Geografik xarita, atlas, globuslar bilan ishlash metodikasi

GEOGRAFIK XARITA, ATLAS, GLOBUSLAR BILAN ISHLASH METODIKASI

“ Geografiya –karta bilan boshlanib, karta bilan tugaydi” S.Baranskiy

Dunyoning birinchi xaritasi

Eramizdan avvalgi III asrda qadimgi yunon olimi Eratosfen Yerning kattaligini ancha aniq o`lchagan. U dunyoning birinchi xaritasini tuzgan.

Dunyoning ikkinchi xaritasi

• Eramizning II asrida ancha mukammalroq xaritani Ptolomey tuzgan.

GEOGRAFIK XARITALAR – BILIM MANBAYI

• Geografiya darslarida mu-ayyan mavzuni o’rganish jara-yonida xarita-lardan foyda-lanish shart

• Bilimlarni mustahkamlash, voqea-hodisa-larning o’zaro bog’liqligini anglab yetish uchun ham xari-talarni tahlil qilish zarur

XARITALAR TO’RTTA ASOSIY BELGISIGA KO’RA GURUHGA AJRATILADI

• Xaritada tasvirlangan hududning katta-kichikligiga ko’ra
• Masshtabiga ko’ra
• Mazmuniga ko’ra
• Ko’zda tutilgan maqsadiga ko’ra

TASVIRLANGAN HUDUDNING KATTA-KICHIKLIGIGA KO’RA, XARITALAR:

• Dunyo va yarimsharlar
• Materiklar va okeanlar hamda ularning qismlari
• Tabiiy o’lkalar va ularning qismlari
• Mamlakatlar
• Viloyatlar va b.

MASSHTABIGA KO’RA

Yirik masshtabli (1:10 000 dan 1:200 000 gacha)

O’rta masshtabli (1:200 000 dan 1:1 000 000 gacha)

Mayda masshtabli (1:1 000 000 va undan mayda) xaritalarga bo’linadi

MAZMUNIGA KO’RA UMUMGEOGRAFIK VA MAVZULI XARITALARGA BO’LINADI

Umumgeografik

Mavzuli

KO’ZDA TUTILGAN MAQSADIGA KO’RA

• O’quv
• Ilmiy
• Turistik
• Targ’ibot-tashviqot kabi turlarga bo’linadi

YERNING QUTBLARI

Yer aylanish o’qining Yer yuzi bilan tutashgan ikki nuqtasi

EKVATOR

Yer yuzida qutblardan barobar uzoqlikda o’tkazilgan aylana chiziq

EKVATOR YERNI IKKITA YARIMSHARGA AJRATIB TURADI

Janubiy va shimoliy yarimsharlar

MERIDIANLAR

Shimoliy qutb bilan janubiy qutbni tutashtiruvchi yer yuzasidan o’tkazilgan yarim aylana chiziq

PARALLELLAR

Yer ekvatoriga parallel qilib chizilgan aylana chiziqlar

GEOGRAFIK KENGLIK

Meridianning ekvatordan berilgan nuqtagacha bo’lgan qismi yoyining daraja hisobidagi kattaligi

GEOGRAFIK KENGLIK

Ekvatordan shimolda joylashgan nuqtalar shimoliy kenglik deyiladi

• Ekvatordan janubda joylashgan nuqtalar janubiy kenglik deyiladi

GEOGRAFIK UZUNLIK

Bosh meridiandan berilgan nuqtagacha bo’lgan parallel yoyining daraja hisobidagi uzunligi

BOSH MERIDIAN

London shahri yonidagi Grinvich rasadxonasi meridiani bosh meridian deb qabul qilingan

DARAJA TO’RI

Globus va xaritalarda chizilgan parallel va meridianlar Yer yuzini to’rga oxshab qoplab oladi

BOSH MERIDIAN (Grinvich)

• Bosh meridiandan sharqda joylashgan nuqtalar sharqiy uzunlik deb ataladi

• Bosh meridiandan g’arbda joylashgan nuqtalar g’arbiy uzunlik deb ataladi

GEOGRAFIK KOORDINATA

Yer yuzasidagi har bir nuqtaning kenglik va uzunligi

MASSHTAB

Joydagi masofaning chizmada, plan va xaritada tasvirlaganda necha marta kichraytirilganligini ko’rsatuvchi kasr son

MASSHTABLARNING TURLARI

• SONLI
• NOMLI
• CHIZIQLI

• 1:1000000
• 1 sm da 10 km

10 0 10 20

MASSHTABDA ENG MUHIM NARSA SONLI MASSHTABNI NOMLI MASSHTABGA, NOMLI MASSHTABNI SONLI MASSHTABGA AYLANTIRISHDIR

• Agar sonli masshtabda nollar soni 5 ta va undan ortiq bo’lsa orqadagi 5 ta nol o’chiriladi va nomli masshtab kilometrda beriladi.
• Masalan: 1:1000000 sonli masshtabni nomli masshtabga aylantiramiz
• 1:1000000 = 1 sm da 10 km bo’ladi

• Agar sonli masshtabda nollar soni 5 tadan kam bo’lsa orqadagi 2 ta nol o’chiriladi va nomli masshtab metrda beriladi
• Masalan: 1:30000 sonli masshtabni nomli masshtabga aylantiramiz
• 1:30000 = 1 sm da 300 metr bo’ladi

1. Masshtabi 1:40 000 000 bo‘lgan xaritada Moskva bilan Toshkent shaharlari orasidagi masofa 7 sm ga teng bo‘lsa, bu shaharlar orasidagi haqiqiy masofani aniqlang.

Yechimi:

1) Ma’lumki 1:40 000 000 masshtabli xaritada 1 sm ga 400 km to‘g‘ri keladi.

2) Agarda 1 sm ga 400 km masofa to‘g‘ri kelsa 7 sm ga necha km masofa to‘g‘ri keladi?

Proporsiya tuzamiz:

1 sm ----- 400 km

7 sm ----- x km.

3) . km

4) Demak, Moskva bilan Toshkent shaharlari orasidagi masofa 2800 km ga teng.

GEOGRAFIK ATLAS

• Yagona dastur asosida bir butun asar sifatida bajarilgan geografik xaritalarning sistemali to’plami

XARITALAR TO’PLAMI UCHUN “ ATLAS ” NOMI MERKATOR TOMONIDAN (1595 yil) TAKLIF ETILGAN

GLOBUS

• YER SHARINING KICHRAYTIRILGAN MODELI BO’LIB, YERNING TASHQI QIYOFASINI HAMDA UNING YIRIK QISMLARI NISBATINI ENG TO’G’RI VA KO’RGAZMALI TASVIRLAYDI

BIRINCHI GLOBUS

• ERAMIZDAN AVVALGI II ASRDA YUNONISTONLIK KRATES TOMONIDAN YARATILGAN

BUYUK GEOGRAFIK KASHFIYOTLAR DAVRI

BARTOLOMEY DIASH

1487 -1488 yillarda Afrikaning janubidagi “Yaxshi umid” burnigacha suzib borgan

XRISTOFOR KOLUMB

1492 -1493 yillarda Amerikaning kashf qilinishi

VASKO DA GAMA

1497 – 1498 Hindistonga boradigan dengiz yo’lini kashf qildi.

FERNAN MAGELLAN

1519-1522 yillarda birinchi bo’lib dunyo bo’ylab aylana sayohat qilgan

BUYUK GEOGRAFIK KASHFIYOTLAR

E’TIBORINGIZ UCHUN RAHMAT