Та?ырыбы: То?ыз??мала?ты? ж?рісті есептеу жолдары
Ма?саты: О?ушылар?а то?ыз??мала? ойыныны? ережесін т?сіндіру ар?ылы ?лтты? ойынды д?ріптеу.
Барысы: То?ыз??мала? – математикалы? ?рі спортты? ойыны
Со??ы деректерге ?ара?анда, оны? шы?у тарихы 4 мы? жылды? кезе?ді ?амтиды. Ал кейбір мамандарды? айтуынша, оны? пайда бол?ан кезі б?дан да к?п уа?ыт болуы ?бден м?мкін. То?ыз-??мала? ?ткен ?асырларда ?аза? даласында?ы е? ке? тара?ан ойын болатын.
?лемде
То?ыз-??мала?
?азіргі кезде ?лемні? к?птеген елдерінде то?ыз-??мала? жа?сы насихатталып жатыр. М?селен, ?ыр?ызстанда мектептерде тогуз-коргоолдан олимпиада ?теді екен. ?ытайда, ?ара?алпа?станда кітаптар, ?ылыми е?бектер шы?уда. Сондай-а?, к?ршілес Алтайда,?арашай-Шеркеште, Сахада ?йірмелер ашылып, Еуропаны? бірнеше елдерінде то?ыз-??мала? ойналып жатыр деген дерек бар.
?азір ?лемде то?ыз-??мала??а ??сас мысырлы? калах, Мо??олияда эсон коргоол, Шри-Ланкада олинда калия, африкалы?тардаманкала, габата, абапа, нам-нам, бао, тамподуо, омвесо, маработ, т?ра?ты америкалы?тарда аджи-бото, варри роунд ж?нероунд, азиялы?тарда сунгка, паллангули, гонгкак сынды ойындар бар.
М?селен, Африкада?ы Уганда еліні? омвесо деген ?лтты? ойыны бар. Оны? то?ыз-??мала?тан ерекшелігі отау саны к?п (32 отау) те біра? ??мала? саны аз (64 ??мала?). Осы ойынды угандалы?тар ?лемдік интеллектуалды? ойындарды? ?атарына кіргізіп, одан жыл сайын біресе Америкада, біресе Англияда олимпиадалар ?ткізеді екен. Немесе Шри-Ланканы? манкала типіндегі жеті отаулы?олинда калия ойын т?рін алайы?. Белгілі то?ыз-??мала? маманы Ма?сат Шотаевты? айтуынша, ?азір б?л ойын, Интернет ар?ылы жедел дамып келе жатыр.
?аза?станда
?азіргі та?да республикада оны? жеке ?ауымдасты?ы бар, облыс орталы?тарында то?ыз-??мала?ты ?йренемін деушілерге ?ауымдасты?ты? б?лімшелері мен ?йірмелері ашыл?ан. Б?гінде ?аза?станда осы ж?мыстарды? ?йыт?ысы болып отыр?ан танымал бірнеше азаматтар бар. Соларды? ішінде то?ыз-??мала? федерациясыны? президенті ?лихан Байменов, вице-президенті Сардар Ш?ріпов пен «Та??ажайып то?ыз-??мала?» кітабыны? авторы, то?ыз??мала?тан мемлекеттік жатты?тырушы Ма?сат Шотаев деген азаматтарды? есімін атау т?рарлы?.
?аза?стан т?уелсіздік ал?ан жылдан бері то?ыз-??мала? жылдан-жыл?а дамып келеді. Б?л жерде жа?а ??рыл?ан то?ыз-??мала? федерациясыны? ы?палы зор болып отыр. Б?гінгі та?да осы ?ауымдасты?ты? ар?асында елді? т?кпір-т?кпірінде ?йірмелер ашылып, то?ыз-??мала?тан жарыстар жиі ?ткізіліп келеді.
То?ыз??мала? ережесі
То?ыз??мала? ойыны арнайы та?тада екі адам арасында ойналады. Ойын та?тасы – 2 ?азан, 18 отау, 162 ??мала?тан т?рады. Ойын басында ?р ойыншы?а бір ?азан, то?ыз отау?а то?ыз-то?ыздан салын?ан сексен бір ??мала? тиесілі.
