Жеңіл атлетикадағы жүгіру және оның түрлері

Жеңіл атлетикадағы жүгіру және оның түрлері

Спорттық жүгіру – жеңіл атлетиканың негізгі бір түрі. Оның тегіс жерде әр түрлі қашықтыққа Жүгіру (жүгіру жолымен және тас жолмен), кедергілі (барьерлі) Жүгіру (сондай-ақ стипль-чейз), кросс, марафондық Жүгіру сияқты түрлері бар. Археологиялық ескерткіштер жүгірушілер бәсекесінің ежелгі дәуірлерден бастап дамығанын көрсетеді. Біздің заманымыздан.бұрын 776 жылы 1-ші Олимпиялық ойындар бағдарламасында жүгіруден жарыс өткен. Жарыс жолының қашықтығы 192 метр 27 сантиметрге тең болып, ол “стадидром” деп аталған. Яғни, сол кездегі жарыс өткен стадионның жалпы ұзындығына сәйкестеліп алынған. 17 ғасырдың орта кезінен бастап, Англияда кәсіпқой жүгірушілер пайда болды. Олар, көбіне, алыс қашықтықтарда сынға түсті. Жүгіру - жалпы жеңіл атлетика спорттың ең кең тараған түрлерінінң бірі. Ертеде Гректер «Егер күшті болғың келсе – жүгір, егер әдемі болғың келсе – жүгір, егер ақылды болғын келсе – жүгір» деген екен. Шапшаң жүгіру үшін аяқты тез-тез қозғап, кең адымдап, тізені көтеріп,қолдың қозғалысы еркін, саусақтар бүгілген болуы керек. Шапшаң жүгіру, ең алдымен адымды кең ашып жүгіруге байланысты болады. Адымды барынша кең ашып жүгірген адам жүгіріп өтуге тиісті қашықтықты белгіленген уақытында 9 толық жүгіріп шығады. Адым кең ашылмаса, қанша тез жүгіргенмен, уақыт жағынан ұтылады. Яғни белгілі бір қашықтықты көрсетілген уақыт ішінде жүгіріп өте алмайды. Сондай-ақ жүгіруші адымын кең ашқанымен, тез аттап жүгірмесе, ол жоғары көрсеткішке жете алмайды. Демек шапшаң жүгру үшін әрі кең адымдап, әрі тез аттап жүгіру керек.Жүгіру - адамның тәніндегі жылдамдық пен шыдамдылықты жақсы жетілдіретін қарапайым жаттығулар тобы. Жылдам жүгіру үшін көп жаттығып, жүгірудің, әдістәсілдерін жақсы білу қажет. Ж-умен айналысу кезінде жүрек-қан тамырлары жүйесіне, тыныс алу органдарына, бұлшық- еттеріне үлкен күш түседі.Жүгіру жаттығуларында қимыл-қозғалыстар ұзақ уақыт бойы бір қалыпты қайталанып отырады. Сондықтан олар адамның ерік күшін жақсы дамытады. Жаттығу кезінде жасалған қимылдар бір қалыптан өтіп, сол қалыпқа қайтадан келеді. Мұнда аяқ-қол, дене барлығы да бір қалыпты күнделікті өмірде кездесетін қимылдарды қайталайды. Мұнда табанның жермен жанасу уақыты аяқтың алға қарай сермелу уақытынан аз. Бір аяқ алға сермелген соң оның сол қимылын екінші аяқ қайталайды. Осы екі аралықты ұшу фазасы деп атайды.Сөйтіп жүгірудің бір циклі екі рет табанның жерге жанасу және екі рет ұшу фазасынан тұрады. Жүгірудің қашықтығына байланысты оның әдісі мен қимылы да, оны пайдалану жиілігі де әрқилы. 60-400 м. Жүгіру қысқа; 800-2000 м. Орта; 3-10 км. Ұзақ; 20, 25, 30 км. Жүгірулер өте ұзақ қашақтық деп аталады; бұдан кейін бір сағат уақытта өтетін және – 42 км, 195 м.- марафондық қашықтық бар. Бұлардың барлығы да жайдақ жолмен жүгіру деп аталады. Тәжірибеде жүгірудің басқа түрлері де кездеседі. Олар: 60, 100, 110 және 400 м.-кедергімен, 3000 м.- тосқауылмен жүгіру және ұзақтығы әртүрлі (5000м.