Саба?ты? та?ырыбы: То?ыз??мала? ж?рістері, жазып ойнау.
Саба?ты? ма?саты: О?ушылар арасында то?ыз??мала? ойынын насихаттау.
Саба?ты? міндеті:
1. О?ушылар?а то?ыз??мала?
ойынын ?йрету.
2. То?ыз??мала? ойыны ар?ылы
о?ушыларды? ?лтты? ойындар?а
деген ?ызы?ушылы?ын арттыру
ж?не ?з елін с?югет?рбиелеу.
3. То?ыз??мала? ойыны ар?ылы
о?ушыларды? ойлау ?абілеттерін
дамыту.
Саба?ты? ?тетін орыны: сынып
Саба? ?ткізілетін сынып: 5
Керекті ??рал – жабды?тар: Интерактивті та?та, то?ыз??мала? та?та.
Саба?ты ж?ргізген: ?алиманов К.
Саба?
б?лімі
Саба? мазм?ны
Уа?ыт м?лшері
?дістеме-лік н?с?ау
?йымдыс-тару н?с?ау
Кіріспе
О?ушылармен салемдесу.
О?ушыларды тізім бойынша тексеру.
Саба?ты? барысын айту.
Балаларды отыр?ызу
5 минут
О?ушыларды
екі -екіден,
?арама- ?арсы,
бір-біріне отыр?ызу,
та?та к?рінетін болсын
Балалар т?ртібін
са?тау.
ойындарды
жайып ?ою.
Негізгі б?лім
О?ушыларды отыр?ызып бол?ан со? интерактивті та?таны іске ?осып, ?ткен саба?ты ?айталау есебінде то?ыз??мала? та?тасыны? ??рылысын ж?не т?рлерімен таныстырдым. Содан кейін ?зімні? шы?ар?ан “То?ыз??мала? ойыны” атты электронды о?улы?ын пайдалана отырып ?ткіздім. Пайдалан?ан материалдарды к?рсетіп бол?ан со?, о?ушылар?а ж?ріс жасау ережелерін ?з ?олдарында?а та?таларымен ж?мыс жасау?а ша?ырдым. Олар саба?ты жа?сы игергендерін к?рсетіп, к?п ?ателеспей ж?рістерін жасады.
Ойын ережесі бойынша уа?ыт белгілеп, ??мала?тар салын?ан то?ыз??мала? та?тасы дайын бол?ан со?, ойыншылар ойынды бастап кетеді.
Бірінші ж?рісте жеребе бойынша аны?тал?ан ойыншы бастайды. Ж?ріс са?ат ж?рісіне ?арсы ба?ытта жасалады. Ал?ашты ж?рісті ойыншы, мысалы “та?ды?” пен ма?дайдан ж?ргеніні хабарлайды. (Ал?аш?ы ж?рісті тек то?ызыншы отаудан ?ана емес, бас?а кез-келген отауды? бірінен ж?ре алады.) Ж?рісті осыдан баста?аным д?рыс деп есептеген ойыншы сол отау?а бір ??мала?ты ?ана ?алдырып, ж?ріс жаса?ан отаудан кейінгісінен бастап бір-бірден тастай отырып, е? со??ы ??мала?ты ?арсыласыны? то?ыз??мала?ы бар отауларыны? бірінен бір ??мала? алып, сонымен ж?птап, ?з ?азанына салады. Демек, ойын ережесі бойынша ?арсыласынан ??мала? ала отырып,?з ??мала?ын ж?п сан?а келтіреді. Ойыншылар ойын барысында ?арсыласына ??мала? алдырмау ?шін ?з отауларында?ы ??мала?тарды? санын ж?п к?інде ?стап отыру?а тырысады. ??мала?тарыны? саны ж?п болып т?р?ан отауды“жабы? отау“ деп атайды.
- Сондай-а? ?арсылас ойыншылар бір-біріні? отауларында?ы ??мала?тар санын та? жасау?а ?мтылады. ??мала?тарыны? та? болып т?р?ан отау “ашы? отау“ деп аталады да, ?арсылас б?л отаудан ??мала? ала алатын болады.
