Сын т?р?ысынан ойлауды дамыту: то?ыз??мала? ойыныны? ы?палы
Сын т?р?ысынан ойлауды дамыту: то?ыз??мала? ойыныны? ы?палы
Сын т?р?ысынан ойлауды дамыту: то?ыз??мала? ойыныны? ы?палы
Аннотациясы
Автор статьясында о?ушыларды? сыни т?р?ысынан ойлауды дамыту?а ежелден бері келе жат?ан то?ыз??мала? ?аза? ?лтты? ойыныны? ы?палы мен ?сері жайында баяндайды. Ол ойынды ме?геру барысында сыни ойлауды? даму жолдары мен сатыларына екрекше то?талады.
Аннотация
В статье автор останавливается на влиянии древней казахской национальной игры то?ыз??мала? на развитие критического мышления обучающихся, останавливается на ступенях развития критического мышления в процессе усвоения игры.
Дархан Амрин,
№ 2 ?зынк?л орта мектебіні?
дене шыны?тыру м??алімі
?лемде болып жат?ан т?бегейлі ?згерістер білім беру парадигмасыны? да даму ба?ыттарыны? ?згеруіне ?келді. Б?гінгі о?ушы – білім н?рінен сусындайтын жолаушы ретінде емес, ?мірінде ?ажетті білім алу?а к?мектесетін ??зыреттіліктерді иеленуге талпыныс жасайтын т?л?а ретінде ?арауы тиіс. М?ндай ??зыреттіліктерді дамытуда сыни т?р?ысынан ойлау ?абілеттерін арттыруды? ма?ызы зор.
Сын т?р?ысынан ойлау – ?аза?станда?ы о?ыту мен о?уды дамыту ?шін ?зекті болып отыр?ан жетекші педагогикалы? ??ым. «Сын т?р?ысынан ойлауды? ма?ызды ерекшеліктеріні? бірі оны? пайымдауларды талдау?а ж?не ??рылымдау?а, к?сіптік ?ызмет саласына т?уелсіз білім алу?а ?йретуінде. Оны? ше?берінде «?алай?», «?ашан?» ж?не «неліктен?» деген с?ра?тар ?аралады, жалпы ?арастыру м?нм?тінінде осы немесе бас?а да ?орытындылар жасалады».
Сын т?р?ысынан ойлау ?абілеттерін арттыруда «То?ыз??мала?» ?аза? ?лтты? ойыныны? ма?ызы зор.
То?ыз??мала? – ежелден бері келе жат?ан ?аза? хал?ыны? д?ст?рлі ?лтты? ?стелдік ойындарыны? бірі. Б?л ойын о?ушыларды? логикалы?, ке?істік ойлау ?абілеттерін дамытуымен ?атар математикалы? ойлау ?абілеттерін, ойларын ?штап, тап?ырлы?ын арттырады. Оны? мазм?ныны? ?ыс?аша т?сініктемесіне келсе: б?л ойын?а екі ойыншы ?атысады. Оларда та?та ?стінде ?р ?айсысында 81 ??мала? ?оржындарында болады. Ойыншыларды? ма?саты – ?з ??мала?тарын са?тай отырып, ?арсыласыны? ??мала?тарын ?зіне тартып алу. Ойын екі жа?тан к?рделі тактика мен стратегияны ??руды талап етеді. ?йткені жо?ары де?гейдегі стратегия барысында ойыншы бір уа?ытта ?з ??мала?тарын ?ор?ау?а барлы? м?мкіншіліктер жасайды, сол уа?ытта ?арсыласыны? ж?ретін ба?ыттарын алдын ала жоспарлап, ?арсыласын ?зі ?ала?ан ба?ытта ж?ргізуді к?здейді. То?ыз??мала? ойынын шахматпен салыстырса, шахмат ойыны жо?ары интеллектуалды ойын ретінде есептелетіні барша?а м?лім. Жалпы ал?анда шахмат партиялары ойыншыдан оларды жа?сы талдап ме?геруді талап етеді. То?ыз??мала? ойыныны? ж?ру т?сілдеріні? алгоритмдері де та?айындал?ан. Біра? б?л ойынны? шахматтан басты айырмашылы?ы – ойыншы ?арсыласыны? тактикасын аны?тап, оны? екі-?ш ?адамдарын алдын-ала ашып, ?зі к?здеген ба?ытпен ж?руге м?жб?рлейді. Сонда ойыншы ?зіні? ?дістерін ?ана емес, ?арсыласыны? да ?дістерін жоспарлап отырады. Б?л ойыншылардан к?рделі ойлау ?рекеттерін, талдау, синтез жасауды талап етеді, о?ан ?оса ойыншы ке?істік ба?дарлануына машы?танады. Осы?ан байланысты то?ыз??мала? ойынына жатты?у сын т?р?ысынан ойлау ?абілеттерін арттыру технологиясы ?лкен ы?пал етеді.