-12 км) кросстар, 4×100, 4×400 м. Эстафеталық жарыстар. Осы жүгіру түрлері мен қашықтықтырдың көбісі республика, Азия Ә.чттарының, О.о-дың бағдарламасына енді, рекордтар тіркелді.Жабық, залдарда өтетін жарыстар айналатын жолдың көлеміне байланысты кейбір жағдайларда өзгеріп отырады. Жеңіл атлетикадан сабақтар өткізу үшін жүгіретін жолдардың ені 1м 25 см-ден кем болмауы қажет, жолдардың аралығы 5см сызықпен (әдетте, ақ сызықпен) белгіленеді, сөренің алдында 3-5м бос жер, ал мәреден кейін 12-15м бос жер болуы қажет. Білімгерлерді дене шынықтыруға тәрбиелеуде жүгіру жаттығуларының алатын орны зор. Жүгіру табиғи қолданбалы жаттығулар. Жүгіру ішкі ағзаларға жүрек, өкпе, буындарға айтарлықтай күш түсіреді, зат алмасу жүйесінің қызметін күшейтеді. Жүгіру арқылы жылдамдық, төзімділік, қозғалыс үлесімділігі, қайсарлық, табандылық қасиеттері тәрбиеленеді. Жүгіру жаттығұларына үйрету барысында 10 төмендегі міндеттерді шешу қажет: білімгерлерді дұрыс жүгіруге үйрету, ағзаға гигиеналық әсер етуші құрал ретінде қолдану. Сабақта оқушыларға жеңіл жүгіру, жүруді жүгірумен ауыстыру, бірінің артынан бірі жүгіру, қарама-қарсы жүгіру, тұлғаны дұрыс ұстап жүгіру, қарапайым кедергілерден жүгіру, жоғары мәреден жүгіру, ырғақты дем алу үйретіледі. Жүгіру жаттығуына үйрету барысында жеңіл атлетика ережесіне сәйкес «аяқты итеру», аяқты сермеу түсініктерін білуге үйрету. Жүгіруге үйрену кезіндегі жаттығудың міндеті қол мен аяқтардың жақсы үйлесімімен жеңіл, тез, еркін, ілгері қарай ұмтылған қозғалысты қалыптастыру болып табылады. Жүгіру жаттығұларының дұрыс орындалуы техникасының негізі: жүгірушінің денесі сәл алға шығыңқы (денені тік ұстау немесе алға еңкею қолайсыз); бас пен дененің бір сызықтың бойында, иық көтерілмейді; итерілетін аяқ, аяқтың ұшына қойылады, итерілу кезінде толық түзіледі, сермейтін аяқ, тіземен бүгіліп, бөксе алға, жоғары көтеріледі; қолдың шынтағы (900 -қа дейін) бүгіледі: аяқ пен қол қайшыланған әдісте бір екпінде қозғалады, саусақтар жартылай бүгілген (оң қол, сол қол). Білімгерлермен жүгіру жаттығулары көбіне ойында қолданылады, өз еріктерімен іскерлік дағдылары жағдайында байланысты жүгіреді. Сондай-ақ, бірінше сынып оқушылары жүру мен жүгіруді әр түрлі қимылдар арқылы екпінді өзгертіп, жүгіру арқылы үйретіледі. Бірінші сынып оқушыларын жүгіруге үйррету барысында мұрын арқылы дем алуды қадағалау қажет. Ал жоғары бастауыш сынып оқушылары әр 2-3 адымда дем алуын, сондай-ақ, дем алумен дем шығару санлар үйлесімділігін тең келуі қажет. Сабақта ырғақты жүгіруге көңіл бөлу қажет.Ырғақты жүгіруге үйрету барысында мұғалім сапты өзі бастап, жүгіру екпініне, ырғағына қажетті жағдайды ұстауды ұсынады. Жеңіл атлетиканың негізгі жаттығуы – жүгіру. Жүгіру- жеңіл атлетиканың барлық жаттығуларында қолданады. Сондықтан, кім болсын, жеңіл атлетикамен шұғылданғанда ең алдымен жүгірудің айла-тәсілін меңгеруі керек. Жүгірудің бірнеше түрі бар дедік. Бірақ әрқайсысының жүгіру тәсілі бар. Айталық, қысқа қашықтыққа жүгіру үшін аяқтың соншалықты