Cаба?ты? та?ырыбы : "АВСТРАЛИЯНЫ? ТАБИ?АТ ЗОНАЛАРЫ".

Сабақтың тақырыбы:Аустралияның табиғат зоналары

Мақсаты:

Білімділік: Оқушыларға Аустралияның табиғат зоналарының қалыптасуы, органикалық дүниесінің таралу ерекшеліктері мен себептері туралы түсініктер беру.

Дамытушылық: оқушылардың өз бетінше ізденіспен шығармашылық тұрғыда жұмыс істеуге және қосымша материалдарды пайдалануға дағдыландыру.

Тәрбиелік:оқушыларға экологиялық  тәрбие беру және ізденімпаздыққа баулу.

Көрнекіліктер: дүниежүзінің табиғат зоналар картасы, мультимедиялық проектор, суреттер

Сабатың типі: дәстүрден тыс сабақ

Сабақ түрі: аралас сабақ 

Сабақтың әдісі: СТО стратегиялары, сұрақ – жауап, картамен жұмыс

Сабақ  барысы.

І.Ұйымдастыру кезеңі. 

Оқушыларды түгендеу, бағалау парағын тарату

ІІ.Үй тапсырмасын тексеру. «Кім көп біледі?» ойыны

1. Аустралияның ең үлкен өзені? (Муррей Дарлинг сағасымен)

2. Кеуіп қалған өзен арнасы қалай аталады?  (Крик)

3. Аустралиядағы жаз айындағы ең жоғарғы температура? (+ 52,8ºС)

4.Аустралияның ең суық айы? (шілде)

5.Аустралияның ең көп бөлігін қандай климаттық белдеу алып жатыр? (тропиктік белдеу)

6. Аустралияның ең ірі көлі? (Эйр)

7. Қандай портты қала ағылшын жаратылыстанушысының есімімен аталады? (Чарльз Дарвин)

8. Ағылшындық ақынның  есімімен аталатын шеткі нүктесі? (Байрон)

9. Аустралияны ашқан голландтық  теңізші? (В.Янсзон)

10. Материкте қанша артезиан алабы бар? (33)

 

ІІІ.Жаңа сабақ

а) Қызығушылықты ояту

Су ішпейтін жануар

Аборигендер тілінде коала «су ішпейді» деген мағынаны білдіреді. Оған эвкалипттің жас жапырақтарындағы ылғал жеткілікті болғандықтан, су ішпейді.

Табиғаттағы зоналық құрлықтағы климаттық жағдайға яғни жылу мен ылғалдың ара қатынасына тәуелді. Сырт көзге табиғат зоналары өсімдік жамылғысы арқылы бірден ажыратылады. Сондықтан табиғат зоналарының аттары өсімдіктің сипатына сәйкес келеді. Мысалы, саванналар сирек ормандар т.б.

Аустралияның табиғат зоналары орналасу жағынан оңтүстік жарты шардың басқа материктерімен ұқсас болып келеді. Бірақ зоналар алып жатқан ауданы мен тіршілік дүниесінің құрамы жөнінен үлкен айырмашылық жасайды. Бұл айырмашылық Аустралияның басқа материктерден өте ертеде бөлініп кетуіне байланысты. Сондықтан материкте басқа еш жерде кездеспейтін эндемик өсімдіктер мен жануарлар тіршілік етеді.

 

Мағынаны тану кезеңі

ә) Мәтін мен картаны пайдалана отырып, кестені толтыру

 Зообақ. 

Оқушыларға жануарлар мен өсімдіктердің суреттері тарпатылады. Суреттегі жануар мен өсімдіктің атын айтып, қосымша мәліметтер беріледі. Мәлімет берген оқушыға  1 ұпай беріледі.

Үйректұмсық– басында үйректің тұмсығына ұқсайтын                             

                                                             тұмсығы бар, денесін қысқа жүн басқан. Олар өзендерге           

                                                             жақын жерасты індерінде тіршілік етеді. Әдетте олар  

                                                             таңертең және кешке серуендейді.Үйректұмсық өзінің 

                                                             ескек секілді жалпақ құйрығымен суды шалпылдатып, 

                                                             қорегін іздеп сүңгиді. Личинка, ұлу, кішкентай 

                                                             балықтарды қорек етеді және тапқан жемтігін жақ 

                                                             астығындағы қалтасына жасырады.