Схема 1. Сын т?р?ысынан ойлауды дамытуды? сатылары
Сын т?р?ысынан ойлауды дамытуды? е? ?зектісі – баланы? ойын бастамас б?рын ?зіне ма?сат ?оюы деуге болады. На?ты ма?сат – ойыншыны же?іске ?келетін жол ??ру?а к?мектеседі. Б?л ма?сат – же?іске жету ?ана емес. Ойыншы ?арсыласыны? ?зі белгілеген тактика?а м?жб?рлеу де осы ма?сатты? бір б?лігі. Осы жолда ой ша?ыру сатысы ма?ызды. «Ой ша?ыру – жа?а а?парат алу?а алып келеді.» ?йткені ойынды ??ру ?шін ойыншы ?арсыласыны? ?леуетін аны?тап алуы тиіс. Оны? стратегиясы мен тактикасын аны?тап, келесі сатыда – ?арсыласын ?зі ?йымдастыр?ан жол?а ба?ыттап енгізуі ?ажет.
?арсыласы жайында жан-жа?ты а?парат алып, оны? м?мкіншіліктерін білу ?шін ?андай ?дістер ?олданады?
- ке?істік ба?дарлау; ?йткені ол ойшы ?з партиясын ??рады ж?не ?арсыласыны? о?ан ?арсы жасау?а тиіс ?рекеттерін жан-жа?ты ?арастырады.
- логикалы? т?жырымдау; алдын-ала партия ?алай ая?талуы м?мкін екендігін болжамдайды.
?шінші саты – жорамалдар ж?не ?орытынды.
Ал?ан а?парат негізінде ойыншы ?зіні? стратегиясы мен тактикасын та?дайды. Б?л жерде ескеруіміз ?ажет: баланы? ойлау операциялары бір уа?ытта екі ба?ытта ж?ріп отырады – ?зіні? стратегиясын ж?ргізу ж?не ?арсыласыны? стратегиясын ??зырында ?стау. ?рекеттер барысында ойыншы ?р ?адамына талдау жасап отырады: ?адам д?рыс жасалды ма, ?арсыласыны? ж?ретін ?адамын д?ріс т?сіне алды ма, оны ?з ба?ытына итермелей алды ма. Ойыншы ек-?ш ?адам ал?а к?ріп отыру?а тиіс. Тек сонда ?ана ?арсыласына ?з дегенін істете алады, ?йтпесе, ол оны ?з тактикасына кіргізіп жібереді. ?андай ?адамдар мені аталмыш ?орытынды?а ?келді? ?ай жерде ?ателестім? Не ?згерту керек? Бала ?зін ?немі ба?алап, ба?ылап отыру?а ?йренеді.
Т?ртінші саты – салдары.
?арсыласым мені? тактикамды ашса, не т?спалданатын болады? Мен нені т?спалдаймын? – деген сауалдармен ойыншы ?р ?адамына сыни т?р?ыдан ба?ылау жасайды.
