Дене тәрбиесінің теорилық мәні

Дене шынықтыру сабағы - мектептегі дене тәрбиесінің негізгі түрі .

Мектеп программасы бойынша барлық кластарда аптасына екі сағаттан сабақ өткізіледі . Дене шынықтыру сабақтарын парлап өткізу дұрыс деп саналмайды . Тек шаңғымен жаттығу сабақтарында ғана солай етуге болады . Дене шынықтыру сабақтары оқушыларды ой жұмысынан дене жұмысына ауыстырады , әрі олардың жұмысқа қабілеттілігін қалпына келтірудің жақсы құралы қызметін атқарады . Дене шынықтыру сабақтарын ең жақсысы оқу күнінің орта тұсына қойған жөн . Дене шынықтыру сабақтарында сауықтыру , білім беру және тәрбие міндеттері шешілуге тиіс . Сабақтың жалпы қабылданған схемасы үш бөлімнен : кіріспе , негізгі және қорытындыдан тұрады . Сабақтың кіріспе бөлімі ( 5 - 7 минут ) дене шынықтыру сабағына оқушыларды ұйымдастыруды , барлық органдар мен жүйелердің қызметін күшейтуді мақсат етеді . Сабақтың бұл бөлімінде организмді сабақтың негізгі бөліміне дайындайтын сап түзеп жүру , жүгіру , секіру жаттығулары жүргізіледі . Сабақтың негізгі бөлімі ( 35 - 40 минут ) жылдамдық , күштілік , шыдамдылық , ептілік тәрізді негізгі дене қимыл сапаларын жасау және дамыту үшін қызмет етеді , қимыл - қозғалыс икемділіктері мен дағдыларын қалыптастырады . Сабақтың негізгі бөлімінде істелетін нәрселер - жүру , жүгіру , секіру , өрмелеу , лақтыру , гимнастикалық аспаптарда жаттығу , қозғалысты және спорттық ойындар . Сабақтың негізгі бөлімінде таңертеңгі гимнастика мен дене шынықтыру үзілістеріне арналған жаттығуларды үйретуге де болады . Сабақтың қорытынды бөлімі ( 3 - 5 минут ) организмді біршама тыныш күйге түсіру үшін және сабақтың нәтижесін қорытындылау үшін қолданылады . Сабақта денеге түсетін күштің шамасы жаттығулардың сипатына , олардың орындалу қарқынына , қайталау санына , жаттығулар арасындағы үзілістердің мөлшеріне т . б . тәуелді . Бір мезгілде көптеген бұлшық ет топтары қатысатын жаттығулар , мәселен жүрелеп отыру , секіру , шаңғымен жүру және т . б . жаттығулар денеге көп күш түсіреді . Көп күш түсіретін және орындалуы жағынан күрделі болып келетін жаттығулар сабақтың орта кезінде жүргізіледі , өйткені сабақтың басында оқушы қиын жаттығулар орындауға дайындалып үлгермейді де , сабақтың соңында шаршаңқырап қалады . Төменгі кластағы жаттығулар оларды орындаған кезде әртүрлі бұлшық ет топтары қатысатындай өзгермелі болып келуі керек . Жаттығу кезінде өте - мөте оқушылардың мүсіні мен тыныс алуына көңіл бөлінеді . Сабақ өткізгенде оқушылардың анатомиялық - физиологиялық , жыныстық ерекшеліктері , олардың сабаққа дайындығы ескерілуі қажет . Қыздар үшін күштілік , шыдамдылық , жылдамдық жаттығуларының нормасы азайтылады , сондай - ақ салбырау , өрмелеу және тырмысу жаттығулары да азайтылып , әлі толық кірігіп болмаған жанбас сүйектері тайып кетпес үшін , қатты жерге секірту жаттығулары жүргізілмейді . Жоғары кластың қыдарымен сабақ жүргізгенде қарынның бұлшық еттерін жетілдіруге көмектесетін жаттығулар , би элементтері пайдаланылатын көркем гимнастика түріндегі қимылдың ырғағы мен мәнерлілігіне арналған жаттығулар енгізілгені дұрыс . Жас өспірімдердің өз күштері мен мүмкіншіліктерін артық бағалауға бейім тұратынын ескеріп , олардың денесіне түсетін күшті қатаң мөлшерлеу және көп күш талап ететін жаттығуларды бермеу керек , бұл организмнің өсуі мен жүрек - қан тамыр , сүйек және басқа жүйелерінің қызмет күйіне қолайсыз әсер етуі мүмкін .