Ал?аш?ы ж?ріс жаса?ан ойыншыны – бастаушы, ?арымта ж?ріс жаса?ан ойыншыны – ?остаушы деп атайды. Кейде бастаушы ?шін – а? жа?ы, ?остаушы ?шін ?ара жа?ы деген тіркестерді де ?олданамыз.
Та?таны? жазу ?лгісіндегі жалпы ??рылысы т?мендегідей:
отаулар
№9
№8
№7
№6
№5
№4
№3
№2
№1
9
9
9
9
9
9
9
9
9
?остаушы ?азаны (0)
9
9
9
9
9
9
9
9
9
Бастаушы ?азаны (0)
отаулар
№1
№2
№3
№4
№5
№6
№7
№8
№9
Берілген диаграммаларда бастаушыны? отаулары мен онда?ы ??мала?тар м?лшері ?немі т?менгі жа?ында орналасады.
Ж?ріс жасау ерекшеліктері
Ж?ріс ойыншылар тарапынан кезектесіп ж?ріледі. Ж?рісті кімні? жасайтыны жеребемен немесе ?арсыластарды? келісімімен аны?талады.
- 1.Ж?ріс жасау ?шін ?з жа?ы?ызда?ы отауларды? бірінен біреуін орнына ?алдырып,
?ал?ан ??мала?тарды ?ол?а алып, солдан о??а ?арай бір-бірлеп таратамыз. Тарату с?тінде ??мала?тар ?з отауларымыздан асып кететін болса, ?арсыласты? отауына таратамыз. Егер со??ы ??мала? ?арсыласты? та? санды ??мала?ы бар отауына т?сіп, онда?ы ??мала?тарды ж?п ?ылса (2, 4, 6, 10, 12), сол отауда?ы ??мала?тар ?тып алынып, ?з ?азанымыз?а салынады.
Егер со??ы ??мала? ?арсыласты? ж?п санды ??мала?ы бар отауына т?сіп (3 ??мала?тан бас?а), та? ?ылса немесе ?з отауымыз?а т?ссе, ??мала? ?тып алынбайды.
М?селен, жо?арыда?ы та?тада?ы ал?аш?ы жа?дайда бастаушы №3 отауда?ы 9 ??мала?ын таратса, со??ысы ?арсыласыны? №6 отауына барып т?седі ж?не онда?ы 9 ??мала? со??ы ??мала?пен 10 болып, ?тып алынады ж?не ?азан?а салынады.
Сол кезде та?тада т?мендегідей жа?дай ?алыптасады.
отаулар
№9
№8
№7
№6
№5
№4
№3
№2
№1
9
9
9
–
10
10
10
10
10
(0)
9
9
9
9
9
9
1
10
10
(10)
отаулар
№1
№2
№3
№4
№5
№6
№7
№8
№9
- 2.Отауда?ы жал?ыз ??мала? к?рші отау?а ж?ргенде орны бос ?алады.
- 3.Ж?ріс жаса?ан кезде отаулар?а ??мала? салмай немесе 2-3 ??мала? б?ліп алып ж?руге болмайды.
Т?зды? алу ережесі
То?ыз??мала? ойынында ??мала?тан бас?а ойында бір рет ?арсыласты? отауын ?тып алу?а да болады. Оны ежелде – “т?зды ?й”, ?азіргі тілде – т?зды? деп атайды.
- 4.Т?зды? алу ?шін ж?ріс жаса?ан кезде, ?арсыласты? екі ??мала?ы бар отауына
тарат?ан ??мала?ы?ызды? со??ысын т?сіру керек.
Сонда сол отауда ?алыптас?ан 3 ??мала?пен бірге отау да ?тып алынып, ойынны? ая?ына дейін сізді? меншігі?ізге айналады.
Енді ж?ріс жасал?ан сайын т?зды? алын?ан отау?а т?сетін бір ??мала?, міндетті т?рде сізді? ?азаны?ыз?а салынып отырады.