Осыны? н?тижесінде баланы? ойынды ме?геру барысында ойлау операциялары к?рделене т?седі де, оларды на?ты ?ш де?гейге б?луге болады, деймін:
?андай т?сілдерді ?олдансам, оны? ?адамдарына жол бермеймін?
Егер ол былай ж?рсе, мені? тактикам ?андай болуы тиіс?
Мен ?андай стратегия мен тактиканы ?олдану?а тиіспін?
?арсыласым ма?ан ?арсы ?андай тактиканы ?олданайын деп отыр?
?алай мен оны ?з жолыммен ж?руге м?жб?рлеймін?
Б?л тактиканы? бас?а т?сілі бар ма?
?орытынды: Сонымен, Ричард Пол мен Линда Эдлер «Сын т?р?ысынан ойлау: ??ымдары мен ??ралдары» статьясында сын т?р?ысынан ойлауды? мынадай аны?тамасы беріледі: Сын т?р?ысынан ойлау – оны жетілдіруге назар аудара отырып, талдау ж?не ба?алау ?нері болып табылады.
Схема 2. Сын т?рысынан ойлайтын ойшылды? даму ба?ыты
Осы ойлау ?дерісіні? дамуына то?ыз??мала? сынды ?лтты? ойыныны? ?сері ай?ын. ?йткені ойынды ме?геру ж?не жатты?ып ойнау барысында ойыншы сын т?р?ысынан ойлау ?абілетін арттыру?а м?мкіншілігі туындайды, ол ойлауды? е? т?менгі ?арапайым формаларынан ?лде ?айда жо?ары, к?рделі болып саналатын ойлауды? талдау ж?не синтездеу т?різді ?рекеттеріне дейін к?теріледі. Н?тижесінде ол «ойланбайтын ойшыл» сатысынан «толы??анды емес», содан кейін «бастауыш ойшыл», «іс ж?зінде ?олданылатын ойшылдан» - «озы? ойшыл» ж?не «шебер ойшыл» сатыларына к?теріле алады. м?ндай ??зыреттілік о?ан білім алуда да, ?мірлік м?селелерін шешерде де к?мектесері с?зсіз.
То?ыз??мала? ойыны барысында бала ?шкір, тез, ке? ау?ымды ойлау?а ?йренеді, оны? логикалы? ойлау ?абілеті арта т?седі. ?з ба?алауы, болжамдары мен т?жірибелік салдары ?алайша пайдалы болуы м?мкін екенін танып ж?не ба?алай отыра, ойлауды? альтернативтік ж?йелері ше?берінде ке? т?рде ойлайды. Осы ?абілеттері о?ан білім алу?а да к?мектесіп септігін тигізеді. Сонды?тан мектеп негізінде жа?а мемлекеттік стандарттарына вариативті т?рде то?ыз??мала? ойынына арнал?ан факультативтік ба?дарламаларын енгізу абзал болады, деймін.
?олданыл?ан ?дебиет:
Ричард Пол, Линда Элдер. Сын т?р?ысынан ойлау: ??ымдары мен ??ралдары../ Педагогикалы? диалог. А?паратты?-?дістемелік журналы. 2014, №1, 15-33 б.б.
Аужанова ?.?. Мектепте сын т?р?ысынан ойлауды дамыту./Педагогикалы? диалог. А?паратты?-?дістемелік журналы. 2014, №1, 40-46 б.б.
Просмотр содержимого документа
«Сын т?р?ысынан ойлауды дамыту: то?ыз??мала? ойыныны? ы?палы»
Сын тұрғысынан ойлауды дамыту: тоғызқұмалақ ойынының ықпалы
Аннотациясы
Автор статьясында оқушылардың сыни тұрғысынан ойлауды дамытуға ежелден бері келе жатқан тоғызқұмалақ қазақ ұлттық ойынының ықпалы мен әсері жайында баяндайды. Ол ойынды меңгеру барысында сыни ойлаудың даму жолдары мен сатыларына екрекше тоқталады.
