Доклад "Казахская национальная игра Тогызкумалак"

Қазақ халқының ежелгі спортының бірі-тоғызқұмалақ. Бұл ойын шамамен 4мың жыл бұрын пайда болған. Алайда, өкінішке орай ,елімізде тоғызқұмалақ ойыны туралы білетіндер өте аз.

Мен тоғызқұмалақ ойының ойыншысымын, насихаттаушы жаттықтырушымын

То ғызқұмалақ-ақыл-ой өнері

Мектеп жасындағы оқушыларға ұлттық спорт – тоғызқұмалақ ойынының ерекшелігі мен оның ойналу ережелерімен таныстыруды жөн көрдім. Тоғызқұмалақ ойының үйрену – үлкен математикалық мектепті меңгергенмен тең дейді спорт мамандары. Өзінің жаңғыру кезеңін бастан кешіп жатқан түріктің төл ойыны ата-бабамыздан бері келе жатқан игі дәстүр. Ал оны қазіргі қоғам арасында кеңінен насихаттау мен ұрпақ сабақтастығында жалғастыру – сіздер мен біздердің еншімізде. Жалпы тоғызқұмалақ ойыны өте тартысты да қызықты ойын. Әсіресе жасөспірімдердің зейіні мен ес-қабілетін арттыруда оған тең келетін спорт түрі жоқ десе де болады.

Тоғызқұмалақ – жас жеткіншектерге спорт әліппесін үйретумен қатар, олардың ой-өрісін, сана-сезімін дамытуға, оқу үлгерімін жақсарта түсуге және сапалы тәрбие беруге өзіндік септігін тигізеді. Мектеп оқушылары үшін бұл бірден бір қажетті ойын.

№ 1диаграмма 7-ші отаудан жүрген ойынды бастаған ойыншының жүрісі көрсетілген

9     8      7      6      5     4      3      2     1

9

9

• ҚАЗАН

ҚАЗАН

9

9

10

9

10

9

9

10

  10

9

10 

9

1

10 

10 

1      2      3     4      5      6     7      8     9

№ 2диаграмма (табысты жүріс).Бұл жүрістер ойыншының таңдап алған ойын жоспарына байланысты

9     8      7      6      5     4      3      2     1

10

10

• ҚАЗАН

ҚАЗАН 10

1

10

10

10

10

10

10

10

  10

10

10 

1

10 

10 

1      2      3     4      5      6     7      8     9

№ 3диаграмма (табыссыз жүріс)

9     8      7      6      5     4      3      2     1

1

9

• ҚАЗАН

9

ҚАЗАН

10

10

10

10

10

10

10

  10

10

10 

10

2

11 

10 

1      2      3     4      5      6     7      8     9

№ 4диаграмма

9     8      7      6      5     4      3      2     1

11

11

• ҚАЗАН

ҚАЗАН 10

2

1

10

11

10

11

10

11

10

  11

10

10 

1

10 

1 

1      2      3     4      5      6     7      8     9

№ 5диаграмма

9     8      7      6      5     4      3      2     1

1

11

• ҚАЗАН

2

ҚАЗАН 10

1

11

11

11

11

11

11

11

  11

11

11

1

2

11 

2 

1      2      3     4      5      6     7      8     9

Ойын ерекшеліктері

Бірінші ерекшелік-ойын барысында кез келген отауда бір ғана құмалақ қалғандай болса,ол құмалақты алып келесі отауға жүруге болады,ал отау бос қалады.1 диаграмма

