Алтай тауыны? тарихи географиялы? жа?дайын зерттеген ?алымдар
Алтай тауыны? тарихи географиялы? жа?дайын зерттеген ?алымдар
Алтай тауыны? тарихи географиялы? жа?дайын зерттеген ?алымдар.
Б.Момыш?лы атында?ы
Алматы Республикалы? ?скери
«Жас ?лан» мектебіні? география п?ні
м??алімі ?бдіманапова Ж.?
?аза?стан тауларыны? зерттелу тарихына келетін болса? Алтай тауынан Іле ойпатына дейін созыл?ан Жетісу Алатауы ?атпарлы-жа?парлы таулы территория болып келеді екен. Каледон ?атпарлы?тарында тектоникалы? процестерге ?шыра?ан ж?не мезо-кайнозой пенепленденуінен кейін альпілік орогенезден к?терілген. Ол кембрийге дейінгі ж?не палеозойлы? жыныстардан ??рал?ан, к?птеген шы?дары ке? гранит интрузияларыны? жер бетіндегі к?рінісі болып табылады. Тау алды жоталары палеоген, неоген, т?рттік ш?гінділерден т?рады [ 1].
Алтай тауыны? зеріттелу тарихына келетін болса?, Еуропалы?тардан М?зтау ма?ында бірінші рет бол?ан – Колывано Воскресенск к?міс бал?ыту зауытында госпитальды? ж?не онда?ы д?ріханаларды? бас инспекторы болып ?ызет ат?ар?ан, медицина ?ылымыны? докторы, хирург, ботаник, энтомолог, геогрф ж?не саяхатшы Фридрих Август Вильгельм Геблер. Ол Алтай?а емдік ж?не сирек кездесетін ?сімдіктер жинау ма?сатымен саяхат жасап, 1833-1835ж Б??тырма а??арымен ж?ріп ?теді де, Сенное селосына, Маралды к?лін Ускучевка, А? Берел ?зендеріне,Рахман ?айнарына, ?атын ?зендеріні? басталар жеріне, ал 1836 жылы о?т?стіктен М?зтауды? іргесіне дейін жетеді, м??гі ?ар жиегіне дейін к?теріді. Ф.Геблер осы сапарында ?атын ж?не Берел м?зды?ын аш?ан.
М?зтауды? биіктігін т???ыш рет ?лшеген де осы Геблер. Ол 1835 жылы А? Берелдегі Ит?лген ойпатында бол?анда б?рышты арнаулы аспаппен М?зтауды? биіктігін аны?тап, оны? 3362 метрден биік екендігіне к?з жеткізді, к?з ?лшеммен атын м?зды?ыны? ?за?ты?ы екі-екі жарымдай ша?ырымдай деген болжам жасады. Ол кезде Барнауылда т?р?ан тау-кен округыны? басты?ы П.КФорлов екеуі 1823 жылы Барнауылда Алтай мемлекеттік ?лкетану м?ражайын аш?ан.
Ф.Геблер зеріттеу н?тижесін ?зіні? «Орыс Алтайда?ы е? биік жота болып табылатын ?атын таулары туралы ?ыс?аша пікір» атты ма?аласында баяндап берді. Б?л ?шін таби?атты зеріттеушілерді? М?скеу ?о?амы о?ан Демидов сыйлы?ын берді. М?зтау б?ктеріндегі м?зда? Геблерді? атымен аталады.
Том университетіні? профессоры, ботаник, геогрф, гляциолог, геоморфолог, Василий Васильевич Сапожников 1895-1900жылдары Алтайда кешенді зеріттеулер ж?ргізді. Ол Б.К. Шишкинмен бірлесіп аудан аума?ын ерінбей аралады. Соны? н?тижесінде 1895жылы ?атын ж?не Берел м?зды?тары тере?дей зеріттеліп, Черный м?зды?ы ашылды. Осы жылы В.В.Геблерді? ізінше екінші болып Сапожников М?зтауды? биіктігін та?ыда ?лшеді. Бес ?айтара к?теріліп, а?ыры шы?ыс шы?ы 4506 м, батысы 4440 м деген то?там?а келді. Б?л ?азіргі деректерге е? жа?ыны, ?азір зеріттеушілер м?зтауды? шы?ыс шы?ы 4506м, батыста?ы шы?ы 4435м деп есептейді. В.В.Сапожников М?зтауды айналып шы?ып, та?ы ?осымша А?кем ж?не Иедікем м?зда?тарын аны?тады. ?атын м?зды?ын суретке т?сіріп, биік таулы жер ауасыны? ?лгісін алды. ?алым 1998жылы 4050м биіктікке к?теріліп, М?зтауды? ершігіне шы?ты. Ал 1911 жылы та?ы да ершігіне к?терілмекші бол?ан еді, біра? ауа райыны? ?олайсызды?ынан ол жоспарын іске асыра алмады. Зеріттеуші ?зіні? бір ?атар е?бектерінде («Катунь и ее истоки» ж?не бас?алары) материалдаы жариялап, «По Алтаю» деген атпен к?ркем безендірілген жол сілтегіш бастырылып шы?арылды [2].