Аннотация
В статье автор останавливается на влиянии древней казахской национальной игры тоғызқұмалақ на развитие критического мышления обучающихся, останавливается на ступенях развития критического мышления в процессе усвоения игры.
Дархан Амрин,
№ 2 Ұзынкөл орта мектебінің
дене шынықтыру мұғалімі
Әлемде болып жатқан түбегейлі өзгерістер білім беру парадигмасының да даму бағыттарының өзгеруіне әкелді. Бүгінгі оқушы – білім нәрінен сусындайтын жолаушы ретінде емес, өмірінде қажетті білім алуға көмектесетін құзыреттіліктерді иеленуге талпыныс жасайтын тұлға ретінде қарауы тиіс. Мұндай құзыреттіліктерді дамытуда сыни тұрғысынан ойлау қабілеттерін арттырудың маңызы зор.
Сын тұрғысынан ойлау – Қазақстандағы оқыту мен оқуды дамыту үшін өзекті болып отырған жетекші педагогикалық ұғым. «Сын тұрғысынан ойлаудың маңызды ерекшеліктерінің бірі оның пайымдауларды талдауға және құрылымдауға, кәсіптік қызмет саласына тәуелсіз білім алуға үйретуінде. Оның шеңберінде «қалай?», «қашан?» және «неліктен?» деген сұрақтар қаралады, жалпы қарастыру мәнмәтінінде осы немесе басқа да қорытындылар жасалады».
Сын тұрғысынан ойлау қабілеттерін арттыруда «Тоғызқұмалақ» қазақ ұлттық ойынының маңызы зор.
Тоғызқұмалақ – ежелден бері келе жатқан қазақ халқының дәстүрлі ұлттық үстелдік ойындарының бірі. Бұл ойын оқушылардың логикалық, кеңістік ойлау қабілеттерін дамытуымен қатар математикалық ойлау қабілеттерін, ойларын ұштап, тапқырлығын арттырады. Оның мазмұнының қысқаша түсініктемесіне келсе: бұл ойынға екі ойыншы қатысады. Оларда тақта үстінде әр қайсысында 81 құмалақ қоржындарында болады. Ойыншылардың мақсаты – өз құмалақтарын сақтай отырып, қарсыласының құмалақтарын өзіне тартып алу. Ойын екі жақтан күрделі тактика мен стратегияны құруды талап етеді. Өйткені жоғары деңгейдегі стратегия барысында ойыншы бір уақытта өз құмалақтарын қорғауға барлық мүмкіншіліктер жасайды, сол уақытта қарсыласының жүретін бағыттарын алдын ала жоспарлап, қарсыласын өзі қалаған бағытта жүргізуді көздейді. Тоғызқұмалақ ойынын шахматпен салыстырса, шахмат ойыны жоғары интеллектуалды ойын ретінде есептелетіні баршаға мәлім. Жалпы алғанда шахмат партиялары ойыншыдан оларды жақсы талдап меңгеруді талап етеді. Тоғызқұмалақ ойынының жүру тәсілдерінің алгоритмдері де тағайындалған. Бірақ бұл ойынның шахматтан басты айырмашылығы – ойыншы қарсыласының тактикасын анықтап, оның екі-үш қадамдарын алдын-ала ашып, өзі көздеген бағытпен жүруге мәжбүрлейді. Сонда ойыншы өзінің әдістерін ғана емес, қарсыласының да әдістерін жоспарлап отырады. Бұл ойыншылардан күрделі ойлау әрекеттерін, талдау, синтез жасауды талап етеді, оған қоса ойыншы кеңістік бағдарлануына машықтанады. Осыған байланысты тоғызқұмалақ ойынына жаттығу сын тұрғысынан ойлау қабілеттерін арттыру технологиясы үлкен ықпал етеді.