- Ойын барысында ойыншыларды? ?ай-?айсысы болмасын ?арсыласыны? отауында?ы ??мала?тарын ?олмен санауына р??сат етілмейді.Тек отауларыны? ашы? немесе жабы? екенін ж?не ?айсысында ?анша ??мала? бар екенін ?ана с?рай алады.Сонды?тан ойыншыларды? ?ай-?айсысы болмасын,барлы? отауда?ы ??мала? санын есте ?стау?а тырысады.
- Ал ойыншыны? ?ай-?айсысы болмасын,?арсыласыны? ?ой?ан с?ра?ына д?рыс жауап беруге тиіс. Ойын барысында отауда бір ??мала? ?алса ж?не ол ойыншыны? ж?руіне керек болса, онда ол жал?ыз ??мала?ты ?атарында?ы ?з отауына салады.
Б?л оны? ж?ріс ж?ргені болып есептеледі.
Ойынны? барысында ?ркімні? бір реттен т?зды? (дойбыда биге шы??ан сия?ты) алуына болады. Ол ?шін ?арсыласты? екі ??мала?ы бар отуына со??ы ??мала?ы?ызды т?сіріп, ?шеу етсе?із бол?аны. Жалпы т?зды? № 9 отаудан алынбайды. Бір ойыншы алдын ала т?зды? алып ?ойса, екінші ойыншы ?арсыласты? т?зды?ы бар аттас ( номерлес) отауынан т?зды? ала алмайды, я?ни № 9 ж?не номерлес отаудан бас?а, кез келген отаудан т?зды? алу?а болады. Т?зды? иесі б?дан былай т?зды??а т?скен тастарды ?з пайдасына алып отырады. Т?зды?ты? ??ны ?тып ал?ан 30 ??мала??а те? деп шамаланады.
Бір ойыншыны? барлы? отаулары бос ?алып, ?арсыласты? ж?рісіне жауап ж?рісі туылса, оны атсырадыдейді. М?ндай жа?дайда ойын ая?талды деп есептеледі де, ж?рісі бар, демек атсырама?ан жа? отауларында?ы ?ала?ан тастарды ?з пайдасына алып, ?азанына салады.
Кездесу со?ында ?азандар?а жинал?ан ??мала?ты есептеп, ойын н?тижесін шы?арады. ?тып ал?ан ??мала? саны екі ойыншыда 81 болса, ойын те? болады. Же?іс пен ?тылысты? арасын 81 тастан асатын немесе жетпей ?алатын бір – а? тас шешетін бол?анды?тан, то?ыз??мала? шахмат, дойбы ойындарына ?ара?анда ?йтеуір бір ойыншы же?етін ?те н?тижелі ойын. Н?тижелі ойынны? жарыс кезінде 97 -98 пайыз шамасына жетуі – м?ны? ай?ын ай?а?ы.
Ж?ріс д?лдігі
Ж?ріс д?лдігі немесе айт?анда д?лдік ( атжетер ) деп, отауды? ішіндегі тастарды? санына байланысты со??ы тасты? д?л ?ай отау?а т?сетінін алдын ала аны?тауды айтамыз.
амалымен табу?а болады. Мысалы: № 3 отауда 4 тас жатса, оны к?збен тарат?анда № 3, 4, 5, 6 отауларына т?сетін бол?анды?тан, д?лдік 6 болады. Екінші жолмен аны?тау ?шін отауды? ішіндегі тас санына сол жа?та орналас?ан к?рші отауды? номерін ?осу ар?ылы д?лдік табамыз. Сонды?тан алды??ы мысалда?ы д?лдік 4 +2 = 6 – ?а те? екен. Отауды? саны бар бол?аны 9 бол?анды?тан, ?осуамалында ?осынды 9 – дан асса, онда ?арсыласты? № 1 отауына 10, № 2 отауына 11 ??мала? т.с.с. деп жал?астырып кете беруге болады.