9     8      7      6      5     4      3      2     1

1

• ҚАЗАН

11

10 ҚАЗАН

2

11

1

11

11

11

11

11

11

11

  11

12

1

2

11 

2 

1      2      3     4      5      6     7      8     9

1

• ҚАЗАН

11

10 ҚАЗАН

2

1

11

11

11

11

11

11

11

11

  11

12

1

2

11 

2 

Екінші ерекшілік «тұздық» деп аталады. «тұздық» алу үшін соңғы құмалақ қарсыластың екі құмалағы бар отауларының біріне (9-шы отаудан басқасына) түсіп, ондағы құмалақтар санын алғаш рет үшке толтыруы керек.Мысалға жоғарыдағы №1 диаграммадағы жағдайды жалғастырсақ. Ойынды бастаушы 1-ші отаудан жүріп,қостаушының 2-ші отауынан 12 құмалақ ұтып алды делік.(№3д)

1

22 ҚАЗАН

11

ҚАЗАН10

2

1

1

11

12

12

11

12

11

12

13

2

12

3 

2 

№ 4диаграмма

9     8      7      6      5     4      3      2     1

2

12

22 ҚАЗАН

3

ҚАЗАН 13

2

2

13

1

11

13

11

13

13

13 

х

3

12 

3 

1      2      3     4      5      6     7      8     9

Ойыншы «Тұздық» алған отауына арнайы белгі қояды. Енді сол «тұздық» жарияланған отауға түскен құмалақтардың бәрі «тұздық»алған ойыншының қазандығына аударылып отырады. Тағы бір ескеретін жағдай, «тұздықты» ойын барысында бір рет қана алады және аттас отаулардан «тұздық» алуға болмайды.

Аттас отаулар деп-нөмірлері сәйкес отауларды атайды. Мысалы,бастаушының 1-ші отауы аттас, 2-ші отауымен 2-ші отауы аттас т.с.с

Үшінші ерекшелік – «атсырау» деп аталады. Ойын соңына қарай қай ойыншының жүретін жүрісі болмай қалса, сол ойыншы «атсырауға ұшырады деп есептелінеді. Қарсыласын «атсырауға» ұшыратқан ойыншы өзініңотауларында қалған құмалақтардың барлығын қазандығына салып алады, міне осыдан кейін ғана әр ойыншы өздерінің ұтып алған құмалақтарының есебін шығарады. Төмендегі мысалға назар аударалық

№ 5диаграмма

9     8      7      6      5     4      3      2     1

2

2

70ҚАЗАН

ҚАЗАН80

х

1

7

1      2      3     4      5      6     7      8     9

Жүріс қостаушыдан. Енді 4 жүрістен кейін оның отаулары түгелдей бос қалады (№6 диаграммадағыдай)

№ 6диаграмма

9     8      7      6      5     4      3      2     1

70ҚАЗАН

ҚАЗАН80

1

2

1

х

1

7 

70

1      2      3     4      5      6     7      8     9

Енді қостаушының жүріс жасайтын бірде-бір құмалағы қалмады, яғни ол«атсырауға» ұшырады.Сондықтан да отаулардағы қалған құмалақтарды бастаушы өзінің қазандығына қосып алады да, бұл кездесу 82-80 есебімен бастаушының пайдасына шешіледі.

Егер ойыншы өзінің қазандығына 82 және одан да көп құмалақ жинап алғаннан кейін «атсырауға» ұшыраса, ол ойыншы «атсырауға» ұшырағанына қарамай жеңіске жеткен болып саналады.Себебі ойынның негізгі мақсаты - өз қазандығыңа 82 құмалақ жинау болып саналады.

  Бірінші есептеу жолы. Жүріс жасалатын отаудың соңғы құмалағы дәл қай нөмірлі отауға барып түсетінін анықтау үшін, әрқашанда, сол отаудың ойынды жазу тәртібі бойынша қағаз бетіне жазылған цифрларының арасына қосу белгісін қоямыз. Мысалы 3-отауда 17 құмалақ бар. Яғни 3+1+7= 11.

Тоғызқұмалақ ойынының мынадай ережелері бар:

а) Егер қосынды 10 немесе 10-нан кем болса, қосындыдан 1-ді аламыз.

ә) Егер қосынды 10-нан артық болса, қосындыдан 10-ды алып тастаймыз.