1912 жылы О?т?стік Алтайды зеріттеуге енді а?айынды Михаил мен Борис Владимирович Троновтар кірісті. Олар сол ж?не содан кейінгі жылдарда О?т?стік Алтай жоталарына жетіп, м?зтау?а шы?у?а талпыныс жасады. 1914жылы оларды? ?шінші талпынысы с?тті ая?талып, 26 шілдеде 15:30-да Шы?ыс шы?ын ал?аш?ы болып ба?ындырды.
Троновтар 1915 жылы О?т?стік Алтай жотасын, 1916 жылы ?к?к ?стірті мен ?ытай, Мон?олия, Ресей шекараларында жат?ан Табын-Богдо-Оло таулы торабын зеріттеді. Олар барлы?ы 42 экспедиция ?йымдастарды. Троновтарды? ?ылыми ізденісі негізінен м?зды?тарды зеріттеуге арналды. М.В Тронов кейін аса ірі гляциолог, география ?ылымдарыны? докторы, Томск университетіні? метеорология ж?не климотология кафедрасыны? профессоры болды. 250-ден астам ?ылыми е?бектер жариялады. Б.В Тронов Алтай м?зды?тарыны? каталогын жасады [4].
М?зтауды? о?т?стік м?зды?тарын зеріттеу 1933 жылы одан ?рі жал?асты. К.Тюменцев басшылы? еткен Алтай м?зды?тары экспедициясыны? ж?мысына М.В.Троновта ?атысып, ауданны? геологиясы, геоморфологиясы, ертедегі м?здану туралы м?ліметтер алынды, Гебдер ?зынды?ы 1:25000 маштабымен суретке т?сірді.
Алпысыншы жылдары Белушинск м?зда?ы массивін зеріттеу ж?мысы жал?астырылды 1960 жыл?ы жазда ?аза? ?ылым академиясыны? ?ызметкері В.В.Заморуев Берел м?зда?ыны? м?здан пайда бол?ан к?лдеріне геоморфологиялы? бай?аулар жасады. 1962 жылы Р.В.Хонин А? Берел ?зені су алабында?ы м?здану процесін зеріттеп, Берел м?зды?ыны? на?ты морфометриялы? сипаттамасы мен схемасын ?а?аз?а т?сірді. 1965-1966 жылдары да гляциологтар В.С Ревиякин мен Ю.Г Краевскийді? басшылы?ымен том мемлекеттік университетіні? Алтай м?зды? экспедициясы М?зтау м?зда?тарында (Берел м?зда?ына да келген) екі жаз бойы ж?мыс істеді. Экспедиция метеорологиялы? гидрологиялы?, гляциологиялы? ж?не геоморфологиялы? зеріттеулер ж?ргізді (1 кесте).
М?зтау ?атын жотасыны? торапты? пункті болып табылады. Одан жан-жа??а биік тау сілемдері табылды. Оларды? ортасында ке? а??арлар тарамданады. М?зтау сілемдеріні? а??арларын ?арлы м?зды?тар басып жатыр. Одан басына ?ар то?тамайтын жекелеген ойпаттарды? тік тілемдері, состиып шы?ып т?р?ан шы?дар мен жартастарды? ?шар бастары ?ана М?зтауды? ?шар басынан тік т?сетін а??арлар?а дейін м?з боп ?ат?ан ?ар жайылып жатыр [3].
Кесте 1.
Алтай тауын зерттеген ?алымдар.
Р/с
Алтай тауын зерттеген ?алымдар.
Зерттеген аума?ы.
Е?бегі
1
Еуропалы? Колывано Воскресенск
2
Фридрих Август Вильгельм Геблер.
