Шо?ан Шы??ыс?лы У?лихановты? ту?анына 180 жыл

Авторы:

Баужанов Саян Қасенұлы

Баужанов Саян Қасенұлы

Бұл кітап Шоқан Уәлихановтың туғанына 180 жылдығына арналады

ШОҚАН

к

отцу из аула Тезека он писал: „Устал, нет никакой силы, весь высох, остались одни кости, скоро не увижу света. Мне больше не суждено повидаться с моими дорогими родными и друзьями, нет для этого никаких средств. Это будет мое последнее письмо. Прощайте, обнимаю всех“.Выдающийся русский востоковед, академик Н.И. Веселовский писал о нём: „Как блестящий метеор, промелькнул над нивой востоковедения потомок киргизских ханов и в то же время офицер русской армии Чокан Чингисович Валиханов. Русские ориенталисты единогласно признали в лице его феноменальное явление и ожидали от него великих и важных откровений о судьбе тюркских народов, но преждевременная кончина Чокана лишила нас этих надежд“. За неполных тридцать лет он сделал то, что другие не смогли сделать за всю свою жизнь».

Алғы сөз

Ш

оқан Шыңғысұлы Уәлиханов - ХІХ ғасырдың екінші жартысында Қазақстанда туған демократтық, ағартушылық мәдениеттің тұңғыш және талантты өкілдерінің бірі.

Ол өз дәуіріндегі орыстың прогресшіл ғылымы мен әдебиеті, мәдениеті дәстүрінде тәрбие алған, әр алуан ғылым саласын меңгерген және оны алғаш зерттеген адам.

Артында қалған еңбектері оны ұмытылмас, қазақ елінің қайраткері етті. Ғалымның хаты өлмейді. Қазіргі уақытта Шоқан атында небір білім ордалары, елді мекендер, көшелер, ғылыми институттар, академиялар бар. Алматыда ҚР Ұлттық ғылым академиясының алдында Шоқан ескерткіші тұр.

Кітапты шығарудағы басты мақсат – 2008 жылы қарашада Шоқан Уәлихановтың туған күні. Қазақтың Ұлы тұлғаларының бірі – Шоқан Уәлиханов туралы қысқаша болса да, кітап шығару бұл әрбір адамның арманы.

Ш

оқан Уәлиханов

(1835-1865)

Уәлихановтар обтасында тек еркектер ғана емес, әйелдер де орысша сауатты еді. Шыңғыстың шешесі Айғаным орыс тілін біршама жақсы білді. Осы бір ортада дүниеге келген Мұхамедханафия /әжесі Айғаным «Шоқаным» деп еркелеткен себепті – Шоқан атанып кеткен/ де озық ойлы адам, яғни, оқымасқа құқы да жоқ еді.

Шоқан 1835 жылы қараша айында қазіргі Қостанай облысының Құсмұрын бекетінде туған. Атасы Уәли хан болғанымен, әкесі Шыңғыс Қазақстандағы орыс «аюының» жергегі биік болып, хандық жүйені жоюына байланысты, аға сұлтан шенімен ел биледі. Арғы атасы қазақтың аты шулы

Әкесі Шыңғыс Уәлиханұлы сол жерде аға сұлтан болған. Кейін туған елі – Көкшетауға көшіп келіп, Шоқанның балалық шағы Сырымбет тауының баурайында өткен.

Жасында ауыл мектебінде мұсылманша хат таныған Шоқан кейін орыс мектебі тәрбиесінде өскен. 1847-1853

под властью Кокандского ханства. Царизм продолжил завоевание Туркестана, направив свои войска на эти земли, населенные казахами. Чокан Валиханов принял участие в этом походе, чтобы способствовать освобождению соплеменников от кокандского ига. В чине штабс-ротмистра он служил переводчиком при главном командовании, где исполняя служебные обязанности, способствовал установлению дружественных взаимоотношений русских властей с местным населением, а также справедливому решению споров из за пастбищ между казахами и киргизами и т. д.

Но царские войска не различали кокандцев и мирных жителей. Расправа царских войск над мирным населением при взятии крепостей Пишпек и Аулие- Ата в 1864 году так глубоко возмутила Валиханова, что после нескольких горячих споров с полковником Черняевым, не видя иного выхода, он выходит в отставку и возвращается в Семиречье. Разочарованный и подавленный, в глубокой депрессии уезжает зимовать в далёкий аул в горах Алтын-Эмеля, где его застарелая болезнь обостряется и он умирает. В письме

журналов «Современник», «Русское слово», «Эпоха, „Отечественные записки“, „Время“ и дp., игравших большую роль в развитии общественного интереса к истории формировании исторических взглядов интелегенции, способствовало утверждению демократических взглядов Валиханова.Но влажный петербургский климат пагубно отразился на здоровье Чокана Валиханова и он вынужден был покинуть столицу.