§ 50. Гимнастиканың гигиеналықмаңызы

Дұрыс ұйымдастырылған таңертенгі гнмнастиканың оқушылар үшін ерекше гигиеналық және тәрбиелік мәш оар. Ол ми қабығын ұйқыдан кейінгі тежелуден арылтып, сергітеді, мектеп оқушысының күні бойы неғұрлым өнімді оқу-еңбек қызметіменшұғылдануына көмектеседі.

Таңертенгі гимнастиканың тәрбиелік мәні де орасан зор. Төсектен шапшан тұру, одантез жаттығуға, одан кейін су процедураларына ауысу өте үлкен ерік күшін керек етеді. Таңертенгі гимнастиканы үзбей орындайтын оқушы үшін ол алға қойған мақсаттарын іске асыруда ерік пен табандылықты біртіндеп қалыптастыратын пайдалы әдетке айналады. Оқушылар өздернін уақыттарын дәлме-дәл мөлшерлеуге үйренеді.

Таңертеңгі гимнастика үшін қажетті нәрсенің бәрі: кілемше, спорт киімі, шылапшын, губка, сүлгі және т.б. түнде дайындап қойылуы керек.

Жаттығуларды желдетілген бөлмеде жеңіл киіммен: ұл балалар трусынмен, кыз балалар труси және майкамен; егер шынықтыру аулада жүргізілсе, онда костюм киіп (күн суықта) орындау керек. Таңертенгі гимнастнканы қыстын күні аулада өткізуге I—II класс оқушылары үшін температура — 6°С, III—IV кластар үшін — 10°С, V—X кластар үшін — 15°С-ден төмен болмаған жағдайда рұксат етіледі. Бұл жағдайда балалар шаңғы тебуге арналған костюмдерін киюге тиіс.

Жаттығулардың комплексі әрқайсысы 4—6 рет қайталанып орындалатын 5—8 жаттығудан құралуы қажет. 10—15 күн өткен соң, бұл комплекс бұдан гөрі күрделірек комплекспен ауыстырылады. Жаттығулардыңқиындығы шынықтырудың орта кезіне карай арта түсіп, одан кейін, соңынан қарай біртіндеп бәсендей береді.

Жаттығуларды таңдап алуда және оларды жүргізуде оқушылардың жасы, жынысы, дене дайындығы және денсаулығының күйі ескеріледі. Денсаулығы нашарлаған балалар үшін, ком­плексі күшін біртіндеп арттыру керек.

Мектептің оқытушылары, әсіресе класс жетекшілері, оқушының күн режимінде таңертеңгі гимнастиканың болуын насихаттауда оқушылармен де, олардың ата-аналарымен де өте үлкен жұмыс жүргізуі керек. Осы мақсатпен таңертеңгі гимнастиканың маңызы жөнінде әңгімелер өткізу, оларды қалай орындау туралы кеңестер беру, оқушылардың жаттығу комплекстері құрастыруына көмектесу керек.

Мектепте сабақ басталғанға дейінгі гимнастика. Сабақ басталардың дәл алдында барлық кластың оқушылары бірнеше дене шынықтыру жаттығуларын орындауы керек, бұл олардың сабақта жұмысқа қызу кірісіп кетуіне және бүкіл оқу күні бойы жұмысқа қабілеттілігін жақсы сақтауға көмектеседі Мектепте сабақбалталғанға дейінгі гимнастика барлык оқушылар үшін міндетті. Өзге, өзіне ғана тән, болғандықтан оны үйдегі таңертенгі гимнастикамен ауыстыруға болмайды.