1833-1835ж.Алтай?а емдік ж?не сирек кездесетін ?сімдіктер жинау ма?сатымен саяхат жасады.
1836 жылы о?т?стіктен М?зтауды? іргесіне дейін жетеді, м??гі ?ар жиегіне дейн к?теріді. Ф.Геблер осы сапарында ?атын ж?не Берел м?зды?ын аш?ан.
М?зтауды? биіктігін т???ыш рет ?лшеген де осы Геблер.
М?зтауды? биіктігін аны?тап, оны? 3362 метрден биік екендігіне к?з жеткізді
3
Василий Васильевич Сапожников
1895-1900жылдары Алтайда кешенді зеріттеулер ж?ргізді.
Сапожников М?зтауды? биіктігін та?ыда ?лшеді. Бес ?айтара к?теріліп, а?ыры шы?ыс шы?ы 4506 м., батысы 4440 м деген то?там?а келді.
(«Катунь и ее истоки» ж?не бас?алары) материалдаы жариялап, «По Алтаю» деген атпен к?ркем безендірілген жол сілтегіш бастырылып шы?арылды
О?т?стік Алтай жоталарына жетіп, м?зтау?а шы?у?а талпыныс жасады. 1914жылы оларды? ?шінші талпынысы с?тті ая?талып, 26 шілдеде 15:30-да Шы?ыс шы?ын ал?аш?ы болып ба?ындырды.
Олар барлы?ы 42 экспедиция ?йымдастарды. Троновтарды? ?ылыми ізденісі негізінен м?зды?тарды зеріттеуге арналды
250-ден астам ?ылыми е?бектер жариялады. Б.В Тронов Алтай м?зды?тарыны? каталогын жасады.
6
Троновтар
В.В.Заморуев
1960 жыл?ы жазда ?аза? ?ылым академиясыны? ?ызметкері Берел м?зда?ыны? м?здан пайда бол?ан к?лдеріне геоморфологиялы? бай?аулар жасады
Пайдалан?ан ?дебиеттер тізімі.
1.Юдичев М.М. Джунгарский Алатау. М.-Л., 1940.−
2.2010ж
3.Петров Б.Ф. Почвы Алтайско-Саянской области Тр. Почв. ин-та им. В.В.Докучаева 1952.− 109-111 с.
?аза?стан совет энциклопедиясы 1 том 1972ж Алматы. 292-295б.
Вы уже знаете о суперспособностях современного учителя?
Тратить минимум сил на подготовку и проведение уроков.
Быстро и объективно проверять знания учащихся.
Сделать изучение нового материала максимально понятным.
Избавить себя от подбора заданий и их проверки после уроков.
Просмотр содержимого документа
«Алтай тауыны? тарихи географиялы? жа?дайын зерттеген ?алымдар»
Алтай тауының тарихи географиялық жағдайын зерттеген ғалымдар.
Б.Момышұлы атындағы
Алматы Республикалық әскери
«Жас Ұлан» мектебінің география пәні
мұғалімі Әбдіманапова Ж.Ә
Қазақстан тауларының зерттелу тарихына келетін болсақ Алтай тауынан Іле ойпатына дейін созылған Жетісу Алатауы қатпарлы-жақпарлы таулы территория болып келеді екен. Каледон қатпарлықтарында тектоникалық процестерге ұшыраған және мезо-кайнозой пенепленденуінен кейін альпілік орогенезден көтерілген. Ол кембрийге дейінгі және палеозойлық жыныстардан құралған, көптеген шыңдары кең гранит интрузияларының жер бетіндегі көрінісі болып табылады. Тау алды жоталары палеоген, неоген, төрттік шөгінділерден тұрады [ 1].
Алтай тауының зеріттелу тарихына келетін болсақ, Еуропалықтардан Мұзтау маңында бірінші рет болған – Колывано Воскресенск күміс балқыту зауытында госпитальдың және ондағы дәріханалардың бас инспекторы болып қызет атқарған, медицина ғылымының докторы, хирург, ботаник, энтомолог, геогрф және саяхатшы Фридрих Август Вильгельм Геблер. Ол Алтайға емдік және сирек кездесетін өсімдіктер жинау мақсатымен саяхат жасап, 1833-1835ж Бұқтырма аңғарымен жүріп өтеді де, Сенное селосына, Маралды көлін Ускучевка, Ақ Берел өзендеріне,Рахман қайнарына, Қатын өзендерінің басталар жеріне, ал 1836 жылы оңтүстіктен Мұзтаудың іргесіне дейін жетеді, мәңгі қар жиегіне дейін көтеріді. Ф.Геблер осы сапарында Қатын және Берел мұздығын ашқан.