Деятельность в Омске

Переехав в Омск, Валиханов принял непосредственное участие в мероприятиях правительства по реорганизации местного управления степи, внес ряд практических предложений и рекомендаций. Основные мысли изложены им в ряде „Записок“, поданных на имя властей: „О мусульманствах в степи“, „О кочевниках киргизах“, „Записка о судебной реформе“ и др.

Участие в походе Черняева

Город Верный был оплотом Российской империи в Семиречье. Но юг современного Казахстана тогда находился

жылдары ол Омбыдағы Кадет корпусында оқиды. Шоқанның бүкіл келешегі мен ғылым,өнер жолындағы таланттан ұштауда бұл оқу орнының мәні ерекше. Онда әскери сабақтарға қоса жалпы және Ресей жағрафиясы мен тарихы,батыс,орыс әдебиеттері,философия,физика,математика негіздері,шетел тілдері жүрген. Корпустың оқытушылар құрамында білімді және прогресшіл ой-пікірлі адамдар көп болған.

Кадет корпусына алғаш оқуға түскен кезде Шоқан орыс тілін білмейді екен. Бірақ ол өзінің зеректігімен тілді тез үйренген. Өзі қатарлас

оқушылардан анағұрлым озық озық оқыған. Шоқанның корпуста бірге оқыған досы және кейін үлкен этнограф-ғылым болған Г.Н.Потанин: «Өзінің орыс жолдастарын басып өтіп,Шоқан тез жетілді... Оған талайлар-ақ назар аударды. Ол сондай қабілетті еді және оқу орнына түспей тұрып-ақ сурет сала білетін»,-дейді.

Кадет корпусын 1853 жылы 18 жасында бітірген шоқан Омбыда әскери қызметке қалдырылады. Бір жылдан кейін Батыс Сібір мен Қазақстанның солтүстік-

шығыс аудндарын басқаратын генерал-губернатор Гасфорттың адьютанты болып тағайындалады. Осы қызметті атқара жүріп, ол Орта Азия халықтарының тарихын, Этнографиясы мен жағрафиясын зерттеуге белсене араласады. 1855 жылы Шоқан Орталық Қазақстанды, Жетісу мен Тарбағатайды аралайды. Қазақ халқының

тарихы мен әдет-ғұрпы, діни ұғымдары жайында материал жинап қайтады. Бұл материалдар негізінде кейін ол «Тәңірі (Құдай)», «Қазақтардағы шамандықтың қалдығы» деген еңбектер жазады.

1858 жылы Шоқан қырғыз елін зерттеу экспедициясына қатысады. Қырғыздар мен Ұлы жүз қазақтардың тарихы,этнографиясы жайлы мәліметтер жинайды,ауыз әдебиетінің нұсқаларын жазып алады. Бұдан кейін құлжа қаласында болып, Жоңғария тарихымен шұғылданады. 1857 жылы тағы да қырғыз елінде болады.Осы сапарларда жинаған материалдарды ол «Жоңғария очерктері», «Қырғыздар туралы жазбалар», «Қазақтың халық поэзиясының түрлері туралы», «Қытай

впервые была опубликована его известная статья «Аблай»), изучение восточных рукописей, чтение лекций по истории Востока в Русском географическом обществе — все это составляло содержание его жизни в Петербурге. Большое влияние на Чокана в этот период оказали профессор А. Н. Бекетов, редактор «Записок Русского географического общества» востоковед, дипломат и публицист Е. П. Ковалевский, известные ученые-ориенталисты В. В. Григорьев, В. П. Васильев и В. В. Вельяминов-Зернов. Постоянную поддержку и дружеское расположение оказывал Валиханову вице-президент Русского географического общества П. П. Семёнов-Тян-Шанский. В Петербурге Валиханов вновь встретился со своим другом писателем Ф. М. Достоевским. Среди его Петербургских друзей были поэты А. Н. Майков и Я. П. Полонский, братья В. С. и Н. С. Курочкины, состоявшие членами общества «Земля и воля». Разночинная литературная среда расширяла кругозор казахского ученого, помогала ему лучше разобраться в событиях общественной жизни России в период революционной ситуации. Чтение Валихановым литературно-художественных н общественнополитических

Китайской провинции Нан Лу (Малый Бухарин) (1858—1859)». Труд был высоко оценен востоковедами России и за ее пределами и вскоре издан на английском языке.