 

Ехидна–Аустралияда ең көп тараған жабайы 

                                                            жануарлардың бір түрі. Ол сырттай қарағанда кірпіге 

ұқсайды, денесін тікенектер жапқан, кірпі секілді 

жұмырлана қалады, қалың бұта тоғайында тіршілік етеді, 

құмырсқалармен қоректенеді.

 

 

 

Кенгуру. Қалталылардан кенгурудың 17 

түрі өседі. Кейбіреуінің бойы 2 метрге 

жетеді.Ұсақ кенгурулар да кездеседі. Өте 

ірі кенгурулардың балалары кіп –кішкене 

болып туады, небары  3 см-дей. Ұрғашы 

кенгуру өз балаларын қалтасында жарты 

жыл  немесе одан да көп уақыт өсіреді. 

Кенгуру нашар көреді, бірақ жақсы 

                                                                                         естиді. Кенгурудың елтірісіне 

қызыққандар оны азайтып жіберген. 

«Кенгуру»  - «түсінбедім» деген  ұғымды 

білдіреді.

 

Коала. Коала аюы – эвкалипт жапырағын 

жеп күнелтеді. 1 ағашты жеп біткенше 

түспейді, егер қажетті жапырақ болмаса 

коала аштан өледі, басқа азық жемейді. 

Жапырақта ылғал жеткілікті болады. 

Аустралиялық тайпа коаланы «су ішпеу» 

деп атайды. Бойы 1 метрден аспайды, ал 

салмағы 10 кг. жуық. Жаңа туылған 

баласының ұзындығы  2см., ал салмағы 5 г. 

болады. 5-6 ай сүт емеді. 2 жылда бір рет 

балалайды. Коаланың тамаша қасиеті 

                                                                                     ешқашан ашуланбайды, егер қауіп төнсе, 

                                                                                     көздерін алдыңғы екі аяғымен жауып алып, 

                                                                                     жылай бастайды.

 

Динго- Аустралиядағы бірден –бір жыртқыш жануар. 

                                                           Бірнеше мың жыл бұрын Тынық мұхитының аралдарынан 

                                                           әкелінген жыртқыш ит  деген жорамал бар. Динго –

                                                           жалғыздық және еркіндік символы болып саналады.

 

 

Қара какаду. Тотықұстар арасында әлемдегі ең үлкен тұмсық  

                                                    иесі – қара какаду. Тұмсығының ұзындығы -10 см. «Какаду»

                                                    сөзі  - малай тілінде «какатуа» «тістеуік» деген мағынаны  

                                                    білдіреді

 

Тотықұс. Әлемде тотықұстардың  350-ден аса түрі кездеседі.

                                                    Бүгінгі таңда 72 түрі мен 142 түр топтары халықаралық 

табиғат  қорғау кеңесінің Қызыл кітабына еніп үлгерген. 

Аустралияда тотықұстарға арналған арнайы мектптер бар. 

Онда құстарды сөйлетіп үйретеді. Гиннестер рекордтар 

кітабына енген  Жако есімді тотықұс 400 сөз біліп, бірнеше 

                                                   тілде толық сөйлемдерді еркін айта алған.Атақты тотықұс, 

                                                   бірнеше тілде толық сөйлемдерді еркін айта алған. Атақты 

                                                   тотықұс 31 жасында 2007 жылы қайтыс болған. Тотықұстардың  

                                                   өмір сүру ұзақтығы кейде 50-60 жыл, кейде 100 жылға 

                                                   созылған.

 

Лирақұйрық. Құйрығын жазғанда пішіні лира деген 

                                                              музыка аспабына ұқсайтын болғандықтан лирақұйрық 

                                                              деп аталған. Әртүрлі дыбыстар шығара алады, жәндіктер 

                                                              мен құрттармен қоректенеді.

 

 

 

Вомбат. Шөлдерде суырға ұқсас жер қазатын шөп       

 қоректі жануар. Қалталылар деп аталу себебі,  

                                                                 қарынында әдеттегі тіршілік жағдайларына 

                                                                 бейімделмеген жаңа туған төлін салып жүретін тері 

                                                                 қалтасы болады.

Эвкалипт.Эвкалипт ағашы ауыр әрі  тығыз сүрегі өте берік 

болады. Ағаштың биіктігі 100 метр, тамырының  ұзындығы 

30 метр. Ол әсіресе кеме жасау ісінде жоғары бағаланады. 