адымдаудың қажеті жоқ. Жалпы жүгіру тек қана аяқтың алысына байланысты екенін білу керек. Ал ұзақ қашықтыққа жүгіргенде мүмкіндік болғанша, аяқты алшақтап адымдауға мүмкіндік туады. Себебі, үнемі алдыға қарай, яғни, қысқа қашықтыққа жүгіргендей еңкейіп отыруға болмайды. Міне, жүгірудің осындай өзіндік айырмашалағы бар. Жүгірген кезде дененің салмақ түсеті нүктесі өзгеріп отырады. Оның себебі сол, адамның итерілетін аяғына байланысты болады. Егер де 11 терілетін аяғы қаншалықты серпілсе, дененің салмақ түсетін нүктесі соншалықты өз мезгілінде өзгеріп отырады. Адамның қолының қозғаласы, тек сол адамның салмақ түсетін нүктесіне байланысты қозғалып отырады.Міне, табиғи жағдайдағы қолдың қозғалысы да жүгіргенде үнемі жылдамдықты үдету үшін аса ерекше рөл атқарады. Жүгіріп бара жатқанда біреу қалып жоғары сермеуі мүмкін, енді біраз қолының қимылын иық деңгейінен асырмайды. Бұл деген, жүгірудің айлатәсілін меңгеруіне байланысты. Білімгерлердің еркін, жеңіл жүгіруі аяқтың ұшымен орындалады. Алғашқыда жүгіру бір бағытта, кейіннен жан-жаққа жүгіру ұсынылады. I-II курс білімгерлермен жүгіруді жарыс топ, жұптасқан түрде өткізіледі. Жеңіске жеткен білімгерлер аңықталмайды. III-IV курс білімгермен жылдам жүру өткізіледі. Бұл жүгіру түрлерін өткізу үшін жүгіретін жол 10-15 мәреден 3-4 бөлікке бөлінеді. Бірінші бөліктегі білімгерлер (топтағы 3-4 бала) жай, екінші-жылдам, үшінші-өте жылдам жүгіреді, содан кейін қайтадан жай жүгіреді, жай жүгіруді жылдам жүгіруге ауыстырады. Білімгерлер жүгірудің негізгі техникасын дұрыс меңгергеннен кейін, жүруді жүгірумен алмастыра отырып, кедергілерден өту әдісі қарастырылады (үрленген доптар, секіртпелер, тіректерге байланған жіптер, т.с.с.). Алғашқы кезде кедергі бір түрде болса, бірте –бірте түрленеді. Жоғары сөрені төмендегідей әдістер бойынша үйретеді: а) білімгер көрсетеді және түсіндіреді; ә) жоғары сөреде жүгірудің жеке бөліктері, бөлшектерін көрсетеді, түсіндіріледі; б) бұйрық барысында қандай қалыпты ұстауы; в) 2-3 білімгерге түсінгенін көрсетуі ұсынылады; г) топтағы барлық білімгерлерге үйретіледі. «Сөреге!» бұйрығы бойынша білімгерлер сөрелік сызықтың алдына тұрады; бір аяқ сызықта, екінші аяқ жарты адым артта, аяқтар бірінің артында бірі, «Көңіл аудару» бұйрығында денені алға сәл еңкейтіп бір қолы бүгілген, екінші қолы артта, аяқтар тізеден сәл бүгілген, бүкіл дене салмағы алда тұрған аяққа түседі. «Жүгіріндер» бұйрығында оқушылар жүгіре бастайды. Жүгіру аяқтың ұшымен орындалады. Адам жылдамдыққа байланысты ұлғаяды. Білімгерлерге бір қолға тіреліп сөреге тұру әдісі де үйретіледі. Бұл сөреде сол (оң) сөрелік сызықтан 20-25см қашықтыққа қойылған, оң аяқ (сол) бірінші аяқтың артына 20-25 см қашықтыққа аяқтың ұшымен қойылады. Бұйрық бойынша жүгіру басталады. 