Жизнь в Петербурге

Тяжелые условия путешествия, нервное напряжение и лишения, встретившиеся в пути сказались на здоровье молодого ученого. По возвращении домой Ч. Валиханов заболевает. В 1860 г. по вызову Военного министра исследователь Кашгарии приезжает в Петербург где был встречен как отважный путешественник и знаток жизни народов Средней Азии и Казахстана, нaгражден орденом Святого Владимира и повышен в чине. Недолговременное пребывание в Петербурге (он пробыл там год) духовно обогатило Валиханова и укрепило его демократические взгляды. Он окунулся в гущу общественной жизни и развернул широкую деятельность, работал в Военно-учетном комитете Генерального штаба, Азиатском департаменте и географическом обществе. Составление карт Средней Азии и Восточного Туркестана, подготовка к изданию трудов Риттера, сотрудничество в издании энциклопедии (где

империясының батыс провинциясы мен құлжа қаласы» атты еңбектерін жазуға пайдаланады.

Бұл еңбектерді орыс ғалымдары аса зор бағалаған. Оларда жергілікті халықтардың

тарихы,мәдениеті,әдебиеті,әдет-ғұрпы жан-жақты зерттеледі. Табиғаты және ел тұрмысын Шоқан жазушылық шеберлікпен суреттеген. Осыдан барып оны орыс достары «Қазақ тақырыбына жазатын орыс жазушысы» деп атаған.

Шоқанның демократиялық,ағартушылық көзқарасын анықтауда бұл еңбектердің үлкен маңызы бар. Оларда Шоқан қоғам өмірінің дамуы мен келешегіне орыстың революцияшыл-демократтарының тұрғысынан қарайды. Ой-тұжырымдарын өз халқының тіршілігі мен мәдени дамуының жағдайларына лайық дамытады. Әдебиет мәселелері жөнінде Шоқан сол кездің өзінде көп тың пікірлер айтқан. Қазақ өлеңдерін Шоқан:жыр, жоқтау, қара өлең,қайым өлең, өлең деп беске бөледі. Олардың қайсысы ескі түр,қайсысы жаңа түр екендігін,қайсысын кімдер айтатының әңгімелейді. Шоқанның қазақ өлеңдерін бұлай жіктеуі сырқы түрі жағынан алғанда шамаға келеді . Ол

қазақ өлендері құрылысын жыршылардың өлең айтқанда қобыз не домбыраға қосып айтуына қарап жүйелеген.

Шоқанның демограттық, гузманистік ой-пікірлерінің толысуына оның оқыған кітаптарымен қатар Омбыға жер ауып келген орыс ойшылдары мен жазушылары көп әсер еткен. Бұл жылдары ол петрошевшіл ақын С.Ф.Дуровпен, саяхатшы П.П.Семенов-Тян-Шанскимен, атақты орыс жазушысы Ф.М.Достоевскиймен танысып, достасады.

П.П.Семенов-Тян-Шанский өзінің Жетісу бойындағы зерттеулерін жүргізгенде Шоқанмен ақылдасып отырған. Ыстықкөл сапарында біраз жерлерді екеуі бірге аралаған. Шоқан еңбектерін ол аса зор бағалаған.Семенов-Тян-Шанскийдің ұсынуымен 1857 жылғы 27 ақпанда Шоқан орыс жағрафиялық қоғамының толық мүшелігіне сайланады.

1859 жылдың аяғында Шоқан Петербургке барып, онда 1861 жылдың көктеміне шейін болады. Бұл жылдар -Шоқан өмірі мен ғылыми-шығармашылық қызметінің аса елеулі кезеңі.

Шоқанның Петербургке барған кезі-1861жылғы басыбайлық тәртіпті жою жөніндегі реформаның қарсаны еді. Революциялық ой-пікірмен патша саясатының қатты

Во время пребывания в Кашгаре Валиханов познакомился со многими купцами, чиновниками и другими местными жителями. Ему удалось собрать

сведения о населении и дорогах «страны шести городов» (Алтышаар), как называли уйгуры Кашгарию. Исследователь записывал также данные о климате и природе страны, её экономике. Он сумел установить подробности гибели в Кашгаре отважного Шлагинтвейта, которому отрубили голову у городской стены.