Егер ауа райы мен ауаның тепературасы мүмкіндік берсе (10сС-таң төмен болмаса) сабақ алдындағы гимнастиканы мектеп жанындағы участокта өткізген жақсы; егер мүмкіндік болмаған жағдайда, оны өткізетін бөлмелер (зал, калидор, класс) өте жақсы желдетілген болуы керек .

Дене шынықтыру мұғалімі мектеп дәрігірімен бірлесе отырып, әр бір жас тобы: І және ІІ , ІІІ және IV, V және VІ, VІІ және VІІІ, ІХ және Х кластар үшін жеке гимнастика комплексте құрастырады

Әр жастық топқа арналған комплекстердің ауыр-жеңілдігі, жаттығулардың күрделілігі, олардың қайталану саны, сондай-ақтұтастай алғандағы гимнастиканың жалпы ұзақтығымен байланысты. Ол төменгі класс оқушылары үшін 5—8, орталау клас-8-10, жоғары класта 15—20 мииуттан аспауға тиіс.

Жаттығуларды музыкамен орындаған жақсы.

Гимнастнканы ұйымдастырғанда және өткізгенде мұғалімдер дене шынықтыру активін (бұған дене шынықтыру жетекшісі және арнайы бөлінген оқушылар кіреді) даярлаудын сапасына, сондан-ақ комплскстердін уақтылы ауыстырылып (олар әр 2—3 аптадан соң ауыстырылады) тұруына зер салуы қажет. Оқу күнінін кестесі бойынша бірінші сабаққа келетін мұғалімдер гим­настиканы ұйымдастыруда және өткізуде дене шынықтыру активіне көмектеседі: оқушылардын мүсінін, дұрыс дем алуын (орындалатын кимылдың сипатына сай терен, ырғақты) кадағалап,оқушылар орындайтын қимылдын дұрыс және ширак болуынакөңіл аударды.

Дене шынықтыру минуттары мен үзілістері. Мектептегі оқужұмысы балалар мен жас өспірімдерді бірте-бірте шаршауға және олардын зейіні мен жұмысқа қабілеттілігінің әлсіреуіне алып келеді. Егер осындай шаршау кезінде оқушыларды аз уакытқа әрекеттің басқа түріне (мысалы, оларға бірнеше дене жаттығуларын орындауды ұсыну) ауыстыра койса, олардыңжұмысқа қабілеттілігі тез қалпына келеді. Осы мақсатпен сабақ арасында, сондай-ақ сабақтың өзінде де оқушылар бірнеше дене жаттығуларын орындайтын дене шынықтыру минуттарын немесе үзілістерін енгізу ұсынылады.

Дене шынықтыру минуттары I—IV класс оқушыларымен тікелей сабақ үстінде, көпшілік оқушылардың шаршауының алғашқы белгісі көріне бастаған кезде, жүзеге асырылады. Ұзақтығы 1-2 минутқа созылатын дене шынықтыру минуты комплексіне кеуде, қол және аяқ бұлшық еттеріне жұмыс істететін 3 жаттығу еңгізіледі. Кластағы жаттығуларды оқушылар партада отырып немесе оның жанында түрегеп тұрыпорындайды.

V-Х класс оқушыларымен ұзақтығы да едәуір(5—6 минут), әрі жаттығуларынын саны да көп (7—8) шынықтыру үзілістерін өткізген дұрысырақ болады. V—VI класс оқушыларымен дене шынықтыру үзілісі үшінші немесе төртінші сабақтың ортасы немесе соңында өткізіледі.

Дене шынықтыру үзілісі кезінде оқушылар (жағалары мен белдіктерін босатып) парталар қатарларының арасына шығып тізіледі. Кезекшілер бұл кезде желдеткіштерді немесе терезелерді ашып кояды.