12 Сөре және мәре «Сөре» дененіміз - жүгіру ұзақтығын есептеудің басталатын жері. Сөре ережесі бойынша жүріруші сөре сызығына келіп, өзін белгілі бір дайындық қалпына келтіріп, белгілі бір мерзімге тыныс алмастан қозғалыссыз тұра қалады да, «Жүгір» деген бұйрықты тағатсыз күтеді. Жеңіл атлетикада сөренін қалыптың екі түрі бар: төменгі сөре қысқа қашықтыққа жүгіру үшін қолданылады. Жоғары сөре орташа және ұзақ қашықтыққа жүгірту үшін қолданылады. Қысқа, орта және ұзын қашықтықтарға жүгіру Жүгіру техникасын үренуге қолайлы болу үшін спортшының қимылқозғалысын шартты түрде: сөреде тұру және сөрелік екпін алу, қашықтықта жүгіру және мәреге жету деп айырып қарастырады. Төменгі сөре қасқа қашықтыққа жүгіру үшін қолданылады. Төменгі сөреге тұру үшін әркім өзінің жағдайына қарай колоткаға тұрады. Сөреден шыққан дененің еңкейген жағдайын сақтап қалады. Себебі, жылдамдық үдеуі өте жоғары боландықтан адам алдыға қарай құламайды. Әдетте, жүгірудің әдісін білетін спортшылар төменгі сөреден шығудың әдісін жақсы меңгерген болса жылдамдықтан көп ұтады. Бұл деген жүгіріс әдісін меңгерді деген сөз. Сөреде жылдам шығу үшін қалыптарын пайдаланады. Алдынғы қалып сөре сызығынан 1,5 табан қашықтыққа, ал артқа қалып алдынғы қалыптан 1,5 табан қашықтыққа қойылады. Жайпауыт немесе аласалау бұрышты қалып әр уақытта алдынғы аяққа, ал бұрышты тіктеуі артқы аяққа қойылады. Шапшаңдықтың артуы мен адамның ұзаруына байланысты кеуденің ілгері қарай еңкеюі бірте-бірте азайып, ал тікелей жағдайына ауысады. Қысқа қашықтыққа жүгіру кезінде аяқтың ұшы бірнеше болып тиеді, өкше жерге тиер тимес жағдайда болады. Аяққа бас жағында шекесі бар аяқ киім киіп жүгірген жақсы. Жүгіру уақыты жақсы болады. Қысқа қашықтыққа жүгіргенде қолдың дұрыс қалыпта жұмыс жасауы үлкен маңызға ие. Олар жүгіру бағыты бойынша ырғақты түрде қимыл жасау қажет. Қолдың қозғалысы еркін, қол басы бос, саусақтар бүгілген болу керек. Екпін алу кезінде басты шапшаң көтеруге және денені тіктеп жазуға болмайды. Жүгір командасы бойынша алғашқы қозғалыс қимылға бар күшті салуға тура келеді. Жүгіріс алғашқы қадам жасалғаннан кейін емес, тек қана осы қимылдардан соң басталады. Сөре қалыптарынан екі аяқпен серпілу бір мезгілде қатар орындалады. Алғашқы қадамды жасайтын арттағы аяқ дене қозғалысын шапшаңдату үшін қысқа ғана адым жасауы керек, ол алдағы аяқ арттағы аяқтың сілтуі нәтижесінде және алдынғы қалыптан күшті серпілуі арқылы күш алуды аяқтай 13 отырып, қозғалысты «іліп алып» жалғастырып келеді. Жүгірушінің көзі шамалы ғана алға, жүгіру жолына бағытталады, тек 6-8 адымнан кейін ғана дене сәл тіктеле бастайды. 25-50 м-ге дейін тіктелуге болмайды. Қысқы қашықтыққа жүгіруге төменгі сөреден шығу қолданылады. Сөреден былай шығу жүгіруді жылдам бастау мен қашықтықтың аз ғана қиындысында (20-25м) жоғары шапшаңдыққа жетуге мүмкіндік тұғызады. Сөре қалыбының (колодка) төмендегіндей ретте орналасуы ең оңтайлы әдісі болып табылады: күшті аяғы орналасатын алдыңғы қалып сөре сызығынан 25-35см қашықтықта, артқы қалып 70-85см қашықтыққа орналатылады. «Сөреге!» деген пәрмен бойынша жүгіруші артта тұрған аяғының тізесінің жерге тізе, табандарын сөре қалыбына тірейді және керілген саусақтарына тіреле, қолдарды иық кеңдігідей қашықтықта сөре сызығының бойына қояды. «Дайындал!» пәрмені бойынша жүгіруші иықтарын алға шығара, жамбасын көтереді. «Дайындал!» пәрмені берілгендегі жүгірушінің қалпы орнықты болуы керек, жамбас иықтан біршама биік көтерілуі керек. Дене салмағының елеулі бөлігі қолдарға түскеніне қарамастан, табандар қалыпқа жеткілікті, мықты тірелуі тиіс.