Мұзтаудың биіктігін тұңғыш рет өлшеген де осы Геблер. Ол 1835 жылы Ақ Берелдегі Итөлген ойпатында болғанда бұрышты арнаулы аспаппен Мұзтаудың биіктігін анықтап, оның 3362 метрден биік екендігіне көз жеткізді, көз өлшеммен атын мұздығының ұзақтығы екі-екі жарымдай шақырымдай деген болжам жасады. Ол кезде Барнауылда тұрған тау-кен округының бастығы П.КФорлов екеуі 1823 жылы Барнауылда Алтай мемлекеттік өлкетану мұражайын ашқан.
Ф.Геблер зеріттеу нәтижесін өзінің «Орыс Алтайдағы ең биік жота болып табылатын Қатын таулары туралы қысқаша пікір» атты мақаласында баяндап берді. Бұл үшін табиғатты зеріттеушілердің Мәскеу қоғамы оған Демидов сыйлығын берді. Мұзтау бөктеріндегі мұздақ Геблердің атымен аталады.
Том университетінің профессоры, ботаник, геогрф, гляциолог, геоморфолог, Василий Васильевич Сапожников 1895-1900жылдары Алтайда кешенді зеріттеулер жүргізді. Ол Б.К. Шишкинмен бірлесіп аудан аумағын ерінбей аралады. Соның нәтижесінде 1895жылы Қатын және Берел мұздықтары тереңдей зеріттеліп, Черный мұздығы ашылды. Осы жылы В.В.Геблердің ізінше екінші болып Сапожников Мұзтаудың биіктігін тағыда өлшеді. Бес қайтара көтеріліп, ақыры шығыс шыңы 4506 м, батысы 4440 м деген тоқтамға келді. Бұл қазіргі деректерге ең жақыны, қазір зеріттеушілер мұзтаудың шығыс шыңы 4506м, батыстағы шыңы 4435м деп есептейді. В.В.Сапожников Мұзтауды айналып шығып, тағы қосымша Ақкем және Иедікем мұздақтарын анықтады. Қатын мұздығын суретке түсіріп, биік таулы жер ауасының үлгісін алды. Ғалым 1998жылы 4050м биіктікке көтеріліп, Мұзтаудың ершігіне шықты. Ал 1911 жылы тағы да ершігіне көтерілмекші болған еді, бірақ ауа райының қолайсыздығынан ол жоспарын іске асыра алмады. Зеріттеуші өзінің бір қатар еңбектерінде («Катунь и ее истоки» және басқалары) материалдаы жариялап, «По Алтаю» деген атпен көркем безендірілген жол сілтегіш бастырылып шығарылды [2].
1912 жылы Оңтүстік Алтайды зеріттеуге енді ағайынды Михаил мен Борис Владимирович Троновтар кірісті. Олар сол және содан кейінгі жылдарда Оңтүстік Алтай жоталарына жетіп, мұзтауға шығуға талпыныс жасады. 1914жылы олардың үшінші талпынысы сәтті аяқталып, 26 шілдеде 15:30-да Шығыс шыңын алғашқы болып бағындырды.
Троновтар 1915 жылы Оңтүстік Алтай жотасын, 1916 жылы Үкөк үстірті мен Қытай, Монғолия, Ресей шекараларында жатқан Табын-Богдо-Оло таулы торабын зеріттеді. Олар барлығы 42 экспедиция ұйымдастарды. Троновтардың ғылыми ізденісі негізінен мұздықтарды зеріттеуге арналды. М.В Тронов кейін аса ірі гляциолог, география ғылымдарының докторы, Томск университетінің метеорология және климотология кафедрасының профессоры болды. 250-ден астам ғылыми еңбектер жариялады. Б.В Тронов Алтай мұздықтарының каталогын жасады [4].
Мұзтаудың оңтүстік мұздықтарын зеріттеу 1933 жылы одан әрі жалғасты. К.Тюменцев басшылық еткен Алтай мұздықтары экспедициясының жұмысына М.В.Троновта қатысып, ауданның геологиясы, геоморфологиясы, ертедегі мұздану туралы мәліметтер алынды, Гебдер ұзындығы 1:25000 маштабымен суретке түсірді.