Дене шынықтыру үзілістерінің жаттығулары бұған дейін өтілген сабақтын сипатын ескере отырып таңдап алынады. Комплекстіңқұрамына: 1) колдарын кимылдатып, бір орында жүру; 2) терең дем алып, керілу жаттығулары; 3) жүрелеп отыру; 4) иық пен қолға арналған жаттығулар; 5) тұлабойды бұру және еңкейіп-шалқаю; 6) кординация мен зейін жаттығулары т.б. енгізіледі. Комплекс денеге түсетін күш 1-ден 3-жаттығуға дейін біртіндеп артатын, ал 4-денбастап кемитін етіп құрылады. Бұл оқушылардың үзілістен кейін бірден қозу күйінде емес, біршама тыныш күнде оқу жұмысына кірісуін қамтамасыз етеді. Егер дене шынықтыру үзілісі сабақ сонынан өткізілетін болса, онда комплекстің ауырлығы арттырылуы мүмкін. Мұндай жаттығулардан оқушылардыңқозғыштығы тым артып кетеді деп қауіптенудің қажеті жоқ, өйткені бұдан кейін сабақтар арасындағы үзіліс жалғасады.

Музыкамен сүйемелденген дене шынықтыру үзілістері үлкен нәтиже береді, ол сабақтың эмоциялылығын арттырады. Дене шынықтыру минуттары мен үзілістерін мұғалімдер немесе дайындығы бар оқушылар өткізуі керек. Музыкамен сүйемелденген бүкіл жаттығулар комплексін магнитофон лентасына жазып алып, белгіленген уақытта мектеп радиоторабы арқылы кластарда беріп тұру өте ыңғайлы. 2—3 аптадан кейін жаттығулардың комплексін ауыстырып, жаттығулардың өзін күрделендіріп отырған жөн.

Ұзак үзілістегі дене шынықтыру шаралары оқушылардың белсенді дем алуының бір түрі болып есептеледі. Олар оқушы­лар ақыл-ойының шаршауын азайтады. Дене шынықтыру шара­лары оларды ашық ауада өткізгенде, аса зор нәтиже береді. Са­бақ орны барлық санитарлық-гигиеналық талаптарды қанағаттандыруға тиіс.

Ұзақ үзілістегі дене шынықтыру шаралары аптасына 2-3рет өткізіледі. Ойындар мен дене шынықтыру әрекеттері балалардың жасы мен қызығуларын ескере отырып таңдалынып алынады. Үзіліс кезіндегі жақсылап демалу оқушыларға «еріксіз таңылмауға» тиіс, әрі оқушылардың оған қатысуы міндетті де емес. Кезекші мұғалімдер мен дене шынықтыру активі басқарып өткізетін коллектиптік ойындардан басқа оқушылар өздерінің қалаулары бойынша, өз беттерімен шұғылдану үшін, түрлі ойындар мен спорттың түрлерін таңдап ала алады.

Оқытушылар оқушылардың тым ыстықтап, шаршап және кызынып кетпеуіне көңіл оударуы тиіс.Сабақтың басталу кезіне қарай оқушылардың тынышталуы үшін ойындармен ермектік әрекеттер өздерінің денеге түсіретін салмақ-күші жағынан, өзілістің соңына қарай азайтыла беруі қажет. Ойындар мен ермектік әрекеттер үзілістің айақталына 5 минут қалғанда тоқтатылу керек.

§ 51. Оқушылардың дене тәрбие бойынша кластан тыс жұмыстары

Оқушылардың дене тәрбие бойынша кыластан тыс жұмыстарында мектептің дене шынықтыру коллективинің жұмысы үлкен орын алады.