Алу амалын ?олдану да о?ай. Ол ?шін отау ішіндегі тастар санынан, сол отау?а ?арсы жат?ан ?арсылас отауыны? номерін аламыз. Мысалы № 6 отауда 7 тас жатса, онда отауда?ы тастар саны боп табылатын 7 – ден, ?арсы жат?ан отауды? номері 4- ті алып тастаймыз. Д?лдік 7 – 4 =3 болады. К?збен тексерсек те осы н?тиже шы?ады.
Енді тастарды? саны 10 шамасында болса, я?ни 5 – 15 арасында бол?ан жа?дайды ?арастырса?. 10 тасы бар отауды? д?лдігі ?арсыласты? д?л сондай номерлес ( аттас) отауында жат?аны, та?та бетінде аны? к?рініп – а? т?р. Сонды?тан, тастар саны 10 – нан ?анша арты? болса, сонша санды отау номеріне ?осамыз. Егер кем болса, онда керісінше аламыз. Бір жа?та?ы отауды? ?зына бойын?ы саны 10 тас?а есептелгендіктен, арты? тас 10 тасты? ?стінде екінші ?абатта жатады. Мысалы: 15 тасты? 10 –ы астында ( бірінші ?абатта ), ал ?ал?ан 5 тасы ?стінде ( екінші ?абат та )жатып, ?осатын тас саны аны? к?рініп т?рады. Кем тас саны да, к?зге аны? к?рініп т?рады. Мысалы: 7 тасты? 3-і кем кем, 8 тасты?2-сі кем, 6 тасты? 4-і кем. т.с.с.
Енді д?лдік тауып ?йренейік. Мысалы:№ 4 отауда 13 тас жатса, 10 тастан 3 тас арты? бол?анды?тан, отау номері 4-ке 3 санын ?осса?, д?лдік 7 болады екен. Егер №5 отауда 8 тас жатса, д?лдік 5-2= 3 болады екен. Ал, алу амалын ?олданса? (?арсыласты? ?арсы отауы № 5 отау бол?анды?тан), 8-5= 3 те?.
Тастар саны 12-17 аралы?ында бол?анда, отау номерін 10-нан ас?ан арты? тастар есебінен 9-?а толтырып, ?ал?ан таспен д?лдік табамыз. Мысалы: 8-15 жа?дайында (№8 отауда 15 тас) отау номері 8-ді 9-?а толтыру ?шін, арты? 5 тасты? 1 тасын ?осамыз. (5-1=4), ?ал?ан 4 тас д?лдік аны?тайды.5-16 жа?дайында д?лдік 6-4=2 болады.
Келешекте 10,19, 28, 37 (цифрларыны? ?осындысы10-?а те?) т?йін сандарын еске са?тау керек. М?нда 10 тас жарты айналым, ал, 28 тас бір жарым айналым жасап, ?арсыласты? номерлес (аттас) отауында болады. Ал, 19 бен 37 та? т?йін сандарды? д?лдіктері ?з орнында жатады. Себебі 19 тас бір айналым, 37 тас екі айналым жасап, ?з орнына т?седі.
Сонды?тан отауда?ы тастар саны ?ай т?йін сан?а жа?ын кекніне ?арай ж?не тастар саны осы т?йін саннан ?анша арты? немесе кем екніне ?арай, отауды? номеріне сонша санды ?осу немесе алу амалын ?олданамыз. Мысалы: 5-30 жа?дайында (№5 отауда 30 тас) жа?ын т?йін сан 28 ж?не ол ?арсыласты? номерлес отауында бол?анды?тан, 5+(30-28) =7 екенін табамыз.
Т?йін санды тасы бар отаулар?а т?мендегідей ат береміз:10-кіші орда,19-орда,, 28-к?міс орда,37-алтын орда.
Б?л айтыл?андардан ?орытындылайтынымыз- д?лдікті аны?тау ?шін, ал?аш жа?ын т?йін санны? ?айда жат?анын та?та бетінде біліп, ?ал?анын к?збен тап?ан ?те ы??айлы екендігі.