«Дайындал!» пәрмені бойынша жүгіруші еркін түрде демді ішке тартып, өзінің барлық ойын жүгіруді уақытылы және дұрыс бастауға жинақтап, дем шығаруды кідірте тұрады. Сөредегі төрешінің белгісінен (пистолеттің атылуынан) кейін жүгіруші бір мезгілде сөре қалыбынан итеріле, қолдарымен жылдам және қуатты қозғалыс жасайды. Алғашқы екі-үш адымда жүгіруші итерілуі кезінде аяқтарды толық жазуға ұмтылып, табандар жүгіру жолынан онша биік көтерілмеуін де қадағалауы тиіс. Сөрелік екпін алуда адымның ұзындығы жүгіру шапшаңдығымен бірге біртіндеп өседі. Өйткені қысқа қашықтықта жүгіру екпіні өзгермейді десе де болады, адымның ұзындығы тұрақты болғаннан кейін шапшаңдықтың артуы кідіреді. Толық еркін қозғалыс, бұлшық еттердің бос ұсталуы қысқа қашықтықта жүгіру техникасының маңызды талаптарының бірі болып табылады. Өзге қашықтыққа жүгірулермен салыстырғанда, қысқа қашықтыққа жүгіруде адымның ұзындығы біршама үлкен болады. Жақсы жүгіретіндерге ол 8-9 табанның ұзындығындай және жүгірушінің әдеттегі адымынан 30-40 см-дей артық болады. Дегенмен де жүгіруді жаңа бастағандар адымды жасанды түрде созып, жүгіру екпінін азайтып алмауы керек. Жылдамдық – бұл қажетті күшті шапшаң жұмылдыру. Қысқа қашықтыққа жүгіру нәтижесі көптеген дене қабілетіне тәуелді. Алайда шапшаңдық ең бастысы болып саналады. Ал жылдамдық пен оның 14 сапалық жағының көрініс табуы күш-жігер мен қозғалыс жылдамдығының орайлы үйлесімділігі дер едік. Шапшаңдық табиғат сыйы, сондықтан оны жоғары сынып оқушыларының игеріп кетуі неғайбыл деген ойдан аулақ болған жөн. Қысқа қашықтыққа жүгіруден әлем рекордшысы Марлиз Гер (ФРГ) көздеген табысқа жету үшін туа біткен қабілеттілікпен бірге жүйелі түрде жаттығу талап етіледі деп есептейді.Жас желаяқтарға үндеуінде рекордшы әйел мынадай кеңес береді: 1. Сіз жеңіл атлетиканың қай түрін артық көрсеңіз де, шапшаңдыққа жаттығу әрбір сабаққа енгізілуі тиіс. 2. Бәрінен бұрын үдемелі жүгіруде және сөреде адымның жиілігін сақтауға ұмтылу қажет. 3. Еркін, өзіңді өзің күштемей жүгіруге ертерек дағдылан. Желаяқ қысылу-қымтырылудан босағаннан соң шапшаңдықты тез игереді. Шапшаң жүгіру не үшін қажет? Жоғарыда айтылғандай, ең алдымен жылдамдық керек. Жылдамдық неге байланысты? Бұл сұраққа жауап беру үшін алдымен екі сәтке назар аударылуы тиіс: 1. Шапшаңдық бұлшық ет күшіне байланысты, демек, ол тез жиырылатындай болуы керек. 