Эвкалипт ағашынан жасалған телеграф бағаналары ұзаққа 

шыдайды. Жапырақтарынан шипалы эфир майы алынады.

Эвкалипт тез өседі және ылғалды көп талап етеді.

Эвкалипті  «безгекке қарсы» ағаш деп атайды, эвкалипт

өскен жерде батпақ болмайды, сондықтан  безгекті 

қоздыратын маса ұрығының өсуіне жағдай болмайды.

Эвкалипттің ұзын тамыры суды насос сияқты сорады, 

сондықтан оны «насос ағаш» деп атайды.

 

Бөтелке ағашы. Бөтелке ағашының биіктігі 15 метр, 

диаметрі  үш метрді құрайды.Шығыс  Аустралияда өсетін 

бұл ағашты жергілікті халық жақсы көреді. Құрғақшылық 

кезінде ағаш жапырағы малға азық ретінде пайдаланылады.

Ағаш діңі - ауыз судың қайнар көзі.Ағаш діңінің жоғары

жағында тәтті шырын жиналады. Ағаштың  тұқымын

қуырып та, шикілей де асқа пайдаланады. Жас ағаштың

тамыры өте дәмді боландықтан асқа тағам ретінде 

пайдаланылады.

 

Шөп ағаш. Шөп ағаштың діңі  түзу, әрі айтарлықтай жуан 

                                                      болып өседі. Оның ұшар басында астық тұқымдастардағыдай,  

                                                      жан – жағына тікірейіп өсетін ұзын, жіңішке жапырақтардан 

                                                      тұратын жұмсақ шөмеле орналасады. Белінде белбеуі бар, 

                                                      қолында найза ұстаған, «қара нәсілді әскерге»  ұқсайды, 

                                                      сондықтан  оны  «қара нәсілді адам» деп те атайды. Шөп 

                                                      ағаштан қою сары шырын алынады.

 

 

ІҮ. Ой толғаныс.

Бекіту сұрақтарына  жауап беру.

1.Скрэб дегеніміз не? 

Скрэб – тікенекті акация мен эвкалипттен құралған ну бұта.

 

 

2.Аустралия Одағының мемлекеттік елтаңбасында не бейнеленген?

                                 Аустралия Одағының мемлекеттік елтаңбасында эму түйеқұсы мен 

                                 кенгуру бейнеленген.

 

 

 

3. Үлкен суайрық жотасындағы  табиғат  зоналары?

 

                                                                                     Үлкен суайрық жотасындағы  табиғат   

                                                                                     зоналары: ылғалды тропиктік ормандар 

4. «Налларбор» сөзі  латын тілінен аударғанда қандай мағынаны білдіреді? (ағашсыз)

5. Шаңды дауылдар мен құйындар не деп аталады?  (Вилли-вилли)

6. Қандай ағаштың жапырағында тез тұтанатын эфир майы көп болады? (эвкалипт)

7. Австралияның «өлі жүрегі» қай жер? (Эйр көлінің айналасы, өйткені жылдық жауын –шашын мөлшері 100 мм)

8. Суккулентті өсімдіктер дегеніміз не? ( бойына ылғал жинайтын өсімдіктер)

9.Қай табиғат зонасында ксерофиттер өседі? (тропиктік шөлдерде)

10. Қандай табиғат зонасында эвкалипт, акация ағаштары басым? (саванналар сирек ормандарда)

Ү. Қорытынды.

      Аустралия - үлкен қазына, үлкен қорық. Өсімдік, жануарлар дүнпиесі алуан түрлі. Басқа материктерде құрып кеткен,  тек Аустралияда сақталған эндемик өсімдіктер мен жануарлар бар. Мысалы: үйректұмсық, ехидна, коала, кенгуру, эвкалипт, шөп ағашы, бөтелке ағашы.б.Аустралиялықтар жануарлар дүниесін, материк табиғатын өте жақсы көреді, оларды қорғап, көбейтіп отырады. Оны мынадан байқауға болады: олардың тиындарында 5 центте –ехидна, 10 центте – лирақұйрық, 20 центте – үйректұмсық бейнеленген.Аустралия Одағының мемлекеттік елтаңбасында эму түйеқұсы мен  кенгуру бейнеленген.Аустралияда қорғауға арналған кешендер саны мыңнан асады. Соның ішінде Улуру, Үлкен Тосқауыл рифі, Какаду тәрізді ұлттық парктер дүние жүзіне әйгілі.