12 апреля 1859 года, через 11 месяцев после начала путешествия, Чокан Валиханов вернулся в Верный. По итогам экспедиции он написал отчет «О состоянии Алтышара, или шести восточных городов

оказавшийся в Кашгаре, рассматривался ими, как шпион, и подлежал смертной казни.

В июне 1858 года Валиханов отправляется в путешествие, навсегда оставшееся в анналах российской географической науки. Ему исполнился тогда 21 год. В путь Чокан тронулся с караваном семипалатинского купца Мусабая Тохтубаева. Он путешествовал под вымышленным именем Алимбая,

переодетый в восточную одежду и с обритой, по местному обычаю, головой. За полтора месяца достигнув верховий реки Или, купцы провели затем месяц, занимаясь торговлей с киргизами, после чего караван двинулся к китайской границе. Пройти через Тянь-Шань в сентябре оказалось делом нелёгким. При переходе через перевалы в высокогорных снежниках и ледниках погибла большая часть баранов, верблюдов и лошадей (из 101 верблюда с гор спустилось лишь 36). Кроме того, несколько раз пришлось отбиваться от нападений разбойничьих шаек, грабивших караваны в горных ущельях. При входе в город караван по приказу китайских властей был подвергнут тщательному обыску.

шиеленіске келген тұсы болған. Чернышевский, Добролюбов, Некрасов сияқты алдыңғы қатарлы ақын-жазушылар «Современник» журналының бетінде басыбайлы қоғамды сынап,шаруаларды патшаға қарсы күреске үндеді. Бұл пікірлер Шоқанға қатты әсер етті. Астанада ол ескі достары П.П.Семенов-Тян-Шанский мен Ф.М.Достоевскийді кездестірді, көрнекті орыс ғалымы А.Н.Бекетовпен, шығыс зерттеушілері Ф.Р.Остен-Сакенмен. И.И.Захаровпен, Е.П.Ковалескимен, ақындар А.Майковпен, Н.Курочкинмен, Я. Полонскимен танысып, араласады. Білімін толықтыру мақсатында Петербург университетінде дірістер тыңдайды. Сонымен қатар Шоқан ғылыми жұмыспен шұғылданып,өзінің саяхаттары жайлы еңбектер жариялайды.

Петербургтен денсаулығы нашарлап оралған Шоқан 1861-1863 жылдар арасында елінде болды.Бұл кезде ол сахара өмірінің қайшылықтарын,әлеуметтік теңсіздікпен төмеңгі таптың жүдеушілігін, үстеп тап өкілдерінің мейірімсіздігін көзбен көреді.Әділ басшы болу мақсатымен Атбасар уезіне аға сұлтан болуды да ойлады. (Мұндағы мақсатым-өз халқымды әкімдер мен зорлықшыл бай

қазақтардан қорғау еді»,-деп жазды Шоқан 1862 жылы Потанинге жолдаған хатында. Сол жылы Маяковқа жазған хатында Шоқан бұл пікірін аса түседі. «Жергілікті сұлтандармен және қара сүйек қазақтардан шыққан байлармен қазір аразбын,-дейді ол.Себебі олар өздерінің бұрынғы құлдарын қазір азат болғанымен,өте жаман халде ұстайды,құлдар олардан қалай кетудің жолын білмей, қорлыққа көне береді. Мен даланың пролетариатымен жақсы доспын, Өйткені бір-бірімізді жақсы ұғамыз».

1863-1864 Жылдың қысында Шоқан Омбыға барып,Сібір қазақтары үшін жасалып жатқан сот реформасын дайындау ісіне қатысады.Осы жолы ол «Сот реформасы туралы жазбалар» атты өзінің атақты еңбегін жазады.Ал саяси реформа сол экономикалық реформаларды жүзеге асырудың құралы есебінде жургізілмек. Өйткені әрбір адам және бүкіл адам баласы өзінің өрлеу жолында түпкілікті бір мақсатқа ұмтылады... Ол мақсат өзінің тұрмысын жақсарту. Прогресс дегеніміздің негізінің өзі-осы. Біз осы тұрғыдан алып қарасақ, адамның тұрмысын жақсартуға жағдай туғызатын реформалар ғана керекті де, ал осы мақсатқа қандай болса да кедергі келтіретін

как выдающееся произведение восточной устной традиции, кыргызского фольклора. Именно ему принадлежит определение, данное им «Манасу», как степной «Илиады». А продолжение «Манаса» поэму «Семетей» он охарактеризовал как восточную «Одиссею». В результате этих поездок им были написаны «Дневник поездки на Иссык-Куль», «Записки о кыргызах», «Очерки Джунгарии», «Западный край Китайской Империи и город Кульджа».