2. Шапшаңдық адымның алмасу жылдамдығына байланысты. Адымның алмасу шапшаңдығы ағзадағы жүйке жүйесі белсенділігімен айқындалады. Ең алдымен ми нерв жүйесінің каналдары арқылы бұлшық етке: «қатай!» «босаңсы!» - деген қажетті белгілер жібереді. Осындай сигналдар бірінің артынан бірі жылдам жетсе, жүгіру адымының алмасуы шапшаңырақ жүзеге асырылады. Қысқа қашықтыққа немесе кедергі арқылы жүгіретін желаяқтың ең бір сындарлы сәті «Назар аударыңдар!» деген командадан кейінгі тосу кезеңі (5-сурет). Тапанша үнін немесе «Марш!» деген команданы тосып, бар назарды соған аудару жүйкені жұқартады және кейбір кездерде жүгіруші бірден бар күшін сала орнынан атыла жүгіре алмай қалады; кейде мезгілсіз «реакция кедергісі» (фальстарт) кездеседі. Қысқа қашықтыққа жүгіруді жетілдіремін дегендерге мамандар айтар ақыл-кеңес мынадай. «Марш!» командасы берілген сәтте мынаны есте сақтау керек: 1. Жүгіру алғашқы адымнан ғана емес, өзіңнің алғашқы іштей ұтымды ұмтылысыңнан басталады. 2. Дене шұғыл жоғары-алға тіктеледі. 3. Алдымен шешуші қадам жасайтын артқы аяқ тез жерге тиіп, дененің алға ұмтылуына жағдай жасауы тиіс. 4. Саусақтар жерден жеңіл көтеріледі. Қолдар кезектесе қысқа да шапшаң қозғалыстар жасайды. Қолдың алғашқы сілтесіне ғана емес, 15 екінші адымды аттау үшін оның тез артқа жіберілуіне де назар аударылады. 5. Көз жүгіру жолының жақын бөлігіне тігілген. 6. Алғашқы 6-8 адым жасалғаннан кейін ғана дене еңкіштігі азайтылады. Осының бәрімен бірге жолдастарыңның сөредегі қателіктерін аңдай біліп, оны өзің жоюға тиіссің. Жүгіру кезіндегі толқу мен дегбірсіздікке байланысты қателіктер өте көп жіберілетіні белгілі. Алайда солардың ең бастысы: алғашқы адымды дұрыс жасамау; бүгілген аяқтың тізесі мен қол қозғалысындағы бірінші сермеудің дұрыс үйлесім таппауы; белді тым қатты бүгу немесе дененің жоғары бөлігін аяқ сермелетін сызыққа сәйкестендірмей, бүгіңкіреп жіберу; дененің теңселуі немесе сөреден кейін алғашқы 5-6 жүгіру адымында табанды жерге дұрыс түсірмеуден болады. Жеңіл атлетика сабақтарының негізгі талаптары Жеңіл атлетика сабағының талаптары өте қатал. Мұнда мықты денсаулық, спорттық мінезбен қатар икемділік, шапшаңдық, төзімділік, күш жылдамдығы, иілгіштік іс-қимылдарын шоғырландыру арқылы қозғалу сапасын көтеруге бағытталған күш-жігерді жұмылдыру, саналы түрдегі белсенділік талап етіледі. Әсіресе 16-17 жастағылар арасында осы сапаның үйлесімді дамуының үлкен мәні бар: бұл жеке адамның өз күшін сезінуіне, ұзақ уақыт күш-жігер жұмсауды қажет ететін қиыншылықты жеңуге, күн сайынғы күрделі міндеттерді орындауға назар аударуға көмектеседі. Мұның өзі бұған дейін еті үйренген немесе жаңадан туындайтын іс-әрекет түрлеріне де қатысты. Сондықтан бұл міндеттерді тым шаршап-шалдықпай-ақ орындауға болады. Жүгіруде жылдамдық пен шыдамдылықтың қайсысы маңыздырақ Әрбір білімгер бұл сұраққа жауап беру үшін, бәрінен бұрын өзіне қайсысы қызықты және маңызды екенін нақты түйсініп, неғұрлым ақырын, бірақ ұзақ жүгіруге немесе қысқа уақытқа жылдам жүгіруге өзін машықтандыруы тиіс. Бағдарлама талаптарына сәйкес, жеңіл атлетика сабақтарында мұның екеуіне де жаттықтыруларды: алыс және қысқа қашықтыққа жүгіруді жеңіл игеру мүмкіндігі дамытылуы қажет. Мұнда жеңіл атлетика сабақтары нені үйретті, өткен тоғыз-он жылда бұл сабақтардан қандай пайда келтірілді деген сауал төңірегінде өзіндік әділ есеп, түйін болғаны