Дене шынықтыру коллективинің оқу-спорттық жұмысы жалпы дене дайындығы секциясы мен жеңіл атлетика, гимнастика,жүзу, шаңғы тебу, спорттық ойындар (волейбол, баскетбол, футбол және т. б.) спорт секцияларында өткізіледі. Қай жастағы балалар спорттын кай түрімен шұғылдана алатыны туралы көрсеткіштер төменде келтіріліп отыр.

Балалардың спорттық секцияларда шұғылдануға болатын жасы.

Мектептік жарыстаға балалар 9-10 жастан, аудандық, қалалық жарыстарға 11-12 облыстық және өлкелік жарыстарға 13-14, одақтас республикалардың жарыстарына 15-16 жастан бастап қатыстырылады. Бүкіл одақтық жастар жарысына 16-18 жастағы спортсмендер қатыса алады.

Жалпы дене дайындығы секциясымен спорт секциялары оқушылардың денесінің жан-жақты дамуы, дене шынықтыру сабақтарындағы алған іскерліктері мен дағдыларын қалыптастыру міндеттерін шешеді. Бұл секцияларда оқушылар тандап алған спорт түрлерінің спорттық техникасын зерттейді, әрі жетілдіреді, ГТО комплексінің нормасын тапсыруға дайындалады.

Мектеп дене шынықтыру коллективинің спорттық секцияларында белгілі жасқа шыққан, дәрігірлік бақылаудан өтіп, денсауылғы жағынан спортпен айналысуға дәрігер рұқсат еткен әрбір оқушы шұғылдана алады.

Сорпттық сабақтар шұғылданушылардың жас, жыныс және жеке ерекшеліктерін, сондай-ақ сабақ өтілетін орнынның жағдайын ескере отырып жүргізілуі керек спорт секцияларындағы топтарды ІІІ мен ІV, V мен VІ, VІІ мен VІІІ, ІХ мен Х кластар үшін өз алдына жеке жеке жасақтау керек.Топтағы адамның саны 25 тен астауы керек.

Сабақтың ұзақтығы III—IV класс оқушылары үшін —45—60,V—VI класс үшін — 90, ал жоғарғы класс оқушылары үшін 120 минутпен шектеледі. Спорттық секциялардағы сабақтар аптасына 2—3 реттен бүкіл жыл бойына ұдайы өткізіліп тұруы керек. Осының өзінде сабақтар оқушылардың мектепте жургізілетін жалпы дене дайындығы негізінен құрылуы қажет.

Таңдап алған спорт түрінен басқа оқушылар спорттың басқа, әсіресе таза ауада өткізілетін (жекіл атлетика, шанғы, коньки және т. б.) түрлерімен де шұғылдануы тиіс. Барлық спорт сабақтарын мүмкіндігінше таза ауада: тоғай, дала да, паркте, стадионда т.б. өткізу ұсынылады.

III—IV класс оқушылары үшін, сондай-ақ денсаулығын нығайту мен дене дамуын жақсартуды тілейтін ересек балалар үшін, мектепте жалпы дене данындығының арнайы секциясы құрылады. Бұл секцияда әлі арнайы спорттық секция таңдап үлгермеген оқушылар да уакытша шұғылдана алады.

Жалпы дене даярлығы секциясындағы сабақ не спорттың белгілі бір турі бойынша өтілетін сабақ түрінде (әр түрлі сабакта спорттын әр түрімен шұғылдану мүмкін), не бір сабақта спорттын бірнеше түрі (ауысып келіп) өтілетін қоспа сабақ түрінде жүргізіледі. Осындай әржақты сабақтардың негізінде шұғылданушылар ГТО комплексі нормасын тапсыруға мүмкіндік беретін жалпы дене дайындығына ие болады.

Спортпен шұғылданушы балалар күн режимін, жаттығулар мен жарыстардын жоспарын катаң сақтауға тиіс. Режимді жас спортсменнің дене дамуын, оның нерв жүйесінің жеке ерекшелігін, үлгірімін, еңбек және қоғамдық қызметін ескеріп жаттықтырушы (тренер), мұғалім және дәрігер бірлесіп отырып жасайды.