Т?зды? алын?ан отау?а арнайы белгі ?ойылады. Жазбаша т?рде – Х деген шартты та?бамен белгіленеді. М?селен, т?мендегі диаграмма?а ?арайы?.
отаулар
№9
№8
№7
№6
№5
№4
№3
№2
№1
–
10
10
1
11
11
11
11
11
(0)
10
10
10
10
10
10
2
11
1
(12)
отаулар
№1
№2
№3
№4
№5
№
6№7
№8
№9
Осы жа?дайда ?остаушы ойыншы №7 отауда?ы 10 ??мала?ын тарату ар?ылы, со??ы ??мала?ын бастаушыны? №7 отауына т?сіріп, онда?ы 2 ??мала?ты ?шеу етіп, осы ??мала?тарды ?тумен ?атар, осы отау?а т?зды? жариялайды. Сонда т?мендегі жа?дай ?алыптасады.
отаулар
№9
№8
№7
№6
№5
№4
№3
№2
№1
1
11
1
1
11
11
11
11
11
(3)
11
11
11
11
11
11
Х
11
1
(12)
отаулар
№1
№2
№3
№4
№5
№6
№7
№8
№9
Ендігі кезде б?кіл ойын барысында №7 отау – ?остаушыны? меншігіне айналады.
- 5.Т?зды? ойында бір рет алынады ж?не №9 отаудан еш?ашан алынбайды.
- 6.Т?зды? аттас отаулардан алынбайды.
Мысалы, жо?арыда?ы диаграммада?ы жа?дайда ?остаушы ойыншы №7 отаудан т?зды? алды, енді бастаушы ойыншы ойын барысында б?л отаудан т?зды? алу?а ?а?ысы жо?.
“Атсырау” ережесі
Ойын ая?талу?а жа?ында?ан сайын ?р ойыншыны? отауларында?ы ??мала? таусыла бастайды. ?р ??мала? ?тып алын?ан сайын немесе т?зды??а т?скен сайын ?арсыластарды? ж?ріс м?лшері кеми береді. Сонды?тан ойын со?ында ?арсыластарды? біріні? отауларында ж?ріс жасай алмайтын жа?дай да кездеседі.
- 7.Ойыншыларды? біріні? отауларында?ы ??мала?ты бірінші таусып алып, ж?ріссіз ?алуы – атсырау деп аталады.
- 8.Атсырау?а ?шыра?ан ойыншыны? ?арсыласы б?л жа?дайда ?осымша бір ж?ріс жасап,
барлы? ??мала?тарды ?з ?азанына салып алады. Мысалы:
отаулар
№9
№8
№7
№6
№5
№4
№3
№2
№1
1
1
1
Х
1
–
–
–
–
(78)
–
–
–
–
–
–
Х
–
4
(76)
отаулар
№1
№2
№3
№4
№5
№6
№7
№8
№9
Осы та?тада?ы жа?дайда ж?ріс бастаушыдан. Ол №9 отауда?ы 4 ??мала?ын таратады.
?з кезегінде ?остаушы №1 отау?а т?скен 1 ??мала?ты ж?реді. Бастаушы №9 отауда?ы жал?ыз ??мала?ты 1 отау?а салады. ?остаушы кез келген отауда?ы ??мала?пен, м?селен, 1 отауда?ы 1 ??мала?пен ж?ріс жасайды. Сонда т?мендегіше жа?дай туындайды:
отаулар
№9
№8
№7
№6
№5
№4
№3
№2
№1
1
1
1
Х
1
–
1
3
–
(78)
–
–
–
–
–
–
–
–
–
(76)
отаулар
№1
№2
№3
№4
№5
№6
№7
№8
№9
Енді ?остаушы отауларында?ы 8 ??мала?ты ?азанына салып, ойынны? есебін ж?ргізеді.
Есеп 76-86. ?остаушы ?тты.
- 9.Егер “атсырау” жа?дайында ?осымша ж?ріс ж?рілген кезде, ??мала?тар амалсыздан ?арсыласты? отауларыны? біріне т?сіп, ж?ріс беретін болса, ойын ?рі ?арай жал?аса береді.