жөн. Шынында да, жеңіл атлетиканың әр бір сабағы оқушылардың түрлі дене жаттығуларымен шұғылдануға, бұл жаттығуларды қатесіз, мүдірмей 16 орындай білу құштарлығына баулиды. Егер осындай жете түсіну талпынысына қол жетсе не жалпы дамыту және арнаулы дамыту жаттығуларын қолдану жөнінде іске пайдалы өз тәжірибесі болса, онда төзімділікті де, шапшаңдықты да дамытуға бағытталған шешуші қадамдар жасауға болады. Демек, «Өзіңді өзін тани біл» деген философиялық нақыл осы оқиғаға арнап айтылғандай. Жүгіру әзірлігінен өтіп, жүгіру мәнін жете игерген оқушы мұндай дайындық өзіне деген сенімділікті шындап, моральдық жағынан қанағаттандыра ма, болашақта қажет бола қоя ма деп те ойлануы мүмкін. Айталық, ол есейіп, өмірге араласқанда тұрақты әскери адам, геолог, кәсіпшілік немесе ауыл шаруашылығы қызметкері, мұнай өндіруші мамандығын қиналмай атқара алады. Мұндайда ойланып-толғану оқушының ынта-ықыласына, тәртібіне ықпал етіп, үйреншікті «дене тәрбиесі» сабақтарын және жалпы алғанда, ішінара жеңіл атлетикаға деген көзқарасын өзгертуіне мүмкіндік жасайды. Демек, «қалған бір-екі жылда сабақ кезінде және өз бетінше жүгірумен айналысып, олқылықтың орнын толтырамын» деген нақты шешімге келуіне түрткі болады. Шыдамдылық – жүгіру дайындығының негізі. Жүгірудің тұрақты дағдысын қалыптастырамын деген кез келген адам ең алдымен төзімділік сияқты қасиетке жетуге ұмтылуы тиіс. Дене тәрбиесінің теориясы мен әдістемесінде шыдамдылық мықты денсаулықтың негізгі екені ерекше атап көрсетілген. Өйткені ол жүректі нығайтуға, дем алу қызметін, қан айналысын жақсартуға, тез шаршамауға, мінездегі қажырлылық пен табандылықты арттыруға көмектеседі. Мұның бәрі ең алдымен шыдамдылықтың шымырлықты арттыруымен байланысты. Мыңжылдықтар барысында адамдардың тірі қалуы үзіліссіз, ұзақ мерзімді бұлшық ет жұмысын атқаруға лайықталған дене тәрбиесінің әсері болып табылады. Адамның бірте-бірте дамуында оның жүйке және гормондық жүйелері, зат алмасу мен оттек алмасуы төзімділіктің туындауына бейімделген. Сондықтан ағзаның осы бір ежелден келе жатқан «әдетін» барынша қолдау, шыдамдылықты дамыту жөніндегі оның талабын қанағаттандыру қажет. Оқушы ағзасында төзімділіктің аз болуы жарамсыз жағдай, ертеңгі күні 20-25 жасқа келгенде оның орнын толтырамындеу ағаттық, ал одан әрі жасы ұлғайған шағында тіпті мүмкін емес. Жекелеген жасөспірімдер немесе жастар бойындағы мұндай олқылықтар оларды «әлжуаз адамдар» қатарына қосады. Сайып келгенде, шыдамдылықты ширату үшін жақсы дене тәрбиесі дайындығы қажает. Ал мұндай даярлық нәтижесі көптеген себептерге: оқушының сабақтарында қаншалықты шын ниетімен «жұмыс істеуіне»; егер жаман атқарса, неліктен олай болғанын; мүмкін, дене тәрбиесі жағдайы нашарлығына, туғаннан әлжуаздығына немесе еріншектігіне, 17 мүмкін, өткен жылдардың бәрінде сабаққа немқұрайлы қарағанына байланысты. Жас адамға жақсы ақылшы – оның ішкі үні. Ол: «сабақтарға ынтамен кіріс, олқылықтардың орның толтыруға ұмтыл, жүгіруде шыдамдылыққа дағдылану үшін өз бетіңше жаттығу жасауға