Схема 1. Сын тұрғысынан ойлауды дамытудың сатылары
Сын тұрғысынан ойлауды дамытудың ең өзектісі – баланың ойын бастамас бұрын өзіне мақсат қоюы деуге болады. Нақты мақсат – ойыншыны жеңіске әкелетін жол құруға көмектеседі. Бұл мақсат – жеңіске жету ғана емес. Ойыншы қарсыласының өзі белгілеген тактикаға мәжбүрлеу де осы мақсаттың бір бөлігі. Осы жолда ой шақыру сатысы маңызды. «Ой шақыру – жаңа ақпарат алуға алып келеді...» Өйткені ойынды құру үшін ойыншы қарсыласының әлеуетін анықтап алуы тиіс. Оның стратегиясы мен тактикасын анықтап, келесі сатыда – қарсыласын өзі ұйымдастырған жолға бағыттап енгізуі қажет.
Қарсыласы жайында жан-жақты ақпарат алып, оның мүмкіншіліктерін білу үшін қандай әдістер қолданады?
- бақылау; 1-2 қадам жасағанында қандай сандардан жүреді.
Бұл маңызды, өйткені әр санның өзіндік тактикасы бар. Ойыншы келесі қадаммен тексере алады, бұл тактиканы қарсыласы біледі ме, жоқ па. Бұған әрі қарай құрастырылатын стратегиясы байланысты болады.
- талдау; өзінің қадамынан кейін қарсыласының жүрген дәрежесін талдайды: қарсыласы қандай ойыншы, оның мықтылығы, өзінің стратегиясы бар ма, ойыншының тактикасына мәжбүрленеді ме.
- кеңістік бағдарлау; өйткені ол ойшы өз партиясын құрады және қарсыласының оған қарсы жасауға тиіс әрекеттерін жан-жақты қарастырады.
- логикалық тұжырымдау; алдын-ала партия қалай аяқталуы мүмкін екендігін болжамдайды.
Үшінші саты – жорамалдар және қорытынды.
Алған ақпарат негізінде ойыншы өзінің стратегиясы мен тактикасын таңдайды. Бұл жерде ескеруіміз қажет: баланың ойлау операциялары бір уақытта екі бағытта жүріп отырады – өзінің стратегиясын жүргізу және қарсыласының стратегиясын құзырында ұстау. Әрекеттер барысында ойыншы әр қадамына талдау жасап отырады: қадам дұрыс жасалды ма, қарсыласының жүретін қадамын дүріс түсіне алды ма, оны өз бағытына итермелей алды ма. Ойыншы ек-үш қадам алға көріп отыруға тиіс. Тек сонда ғана қарсыласына өз дегенін істете алады, әйтпесе, ол оны өз тактикасына кіргізіп жібереді. Қандай қадамдар мені аталмыш қорытындыға әкелді? Қай жерде қателестім? Не өзгерту керек? Бала өзін үнемі бағалап, бақылап отыруға үйренеді.
Төртінші саты – салдары.
Қарсыласым менің тактикамды ашса, не тұспалданатын болады? Мен нені тұспалдаймын? – деген сауалдармен ойыншы әр қадамына сыни тұрғыдан бақылау жасайды.
Осының нәтижесінде баланың ойынды меңгеру барысында ойлау операциялары күрделене түседі де, оларды нақты үш деңгейге бөлуге болады, деймін:
Кесте 1. Ой үдерісінің даму бағыты
Қарапайым ойлау операциялары
Орта деңгейлі ойлау операциялары
Күрделі деңгейлі ойлау операциялары
Сипаты
Өз қадамдарын стихиялы түрде ойластыру, қарсыласының жүрген нақты қадамына нақты қадаммен жауап қайтару.