Тек осындай жағдайда ғана жаттығу мен жарыс кезінде спортсмендердін жұмысын біртіндеп ауырлатуға мүмкіндік туады.

Бұл олардың денсаулығын сақтау және нығайту үшін аса маңызды.

Барлық спорт сабақтары кезінде теріні күту ерекше маңызға ие. Сабаққа оқушылар таза спорттық костюм киіп, сабын мен сүлгі ала келуі керек. Сабақтан кеін олар душқа түсуі немесе ең болмағанда жақсылап жуынуы керек. Гимнастикамен шұғылданушылардың ұолы ерекше күтімді қажет етеді. Сабақта снарядта жаттығулар жасаған кезде көбінесе қолда сүйел пайда болады. Бұлардың жарылып кетуі, ал кейде теріні елеулі түрде жарақаттауы, спорттық жарақаттар мен қолдың, іріңдеп магнезия жағу арқылы сүйелді болдырмауға болады. Жаттығудан соң қолды сабынмен пензамен әбден тазартып жуып, артынан глицерин жаққан жөн. Жаттығу алдында снарядтар жөнге келтіріледі.Ысқыш қағазбен тазартылып, құрғақ шүберекпен сүртіліп отырады.

Спорт залында немесе жаз кезінде алаңда спортпен шұғылдану үшін оқушыларға үстерңне тоқыма матадан жасалған майка немесе футболка (жылуды, ауаны жақсы өткізіп, терді тез жұтып, жақсы кептіреді), труси немесе жаттығу шалбарын және табаны тайғанақтамай башмақ кию ұсынылады.

Спорттық гимнастикамен шұғылдануға арналған ең қолайлы киім деп ұлдар үшін труси немесе гтһимнастикалық трико, жүзу трусиы плавка және жеңі шолақ майка, қыздар үшін трусиы мен майкасы біртұтас гимнастикалық костюм саналады. Башмақ арнайы гимнастикалық матадан немесе тығыз ақ матадан тігіледі.

Спорттың қыстық түрлерімен шүғылдануға арналған киімдер жеңіл болуға, қимылды бөгемейтін және жеткілікті жылу сақтайтындай қасиетке ие болуға тиіс. Шаңғышылар үшін жүн араластырып тоқыған трикотаж костюм қолайлы. Конькишілер үшін қолайлысы конькимен жүгіруге ыңғайлы тоқыма райтуз, кеудеше және құлақты жауып тұратын жүн құлақшын. Мұнымен қоса, жыныс органдарын қорғау керек (ұлдарға- жұмсақ қалың матадан фланель жасалған плавки, қыздарға –жылы трико мен бюстгальтер). Шаңғы, коньки, жеңіл атлетика және футболмен шұғылданушылардың аяқ киімдері ыңғайлы, мықты, серпінді, табаны тайғанамайтын, механикалық әсерлермен жақсы қорғап алатындай болуы керек. Спорттық ойындардың (волейбол, баскетбол, теннис) шұғылданушылармен үшін ең дәуір аяқ киімдер болып кедьлер, шолақ кедьлер немесе бұдыр резина табанды башмақтар есептелінеді.

Спортпен шұғылдануда мүмкін болатын жарақаттануды болдырмау үшін, мына шарттар сақталатын болуы керек: спортсмендерге міндетті тәртіпті сақтата отырып, сабақтар мен жұмыстарды жақсы ұйымдастыру; снарядтарда жаттығулар орындаған кезде тиісті сақтандырулармен сабак пен спорт ойындары кезінде қауіпсіздік техникасын сақтаумен қамтамасыз етіп, сабақтарды тек қана оқытушының басшылығымен өткізу; қажетті және дұрыс таңдалып алынған құрал-жабдық, мүлік, аяқ киім т.б. болуы; сабақ өткізгенде, әсіресе жылдың қысқы маусымында, метеорология жағдайларын ескеріп отыру; спортпен шұғылданушы оқушыларға үздіксіз тиісті дәрігерлік бақылау жасап отыру.