б) Егер қосынды мөлшері 20 немесе20-дан артық болса, қосындыдан 19 аламыз.

в) Егер қосынды мөлшері 29-дан 37-ге дейін болса, қосындыдан 28 аламыз.

д) Егер қосынды 38 немесе одан да көп болса, қосындыдан 37-ні аламыз.

Енді осы ережеге сүйене отырып, жоғары мысалдағы соңғы құмалақтың 1–ші отауға барып түсетінін білеміз, себебі 11–10=1.

Жоғарыда айтқандарымыз түсінікті болу үшін, ойынның мына төмендегідей бес жүрісінен кейін пайда болған позицияны (№ 1 – диаграмма)

9     8      7      6      5     4      3      2     1

3

28 ҚАЗАН

13

ҚАЗАН16

1

5

3

1

2

15

14

3

14

3

16

1 

х

5

14 

5

1      2      3     4      5      6     7      8     9

  Жүріс кезегі ақ жағынан. Бұл позицияда оның бір ғана күшті жүрісі бар. Ол жүріс – үшінші отаудағы 15 құмалақты жүру. Сонда ол қарсыласының 8-отауынан 13 құмалақты ұта алады. Бірақ жарыс тәртібіне сәйкес жедел ойнау кезінде бұл жүрісті қалай тез табуға болады? Міне, біздің жоғарыда ұсынған әдісімізді қолдану осы жерде керек. Ол өзінің 3-отауында жатқан 15 құмалақтың соңғысы қара жағының қай отауына барып түсетінін есептесе былай болады: 315=3+1+5=9-1=8. Яғни бұл жүрісте соңғы құмалақтың қарсыласының 8-ші отауына барып түседі деген сөз. Яғни оған315:814 жүрісін жасау керек. Дәл осы есепті ауызша есептеу қажет екенін де ұмытпаған жөн.

Егер ол 7-отауындағы 5 құмалақты жүретін болса (75=7+5=12-10=2), қара жағының 2-отауындағы үш құмалақты ұтып алады екен (75 : 24 жүріс). Ал егер 8-отауындағы 14 құмалақты жүретін болса (814=8+1+4=13-10=3) соңғысы өзінің 3-отауындағы 15 құмалаққа келіп түсіп, ол отауды жабады екен

(814 – 316 жүрісі). Бұл екі мысалда да қосынды 10-нан асқандықтан, қосындыдан 10-ды шегердік.

9     8      7      6      5     4      3      2     1

5

38ҚАЗАН

7

ҚАЗАН26

2

1

3

6

х

4

18

10

1

1

5 

20

6

7 

2

1      2      3     4      5      6     7      8     9

Үшінші есептеу жолы. Бұл – жүрістерді есептеудің ең жеңіл жолы. Жүріс жасалатын отаудағы соңғы құмалақ дәл қай отауға барып түсетінін табудың бұл үшінші жолы – ілгері және кері есептеу болып табылады. Мұнда – 10, 19, 28, 37 сандарын әрқашанда есте жақсы сақтай білу керек. Оның себебі – жүріс кезінде 10 құмалақ жатқан отаудан басталған жүріс қарсыласының аттас нөмірлі отауына дәл барып түсіп жатады. Отауда 19 құмалақ болса, ол отаудан басталған жүріс құмалақтарды барлық отауға бір-бірден салып шыққанда соңғы құмалақ қайтадан өз орнына қайтып келіп түседі. Отауда 28 құмалақ болса, ол екі жақтың барлық отауларын бір айналып шығып, қайтадан қарсыласының аттас нөмірлі отауына дәл барып түсіп жатады.

Отауда 37 құмалақ болса, ол барлық отауды екі айналып шығып, қайтадан өз орнына келіп түсіп жатады.

9     8      7      6      5     4      3      2     1

2

24ҚАЗАН

4

ҚАЗАН20

7

3

19

2

2

18

21

2

10

12

4 

3

1

4 

2

1      2      3     4      5      6     7      8     9