к?лемі жа?ынан ?шінші орында Бал?аш к?лі т?рады.Б?л к?лді? бір ерекшелігі – оны? батыс б?лігіні? суы т?щы,шы?ыс б?лігіні? суы ащы.(?аз.физ.картасынан Бал?аш к?лін тауып,неліктен айырма жасайтынын ойланы?дар)
Ал енді,балалар,ойланып к?рейік,к?л ?азанш???ырлары ?алай пайда болады екен?Неліктен олар ?р т?рлі болып келеді?Жер шарында?ы Байкал,Танганьика,Ньясса сия?ты тере? к?лдер,сондай-а? бізді? еліміздегі Зайсан,Бурабай,Шаба?ты,Тянь-Шаньда?ы Ысты?к?л к?лдерін тау жасалу ?рдісі кезінде пайда бол?ан -тектоникалы? к?лдер деп атайды.Ал тауды? опырылуы салдарынан ?зен а??арлары б?геліп ?ал?ан жа?дайда б?ген к?лдері пайда болады.Б?ген к?лдерді? мысалына Памирдегі Сарез,Іле Алатауында?ы ?лкен Алматы к?лдерін жат?ызу?а болады.К?лдерді? ?шінші т?рі-?алды? к?лдер,олар – бір кездегі ?лкен те?ізді? б?лігі.Каспий,Арал к?лдері-осындай ?алды? к?лдер.С?нген жанартауларды? кратерлерінде пайда бол?ан к?лдерді жанартаулы? к?л деп атайды.М?ндай к?лдер Ява аралында,Куриль аралдарында,Камчатка т?бегінде бар.Жазы? жерлердегі ?зендер ?з ба?ытын ?згертетін болса,оларды? ескі иірімдері ша?ын к?лге айналады.Б?лар ескі арна к?лдері немесе ?арасулар.
Сонымен ?атар ,о?ушылар,к?л суыны? к?птеген ?асиеттері,?сіресе т?здылы?ы оны? а?ынды немесе а?ынсыз болуына байланысты.А?ынды к?лден ?зен а?ып шы?ады.Мысалы, Байкалдан-Ангара,Зайсаннан-Ертіс.Ондай к?лге т?з жина?талмайды,?зен суымен бірге а?ып кетеді.Сонды?тан а?ынды к?лді? суы т?щы болады.А?ынсыз к?л-бірде-бір ?зен а?ып шы?пайды.Мысалы,Каспий те?ізі-?зендер келіп ??ятын т?йы? к?л.Су а?ып шы?пайтынды?тан,оларда біртіндеп т?з жина?тала береді.Ж?не ??р?а?шылы? айма?тарда к?л суы т?гелдей буланып кетеді де,т?бінде тек т?з ?алады.Осындай к?лдерді ш?кпе немесе т?нба к?л деп атайды.
Кейбір кезде к?л ?р т?рлі себептерден батпа??а айналып отырады.Жа?быр ж?не ?ар суы жер бетін шайып,к?лге ?р т?рлі заттарды а?ызып алып келеді.Сол сия?ты к?лді? т?біне ?сімдіктер мен жануарларды? ?алды?тары ш?геді.К?л бірте-бірте тайыздайды да,оны ыл?ал с?йетін ?сімдіктер басып кетеді.К?лді? тайыздан?ан жеріне ?амыс,??ра?,?ия?,м?ктер ?аулап ?седі.Шіріген ?сімдік ?алды?тары к?лді? т?біне жиылып,соны? салдарынан к?л тайыздай бастайды.Н?тижесінде к?лді? орнында батпа? пайда болады.
О?ушылар,сіздер ?алай ойлайсыздар к?л суын шаруашылы?та пайдалана ма?
К?лдерді? шаруашылы?та пайдасы ?лкен.Оларды? е? бірінші байлы?ы-т?щы суы.К?л суын адам ауыз су ретінде,мал суару?а,егін егуге,т?рлі ?ндіріске ж?мсайды.К?лдер кеме ?атынасы ?шін пайдаланылады.Мысалы,Каспий к?лі ар?ылы ?аза?стан,Ресей,?зірбайжан,Т?рікменстан,Иран мемлекеттерімен байланысып т?рады.Ж?не кеме ?атынасы жа?сы дамы?ан к?лдер ретінде Солт?стік Америкада?ы ?лы к?лдер ж?йесін айту?а болады.(Жо?ар?ы к?л,Мичиган,Гурон,Эри,Онтарио А?Ш пен Канаданы? арасында?ы су жолы ?ызметін ат?арады.)Сонымен ?атар к?л ?уа?шылы? кезде ?зендерді сумен ?амтамасыз етіп,молы??ан кезінде артыл?ан суды ?з бойына жинап отырады.Д?ние ж?зі бойынша суды е? к?п т?тынатын шаруашылы? саласы – ауыл шаруашылы?ы,екінші орында ?нерк?сіп,химия ?нерк?сібі мен энергетика.Ж?не к?лдер ?р т?рлі жануарлар мен ?сімдіктерге бай.Олардан к?сіптік ма?ызы бар балы?тарды? т?р-т?рі ауланады.Т?нба к?лдерден т?з ?ндіріледі.?аза?станны? кішігірім к?лдерінен ?р т?рлі т?здарды? орасан зор ?оры табылды,оны? химия ?нерк?сібін ?ркендету ?шін ма?ызы зор.
IV.Жа?а саба?ты бекіту
І.Интерактивті та?тада?ы кескін картамен ж?мыс
