Просмотр содержимого документа
«"Ынтыма?ты отбасы" ?кем, шешем ж?не мен эстафеталы? ойын»
Ежелгі Тараз ескерткіштері: Бабаджа Хатун кесенесі
Бабаджа Хатун кесенесі (ХІ ғ.) Жамбыл облысы, Жамбыл ауданы, Айша бибі аулында орналасқан, Айша Бибі кесенесімен бірге мемориалды-культтік кешеннің құрамына кіреді. Айша бибі кесенесінің маңына, биіктеу жерде орналасқан. Кесене өзінің композициясы мен құрылымы жағынан өте қарапайым да қатаң. Құрылыс күйдірілген кірпіштен салынған. Қабырғаларында сәндік безендірулер жоқ, бірақ сәулеттік құрылыстың жинақы әрі қарапайым ою-өрнектері үйлесім тапқан. Кесененің салыну тарихына және Бабаджа Хатунның өз басына байланысты құжаттық мәліметтер жоқтың қасы. Ескерткішке археологиялық қазба жұмысы жүргізілмеген.
Архитектуралық-құрылымдық сараптаманың нәтижесіне қарағанда құрылыс қараханидтер дәуірінің ерте кезеңіне жатады және 10-11 ғғ. мерзімделеді. Қазақстан архитектурасының ең көне ескерткіштерінің бірі болып саналатын бұл кесене тұрпатының қарапайымдылығымен және көп ғасырлық сақталуын қамтамасыз еткен құрылыс жұмысымен ерекшеленеді. Ол Орта Азия аймағының архитектурасындағы кесенелердің порталды композициясының алғашқы кезеңін, төбесін жабудың шатырлық идеясын көркем түрде сипаттайды. Ескерткіш XIX ғ. екінші жартысынан, әсіресе кеңес дәуірінде бірнеше рет тарихшылар, өнертанушылар, архитекторлар тарапынан (1897 ж. - В.А. Каллаур; 1938-39 жж. - ММТИ және ЭРУДА экспедициясы, А.Н. Бернштам; 1943 ж. -КСРО архит. акад.; 1953 ж. - Т.К. Басенов) зерттеулерге ұшыраған. Ескерткіштің қабырғалары, барабандары мен күмбезінің едәуір қирағанына байланысты 2000-2001 жылдары арасында бар тарихи кұжаттарға сүйене отырып «Казреставрация» мекемесі кесенені толық күрделі жөндеуден өткізіп, қалпына келтіру жұмыстарын жүргізді. Кесене күйдірілген кірпіштерден қаланып тұрғызылған. Оның күмбезінен басқа бөліктері жақсы сақталған. Күмбездің тек қырлы барабаны мен қырлы шатыр жабуының бөліктері аман қалған. Күмбез 1979 жылы қалпына келтірілді. Ескерткіш жобасында онша үлкен емес, ішкі жақтарының ұзындығы 4,5 м болып келген шаршы тұрпатты құрылыс. Ол кезінде көп қырлы жұлдызды барабанға тіркелген ішкі жағы бүрмелі, сырлы қырлы шатыр күмбезбен жабылған. Құрылыстың архитектуралық келбетінің көріктілігі қарапайым тәсілмен іске асырылған: куб тәрізді аумақ конус тәрізді жабындымен жабылған; П-тәрізді ойылымы бар оның фасадтарында 1 үлкен және үстіңгі жағында аспан элементтері бар 2 кіші қуыстар бар. Негізгі фасад әпиграфикалық фризі бар парапетті қабырғамен бөлектеген. Онда терракотты ойма “насх” әдісімен жазылған мәтіннің бөлігі сақталған: Қасбетінде: «Бұл жоғары жерлеу орны... Бабаджа Хатун қабірі... Оны салушы» деген жазулар бөлігі сақталған. Шебердің аты-жөні сақталмаған. Эпитафияның бір бөлігі құрылысты салу барысында жоғалып кетсе керек. Әріптердің арасындағы бос жерлер, көбінесе үстіңгі жолдың, геометриялық және өсімдік тектес кілем өрнектерімен толтырылған. Бүйіріндегі фасадтарда - жарық түсетін тесіктер бар, артқысы - бітеу. Кіретін жер – шығыс жағында. Кесененің көркемдік пен сымбаттылық беретін призмалық барабанға орналасқан 16 қырлы конус жабыны – Қазақстан күмбездерінің ішіндегі ең ерекшесі.
Аңыз бойынша, кесене Айша арудың күтушісі болған, кейіннен бибісі өмірден өткен соң жас қабірдің өмір бойғы шырақшысы міндетін атқарған парыз адамы – Бабаджа Хатунның жер бесігі үстіне орнатылған.