 

ҮІ.Бағалау. Бағалау парағын толтыру

 

№ Оқушының

аты-жөні Кім көп біледі? Кестемен жұмыс Картамен жұмыс Зообақ Ой толғаныс Бекіту сұрақтары Бағалау

 

 

Өзін – өзі бағалау. 

Әрбір тапсырмаға толық жауап -1 ұпай

 

ҮІІ. Үйге тапсырма:Аустралия мен Африканың табиғат зоналары және органикалық дүниесінің ұқсастығы мен айырмашылығына талдау жасау

Австралияның табиғат зоналары

Сабақтың мақсаты:

а)Оқушыларға материктің тіршілік дүниесінің өзіндік ерекшелігін және оның себебін, сондай-ақ табиғат зоналарының орналсу заңдылықтары туралы түсінік беру;

ә)Оқушылар өздігінен мәтінмен, картамен, қосымша ақпарат көздерінен алынған мәліметтерді пайдалана отырып Австралияның өсімдігі мен жануарларының алуан түрлілігін талдай, саралай білуге дағдыландыру;

б) Материктің эндемик жануарлар мен өсімдіктерінің сақталу дәрежесі мысалында оқушыларға экологиялық тәрбие беру.

Сабақтың оқу жабдығы:

Австралияның табиғат зоналар картасы, интерактивті тақта,   слайдтар, кроссвордтар.

Сабақ түрі: аралас

Пән аралық байланыс: биология пәні

Сабақ барысы:

І. Ұйымдастыру ( психалогиялық дайындық, оқушыларды топқа бөлу, топ жетекшілерін тағайындау, топтың атын анықтау)

ІІ. Үй тапсырмасын тексеру

1. Логикалық сызбадағы бос орынды толтыр  

2. Австралия климат белдеулерінің әр қайсысына сәйкес келетін ерекшеліктерін ірікте

Субэкваторлық

Тропиктік шөл

Субтропиктік

Тропиктік ылғалды

2

?

?

?

11

?

?

?

?

?

?

?

?

?

?

?

1) жауын-шашын аз жауады;  2) жауын-шаын көп жауады;  3) жыл бойы пассаттар соғып тұрады;  4) жыл мезгілдеріне қарай желдер өзгеріп отырады;

5) жазда экваторлық, ал қыста тропиктик ауа массалары басым болады;

6) жыл бойына ылғалды және ыстық; 

7) жазда тропиктік, ал қыста қоңыржай ауа массалары басым болады;

8) материктің солтүстігінде орналасқан;

9) температурасы мен жауын-шашын мөлшерінде маусымдарға қарай елеулі айырмашылықтар болады;

10) криктердің пайда болуына ықпал етеді;

11) материктің басым көпшілігін алып жатыр; 12) материктің оңтүстік батысында орналасқан;

3) Уақытша кеуіп қалатын өзен арналары –

4) Австралияда өзендер мен көлдердің аздығы неліктен деп ойлайсың?

ІІІ. Қызығушылықты ояту:

Қызықты деректерге көңіл аударайық.

Киви жемісі - Кеден инспекторы Жаңа Зеландиядан келген жәшік ішінде қоңыр-жасыл түсті түсініксіз конструкциядағы жүздеген гранат корпустары күңгірт жылтырайды. Әп-сәтте босап қалған қойманы полиция қоршап алып, әбігерге түседі. Терроризммен күрес мамандары келіп жәшіктегі гранат емес кәдімгі киви екендігін дәлелдейді.

Киви – жемісін жинау бүкілхалықтық мереке Жаңа Зеландияда, Те-Пуке-кивидің астанасы, 0ْْ С температура жағдайында киви дәмді және хош иісті күйінде жарты жыл, ал уйдегі тоңазытқышта бір неше апта бойы сақталады, ол 30 елге тасымалданады.