төсел» дейді. Осы үнге құлақ аса отырып, мұғаліммен ақылдасып, дене тәрбиесі даярлығын жақсатруға дайын екенінді түсінуің қажет. Дене дайындығы. Мұның өзі төзімділік, күш, шапшаңдық, ептілік, икемділік және қозғалысты үйлестірушілік сияқты қасиеттерінің қаншалықты жақсы дамығанына байланысты. Алайда аталған дене қабілеті түрлірінің әрқайсысының оңтайлы көрініс табуы үшін белгілі «өзіндік» дене дайындығы қажет болады. Әңгімені жалпы төзімділік және жүгірудегі ішінара шыдамдылық туралы болып жатқанда дене дайындығының сапасы қандай жағдайға байланысты? Біріншіден, түрлі дене жаттығуларын дұрыс таңдай және орындай білу, мысалы, жүрек, дем алу жаттығулары және ағзаның арнаулы жүгіру жүктемесін орындауға дайындығын күшейту мәселелері маңызды. Дұрысын айтқанда, дене тәрбиесі сабақтарының ықпалы қозғалу тапсырмалырының қаншалықты сәтті таңдап алынуына және дене тәрбиесіне дайын болу деңгейін дамыту үшін тиімді игерілуіне тікелей байланысты. Жоғары сынып оқушысы өткен жылдарғы оқу барысында қажетті жаттығуларды таңдау жөнінен біршама тәжірибе түйеді. Ол шын мәнінде қандай дене дайындығында болу керектігімен және шыдамдылықты, күшті, жылдамдықты, икемділікті дамыту үшін қай жаттығу маңызды екенін жақсы айыра білуі қажет. Жүгірудегі шыдамдылық нағыз әділ тәсіл – физиолог ғалымдар ұсынған арнаулы нормативтер бойынша бағаланады. Осындай тәсілдің арқасында өзін алысқа жүгіру төзімділігіне үйреткісі немесе өз жетістігін тұрақтандырғысы келген әрбір оқушы дене дайындығын, яғни жүгірудегі жалпы төзімділік өлшемі бойынша даярлығын өзі бағалай алады. Бұл үшін К.Купердің 12 минуттық жүгіруі тестін (сынақтамасын) қолдануға болады. Стадионның жүгіру жолындағы сөре сызығында тұрып, өзіңе «марш!» деп команда беріп, секундсанағыш бойынша уақытты белгілеп қалу керек. Тоқтамастан 12 минут қажет, сонымен бірге стадионда неше айналым жасағаныңды ұмытпаған жөн. Стадионның толық шеңбері 400 м екенін ескеріп, 12 минут ішінде неше метр жүгіргеніңді тез есептеуге болады. Оқушы көрсетілген уақыт ішінде 3 және 3,5 шақырым қашықтықты игерсе, дене дайындығ «өте жақсы», ал 2,5 шақырымнан асырса – «жақсы» және 2 шақырымнан асса – «қанағаттанарлық», егер 2 шақырымға жетпесе, «қанағаттанғысы» деп бағаланады. 18 10-11 сынаптар бағдаламасы бойынша бозбалалар 20-25 минут жүгіруі, ал қыздар шақырым өлшеуді есептемей 20-25 минут жүгіруі тиіс. Алайда жақсы баға алу үшін басқа да міндеттерді орындауға болады: бозбалалар 3000 метрге, ал қыздар уаытты есептеу арқылы 2000 метрге жүгіруі қажет. Бұл оқушылар Купердің сынақтамасын орындайды деген сөз: бозбалалар мен қыздар көрсетілген ара қашықтықты орта есеппен 12- 13 минуттан асырмай жүгіріп өтуі тиіс. Сонда ғана оқушының жүгірудегі шыдамдылығы жөніндегі дайындық дәрежесі, демек, бұл үшін қандай баға алатыны айқындалады. Мектеп қабырғасында алыс қашықтыққа жүгіруден табысы болса, және ол өз жетістігін одан әрі жетілдіремін десе, мұғалім оның жүгірумен өз бетінше айналысуына немесе жеңіл атлетика секциясына баруына ақыл-кеңес береді.