Пайдалы ке?естер
Ойынны? барысын жа?сы білу ?шін бастамада ?ателеспей, мына пайдалы ке?естерді орында?ан ж?н.
1. Ал?аш?ы ж?рістерді алды??ы шепті? отауларынан ж?ріп, орта??ы ?сіресе арт?ы шеп отауларыны? к?шін са?тау?а (тастарыны? к?беймеуіне) тырысу.
2. Жал?ыз тас жат?ан отаулар?а ж?не ?атарынан орналас?ан бірнеше «бай» (тасы к?п) отаулар?а са? болу (байланып ?алмау)
3. «Ор?а» (жал?ыз тасы бар отауды? алдында?ы отау бос болса, осылай аталады) ж?не бірнеше жал?ыз тасты отаулар?а (??тылмас т?зды? болмас ?шін) са? болу
4. Т?зды? алу немесе «бай» ?ту ?ауіптерін т?ндіріп, ?ор?а тасты аз-аздан болса да жинай беру.
5. Т?зды? алмас?анда не??рлым к?штісін (№ 5 отау?а жа?ын) алып, ?арсылас?а нашарлауын беру.
6. Нашарлау т?зды? ауыс?анда бір-екі «байды» арты? алу.
7. Т?зды? орнына 30-40 тасты арты? алу.
8. Т?зды? алмас?аннан кейін «байларды» орнымен таратып жіберу.
9. Жалпы жа?дайды? тиімділігін пайдалану ?шін позицияны ?тымды пайдаланып ойнау.
10.Келешек атсырауды немесе тасты к?п алып, тез 82-ге жеткізуді ойлау.
К?п ??мала? жинал?ан отау бай деп аталады.
Т?зды? жо? кезде к?бінесе №8 отау?а «бай» (к?п тас) жинап, ?арсыластан амалсыз (к?шпен) т?зды? алу?а болады. Мысалы 92, 820, 75 позициясында 1,72х №1 немесе №2 отауларынан т?зды? алынады. Егер 93, 821, 75 болса, 1,92х ж?рісімен амалсыз т?зды? береді.
Жал?ыз тасты? алды бос бол?аны ?ауіпті. Себебі ??тылмас т?зды??а т?сіп ?алу?а болады. Тасы жо? бос отауды? артында?ы к?рші отауда жал?ыз тас жатса, онда м?ндай отауды «ор» деп атайды.
Екі жерден т?зды??а т?сіп ?алмау керек. Мысалы: б.86, 96; ?.11, 42 жа?дайында 1,95 ж?рісінен кейін, ?оштаушы №1 немесе №4 отауларынан т?зды? беруге м?жб?р болады.
Тас (??мала?) ?тып алу ?шін бір отауды байлап, екінші отау?а ?ауіп т?ндіреді. Мысалы: б. 84,92 ?. 16,26 позициясында 1,91 ж?рісінен со?, бастаушы тас ?тып алады.
Пайдалан?ан ?дебиеттер
- “То?ыз??мала? ?ліппесі” С.Тілеубаев, С.Биза?ов. Алматы-2000 ж.
- “То?ыз??мала? (?аза?ты? ?лтты? ойыны)” С. А. Аманжолов. Алматы-1936 ж.
- “То?ыз??мала?” (ойынны? кодексі мен классификациясы) ?.А?шораев, Н.Ж?нісбаев. Алматы. “Мектеп” 1980 ж.
- “?аза? хал?ыны? энцоклопедиясы” 2003 ж.
- w.w.w. ylutau.kz. cайты.
- w.w.w. euk-ekb.kz. cайты.
- w.w.w. yandex.ru. cайты.
- w.w.w. google.ru. cайты.
- w.w.w. mectep.kz. cайты.
- “Мектептегі дене шыны?тыру” журнал жина?тамасы. 2003-2009 ж.
- “?аза?ты? ?лтты? ойындары” Алматы-2005ж