Алпысыншы жылдары Белушинск мұздағы массивін зеріттеу жұмысы жалғастырылды 1960 жылғы жазда Қазақ Ғылым академиясының қызметкері В.В.Заморуев Берел мұздағының мұздан пайда болған көлдеріне геоморфологиялық байқаулар жасады. 1962 жылы Р.В.Хонин Ақ Берел өзені су алабындағы мұздану процесін зеріттеп, Берел мұздығының нақты морфометриялық сипаттамасы мен схемасын қағазға түсірді. 1965-1966 жылдары да гляциологтар В.С Ревиякин мен Ю.Г Краевскийдің басшылығымен том мемлекеттік университетінің Алтай мұздық экспедициясы Мұзтау мұздақтарында (Берел мұздағына да келген) екі жаз бойы жұмыс істеді. Экспедиция метеорологиялық гидрологиялық, гляциологиялық және геоморфологиялық зеріттеулер жүргізді (1 кесте).
Мұзтау Қатын жотасының тораптық пункті болып табылады. Одан жан-жаққа биік тау сілемдері табылды. Олардың ортасында кең аңғарлар тарамданады. Мұзтау сілемдерінің аңғарларын қарлы мұздықтар басып жатыр. Одан басына қар тоқтамайтын жекелеген ойпаттардың тік тілемдері, состиып шығып тұрған шыңдар мен жартастардың ұшар бастары ғана Мұзтаудың ұшар басынан тік түсетін аңғарларға дейін мұз боп қатқан қар жайылып жатыр [3].
Кесте 1.
Алтай тауын зерттеген ғалымдар.
Р/с
Алтай тауын зерттеген ғалымдар.
Зерттеген аумағы.
Еңбегі
1
Еуропалық Колывано Воскресенск
2
Фридрих Август Вильгельм Геблер.
1833-1835ж.Алтайға емдік және сирек кездесетін өсімдіктер жинау мақсатымен саяхат жасады.
1836 жылы оңтүстіктен Мұзтаудың іргесіне дейін жетеді, мәңгі қар жиегіне дейн көтеріді. Ф.Геблер осы сапарында Қатын және Берел мұздығын ашқан.
Мұзтаудың биіктігін тұңғыш рет өлшеген де осы Геблер.
Мұзтаудың биіктігін анықтап, оның 3362 метрден биік екендігіне көз жеткізді
3
Василий Васильевич Сапожников
1895-1900жылдары Алтайда кешенді зеріттеулер жүргізді.
Сапожников Мұзтаудың биіктігін тағыда өлшеді. Бес қайтара көтеріліп, ақыры шығыс шыңы 4506 м., батысы 4440 м деген тоқтамға келді.
(«Катунь и ее истоки» және басқалары) материалдаы жариялап, «По Алтаю» деген атпен көркем безендірілген жол сілтегіш бастырылып шығарылды
4
Б.К. Шишкинмен
Нәтижесінде 1895жылы Қатын және Берел мұздықтары тереңдей зеріттеліп, Черный мұздығы ашылды.
5
Михаил мен Борис Владимирович
Оңтүстік Алтай жоталарына жетіп, мұзтауға шығуға талпыныс жасады. 1914жылы олардың үшінші талпынысы сәтті аяқталып, 26 шілдеде 15:30-да Шығыс шыңын алғашқы болып бағындырды.
Олар барлығы 42 экспедиция ұйымдастарды. Троновтардың ғылыми ізденісі негізінен мұздықтарды зеріттеуге арналды
250-ден астам ғылыми еңбектер жариялады. Б.В Тронов Алтай мұздықтарының каталогын жасады.
6
Троновтар
В.В.Заморуев
1960 жылғы жазда Қазақ Ғылым академиясының қызметкері Берел мұздағының мұздан пайда болған көлдеріне геоморфологиялық байқаулар жасады
Пайдаланған әдебиеттер тізімі.
Юдичев М.М. Джунгарский Алатау. М.-Л., 1940.−54-59 c.
Қатонқарағай.Алматы 2010ж.−60-110 б.
Петров Б.Ф. Почвы Алтайско-Саянской области Тр. Почв. ин-та им. В.В.Докучаева 1952.− 109-111 с.
Қазақстан совет энциклопедиясы 1 том 1972ж Алматы. 292-295б.