Ойын стратегиясын құруға әрекет жасау (ол сәтті немесе сәтсіз де болуы мүмкін), қарсыласының жүретін қадамын болжам жасауға тырысу.
Өзіндік ойын стратегиясы мен тактикасын құру, қарсыласының стратегиясын сындырып, өзінің ойластырған жолына бағыттау. Партияның нұсқасын ойша құрып, оның жеңіспен аяқталуына әкелу.
Қандай сұрақтарды талап етеді
Мен ойынды қандай қадамнан бастаймын?
Қарсыласыма қандай қадаммен жауап беремін?
Неге ол осылай жүрді? Мен қалай жүруге тиіспін?
Қандай саннан бастасам, ойынды жеңіспен аяқтай аламын?
Қарсыласым қандай санды таңдады? Неге?
Қандай тәсілдерді қолдансам, оның қадамдарына жол бермеймін?
Егер ол былай жүрсе, менің тактикам қандай болуы тиіс?
Мен қандай стратегия мен тактиканы қолдануға тиіспін?
Қарсыласым маған қарсы қандай тактиканы қолданайын деп отыр?
Қалай мен оны өз жолыммен жүруге мәжбүрлеймін?
Бұл тактиканың басқа тәсілі бар ма?
Қорытынды: Сонымен, Ричард Пол мен Линда Эдлер «Сын тұрғысынан ойлау: ұғымдары мен құралдары» статьясында сын тұрғысынан ойлаудың мынадай анықтамасы беріледі: Сын тұрғысынан ойлау – оны жетілдіруге назар аудара отырып, талдау және бағалау өнері болып табылады.
Схема 2. Сын тұрысынан ойлайтын ойшылдың даму бағыты
Осы ойлау үдерісінің дамуына тоғызқұмалақ сынды ұлттық ойынының әсері айқын. Өйткені ойынды меңгеру және жаттығып ойнау барысында ойыншы сын тұрғысынан ойлау қабілетін арттыруға мүмкіншілігі туындайды, ол ойлаудың ең төменгі қарапайым формаларынан әлде қайда жоғары, күрделі болып саналатын ойлаудың талдау және синтездеу тәрізді әрекеттеріне дейін көтеріледі. Нәтижесінде ол «ойланбайтын ойшыл» сатысынан «толыққанды емес», содан кейін «бастауыш ойшыл», «іс жүзінде қолданылатын ойшылдан» - «озық ойшыл» және «шебер ойшыл» сатыларына көтеріле алады. мұндай құзыреттілік оған білім алуда да, өмірлік мәселелерін шешерде де көмектесері сөзсіз.
Тоғызқұмалақ ойыны барысында бала үшкір, тез, кең ауқымды ойлауға үйренеді, оның логикалық ойлау қабілеті арта түседі. Өз бағалауы, болжамдары мен тәжірибелік салдары қалайша пайдалы болуы мүмкін екенін танып және бағалай отыра, ойлаудың альтернативтік жүйелері шеңберінде кең түрде ойлайды. Осы қабілеттері оған білім алуға да көмектесіп септігін тигізеді. Сондықтан мектеп негізінде жаңа мемлекеттік стандарттарына вариативті түрде тоғызқұмалақ ойынына арналған факультативтік бағдарламаларын енгізу абзал болады, деймін.
Қолданылған әдебиет:
Ричард Пол, Линда Элдер. Сын тұрғысынан ойлау: ұғымдары мен құралдары. ./ Педагогикалық диалог. Ақпараттық-әдістемелік журналы. 2014, №1, 15-33 б.б.
Аужанова Ғ.Ғ. Мектепте сын тұрғысынан ойлауды дамыту./Педагогикалық диалог. Ақпараттық-әдістемелік журналы. 2014, №1, 40-46 б.б.
Мұғалімге арналған әдістемелік құрал. Үшінші (базалық) деңгей. Үшінші басылым, Астана. – 2012, 154 б.