Эвкалипт ағашы ауыр әрі тығыз сүрегінің өте беріктігі, ол әсіресе кеме жасауда, телеграф бағаналарын, жапырақтарынан дәрі-дәрмек алуда пайдаланады. Тез өседі, ылғал көп қажет етеді. Олар топырақ қабатындаңы суды сорады, сондықтан топырақты жақсы құрғатады. Эвкалипті «безгекке қарсы»  ағаш деп те атайды. Эвколипт өскен жерде батпақ болмайды. Сондықтан да безгек қоздыратын маса ұрғынның өсуіне жағдай жоқ. Батпақты жерді құрғату үшін эвкалипті отырғызады.

Үйрек тұмсық – су астында көрмейді де, естімейді де. Ол су астында бір минутқа жақын шыдай алады, тәбеті адам айтқысыз күшті. Ол күніне 1 кг, яғни өзінің жеке салмағының жартысындай ас жейді, бірақ оның тісі жоқ, ол асты таңдайына ысқылап, ұсатып жейді, 2 см-дей 2-3 ақ дөңгелек жұмыртқа салады, 10 күннен кейін жұмыртқа жарып шыққан балаларын бес ай сүтімен асырайды екен.

Молох кесірткесі – оның денесіндегі тікенекті бездер ауадағы ылғалды жеткілікті жұтып отыруға бейімделген.

Коала аюы – эвколиптің жапырағын жеп күнелтеді, 1 ағашты жеп біткенше түспейді, егер қажетті жапырақ болмаса коала аштан өледі, басқа азық жемейді. Жапырақта ылғал жеткілікті болатын көрінеді. Австралиялық тайпа коаланы «су ішпеу» деп атайды, бойы 1 метрден аспайды, салмағы 10 кг жуық. Жаңа туылған баласының ұзындығы 2 см, ал салмағы 5 г болады. 5-6 ай сүт емеді. 2 жылда бір рет балалайды, баласын «қолына алып» тербетіп қамқорлық жасайды екен.

IV. Жаңа сабақ.

Жоспары:

1. Табиғат зоналарының орналасуы.

2. Өсімдігінің ерекшелігі.

3. Жануарлар дүниесінің ерекшеліктері, оның өзгеше болуының себептері.

V. «Мағынаны тану» кезеңі

Әр топқа тапсырмалар беріледі, талдап мағынасын түсіндіреді.

1-тапсырма: Материкте қандай табиғат зоналары бар, олар қалай орналасқан?

Оқушылардың табиғат зоналарының бірін-бірі ауыстырып отыруының себебін түсіндіру (Слайд №1).

2-тапсырма: Өсімдіктер дүниесінің ерекшелігіне тоқталу.

1) Ағаштар өздерінің .........................................................емес, қабығын жоғалтады.

2) Австралияның жартылай шөл аймақтарында тікенекті акациялардан тұратын биіктігі –  ....... метрге дейін жететін қопалар кездеседі, ол ...................................  .

3) Эвкалипттер (500-ден астам түрі бар) сорғыштың ролін атқарады. Д.Кук экспедициясының мүшелері Бенкс пен Соландер бұл ағашты сипаттай келе, өте маңызды бір ботаникалық жаңалық ашты. Ол қандай жаңалық?

4) Акация, кенгуру және эму түйеқұсы Австралияның  ................ бейнеленген?

3-тапсырма: Жануарлар дүниесінің ерекшелігі мен өзгешелігі неде?

(Оқулық мәтінімен жұмыс жасап, өзінің аңғарымпаздығын тексеру).

1) Коалалар әлемнің ешбір зообағында жоқ. Неліктен?

2) Кенгуру – бұл қызық атау. Аударғанда «Түсінбеймін» деген мағынаны береді. Қалай ойлайсың, осы қалталы жануарға бұл атауды кім беруі мүмкін?

4-тапсырма: Слайд  №2. Жануарлар мен өсімдіктердің аттарын және оларды өмір сүру ортасына қарай «қоныстандыр»

VІ.  «Ой-толғаныс» кезеңі.

1) «Австралияның жануарлар және өсімдіктер әлемі» кроссвордын шешу.

2) Елтаңбасы мен    ақша бірлігін таныстыру.

3) Австралияның кенгуру мен коала т.б. жануарларының терісіне бола аулаудың салдарын, ал эвкалипт ормандарының сиреу себебін түсіндіру.

VІІ. Үйге:

1. §55 оқуға, кескін картаға табиғат зоналарын түсіру.

2.  «Австралия қалталы періште және молох-кесірткесі» тақырыбында хабарлама әзірлеу.