Экспедиция в Кашгарию

Всего четыре европейца побывали там до Валиханова: в XIII веке знаменитый Марко Поло, в XVII — некий

монах-иезуит Гаес и во второй половине XIX века — англичанин, имя и судьба которого остались неизвестными да отчаянный немецкий путешественник, ученик великого Гумбольдта, Адольф Шлагинтвейт, исчезнувший бесследно в ходе своей дерзкой экспедиции в Центральную Азию. Китайские власти всячески препятствовали проникновению иностранцев в южную Джунгарию. Любой европеец,

• 1862 — Выбран на должность старшего султана Атбасарского округа, но не утверждён генерал-губернатором.

• 1863 — Участие в комиссии по сбору народных мнений о судебной реформе.

• 1864, март — июнь — Участие в походе М. Г. Черняева.

• 1865, 10 апреля — Скончался в урочище Кочен-Тоган от туберкулёза (предположительно заразившись от бабушки Айганым).

Киргизский эпос «Манас»В первом путешествии на Иссык-Куль в 1856 году им был собран большой по объёму материал для словаря кыргызского языка, записано и переведено много кыргызских былин и песен. Важным результатом его поездки к кыргызам, стало открытие учёному миру и широкой общественности величайшего памятника

кыргызского устного творчества, насчитывающего 10 миллионов строк, — эпоса «Манас». Он явился первым исследователем, который записал, а впоследствии перевёл на русский язык отдельные главы эпоса. Валиханов оценил его

реформалар болса,оңдайлар халыққа зиянды, керексіз реформа болып табылады»,-деп жазды.

Реформа мәселесіне осындай үстірт қараушылықты айта келіп,Шоқан бұл мәселеге халықтың,яғни «дәулетсіз қарапайым қазақтардың» кенінең қатыстырылуын,солардың пікірлерімен санасу керек екендігін реформаны ақсүйектер емес,қалың бұқараның тілек-мүдесіне сай жүргізуді талап етті. 1864 жылы наурыз айында Шоқан генерал Чернявтың шақыруымен Әулиеатаға келеді.Оңтүстік Қазақстанмен Орта Азияны Ресейге қосуды жақтаған ол Черняев отрядында біраз уақыт қызмет істейді.Бірақ патша генералының жергілікті халыққа жасаған зорлық-зомбылығын көріп,тез бөлініп кетедеді. Содан Верный қаласына келіп,одан әрі Тезек төренің ауылына барып тоқтайды.Сонда үйленіп тұрып қалады.

Азапты жол, саяси қысым жас Шоқанның әрдайым жанын азаптап, қалың мұңға бөлеп, шаршататын. Сол кездері ауыр дертке де тап болды. Ел ішіне оралып, демалған шағында ол Атбасар округінің аға сұлтаны болуға әрекет етеді. Бірақ бұл әрекеті іске аспады. Талай жыл қимас дос балған, орыстың атақты жазушысы

Ф.Достоевскийге ол: «Елдестеріме пайдамды тигізу үшін аға сұлтан болғым келді. Оларды чиновниктерден, қазақ байларынан қорғамақ болдым» - деп жазды. Өз халқының ардақты ұлы соңғы сәттерін ауылда, Тезек төренің мекенінде өткізді. Оның жаны да, тәні де ауырып еді. Сөйтіп жүргенде ескі өкпе ауруды қайта қозып, Шоқан 1865 жылдың сәуірінде қайтыс болады. Жарқырап өткен сәуле солай өшті. Алайда ол өлген жоқ.

Шоқанның өлімі қазақ халқына және орыс достарына тым ауыр тиді. Шоқан басына ескерткіш орнатуда және оның шығармаларын жинап бастыруда орыс ғалымдарының еңбегі аса зор.

Шоқанның өмірі мен еңбектері туралы Г.Н.Потанин. Н.М.Ядринцев, П.П.Семенов-Тян-Шанский, И.Н.Березин, И.И.Ибрагимов т.б. естеліктер мен мақалалар жариялады.

Шоқан Уәлихановтың артында қалдырған мол мұраларының бірінен қысқаша ғана үзінділер алынған.

Жоңғария очерктері

Менің саяхатымды жүрген жерлерімнің сипатына қарай екі кезеңге бөлуге болады: Бірінші кезең менің Жоңғарияға, яғни Жетісу мен Іле сыртындағы өлкеге

• 1854 — Знакомство с ссыльными «петрашевцами» Ф. М. Достоевским и С. Ф. Дуровым.

• 1855 — Первая поездка в Семиречье.

• 1856 — Экспедиция в Семиречье и на Иссык-Куль. Поездка в Кульджу. Знакомство с Семёновым-Тян-Шанским. За отличие по службе произведён в поручики.

• 1857 — Избран в действительные члены Императорского русского географического общества. Командировка в Семиречье и на Иссык-Куль для подготовки экспедиции в Кашгар.

• 1858, 28 июня — Под видом купца присоединился к каравану, направляющемуся из Семипалатинска в Кашгар.

• 1859, 12 апреля — вернулся в караваном в укрепление Верное.

• 1860 — В начале года приехал в Петербург. Доклад в Географическом обществе, интенсивная научная, общественная и литературная деятельность. Произведён в штабс-ротмистры, награждён орденом Св. Владимира.

• 1861 — Возвращение на родину.

1971 года В Семипалатинске у музея Достоевского установлена парная бронзовая скульптура «Чокан Валиханов и Ф. М. Достоевский» Ему также установлен прекрасный памятник в столице Киргизии Бишкеке в 2002 году.

Происхождение

Ч

окан Чингисович — чингизид (торе), правнук знаменитого Аблай-хана и внук султана Уали (Вали)-хана.

Этапы жизни

• 1853 — Окончил кадетский корпус в Омске, где учился и дружил c будущим известным ученым и путешественником Г. Н. Потаниным. Вступил в службу в Сибирское линейное казачье войско, назначен к исправлению должности адъютанта при командире Отдельного сибирского корпуса Гасфорте.

және Ыстықкөлге баруым. Бұл жерлердің физикалық сипаты Сібір штабының түсіріп алған жақсы карталары бойынша да әбден мәлім болатын. Ал ғылыми жағынан оларды Шренк, Вланги, Семенов және Голубаев мырзалар зерттеп өткен. Алайда олардың бұл мәліметтері тек физикалық география мәселелерін ғана қамтып, этнография мәселелерін мүлде қозғамаған. Мен Жоңғарияда бірінші рет 1856 жылы болдым. Онда полковник Хоментовский бастаған алғашқы Ыстықкөл экспедициясына қатыстым. Сонан соң Құлжада үш ай тұрдым. Сөйтіп, Жоңғарияда барлығы бес ай болдым, бұл өлкені Алакөлден Тянь-Шаньға дейін түгел аралап шықтым, ал Тянь-Шань тауын сол жылы Жырлағаң өзенін бойлап шықтым...

Ыстықкөл сапарының күңделігі

/үзінділер/

1856ж.

Он сегізінше сәуір күні біз Семейден Аягөзге аттандық. Қазақ орыс бекеттерін /олар станция болып та есептеледі/ басып өтіп, жол сусыз сортаң далаға тартады. Осы арада біз тұңғыш рет көк шөпті көрдік. Біз шыққанда күн жылы еді, бозторғайлар әдеттегі әндерін шырқайды. Сулы көк

шалғындарында бізге үйректің сан алуан түрлері, әсіресе Каспий теңізінде жиі ұшырайтын аңыр дейтін немесе сары ала қаздар көп кездесті: олар кермек суды жақсы көреді. Сондықтан осындай далаларда жиі ұшырайды. ...

Ч

окан /Шокан/ Уалиханов (полное имя Мухамме́д-Хана́фия, а Чокан — прозвище, данное матерью, казах.

Шоқан Уалиханов, ноябрь 1835, Кокчетавский уезд, Акмолинская область, Российская Империя — 10 апреля 1865, урочище Кочен-Тоган) — казахский учёный, историк, этнограф и фольклорист, путешественник, просветитель, а также российский офицер и разведчик. Родился в ноябре 1835 года в Кокчетавском округе. Умер 10 апреля 1865 года.

Д

руг Ф. М. Достоевского. Исследования Валиханова печатались в трудах Русского Географического общества. В Омске, где он учился в кадетском корпусе, в 2004 году ему поставлен памятник

В Казахстане ему установлены три памятника. Самый известный — в Алма-Ате перед зданием Академии Наук КазССР, установлен в 1969 году, а также в Кокчетаве, с