Оқушылардың дене тәрбиесі жұмысында мұғалімдердің басшылығымен жүргізілетін коллектив болып шана, шаңғы, коньки тебу, сондай-ақ жүзу бассейндеріне барып тұру, пионер лагері жағдайында балаларды шомылдыру және жүздіріп үйрету үлкен орын алады.

РСФСР Оқу министрлігі мектеп бойынша жалпы спорттық және туристік шараларды өткізу үшін арнайы күн бөлуге (айына 1 рет) нұсқау берді. Бұл денсаулық күндері (бір жылда 6-7 күн) дене шынықтыруға үгіттеу мен оны насихаттаудың жақсы түрі болып табылады, оқушылардың жақсылап дем алуы мен дене жағынан дамуына көмектеседі.

Денсаулық күндерін ұйымдастыру және өткізу үшін жауапкерлікті мектеп директорлары өз мойындарына алады, оның жоспарын да солар бекітеді. Бұл шараларға тікелей басшылықты осы жұмыс үшін арнайы тағайындалған мұғалімдер және оқушыларактивімен бірлесе отырып дене шынықтыру мұғалімдері жүзеге асырады. Класс жетекшілер мен тәрбиешілер өздеріне бекітіліп берілген кластарда тиісті жұмыстар жүргізеді.

Денсаулық күнінің мазмұны ауа райына, климат жағдайлары мен мектептің материалдық-техникалық базасына, сондай-ақ балалардың жас ерекшеліктеріне иен қызы,уларына байланысты. Дене шынықтыру және спорт шараларына мектептің барлық оқушылары қатысуы тиіс. Денсаулық жағдайына байланысты босатылған оқушылар көмекші немесе төреші ретінде іске тартылады.

Дене шынықтыру мен спорт күнінің мазмұнына: спорттық ойындар мен көпшіліктің қимылдар және әскериленген ойындар; шаңғы , шана, коньки тебу, көпшіліктік кросс, спорттың әр түрі мен ГТО нормасы бойынша жарыстар; қимыл ойындары, допты нысанаға және алысқа дәл лақтыру бойынша өткізілетін ең қарапайым жарыстар; секіру, өрмелеу; көпшіліктік гимнастика ойнап шығулар т.б. кіреді.

Бұл шараларды жүзеге асыруда организмді жұмысқа бірте-бірте үйрету, ауыр және жеңіл сабақтарды кезектестіріп отыру, денеге түсетін ауырлықты азайта отырып, ұйымдасқан түрде аяқтау т.б. сияқты дене жаттығуларын ұйымдастыруға және жүргізуге қойылытын жалпы талаптарды сақтаған жөн.

VIII МЕКТЕП ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ ТАМАҚТАНУ ГИГИЕНАСЫ

§ 52. Тамақтанудың

физиологиялық маңызы және

мектеп оқушылары организміндегі

зат алмасу ерекшеліктері

Тамақтану адамның калыпты тіршілік қызметі мен дамуы үшін қажет. Сапасыз немесе жеткіліксіз тамақтану организмнің тіршілік қызметін бұзу мүмкін: өсудің кешеуілдеуі, жұмысқа қабілеттілігінің нашарлауы, түрлі ауруларға деген қарсылығының кемуі, қоршаған ортаның зиянды әсерлері алдындағы организмнің төзімділігінің төмендеуі.

Тиімді тамақтану екі негізгі міндет атқаруға тиіс. Біріншіден, ол баланың туған сәтінен бастап, оның қалыпты өсуі және дамуы ушін қажетті құрылыс материалдарымен организмді қамтамасыз етуі керек. Бұлар, негізінен, белок, май, минералдық заттар. Екіншіден, тамақтану организмнің энергиялық шығынын толтыруға керекті оның тіршілік әрекетін қамтамасыз ететіндей қоректік заттар жеткізіп тұруы керек, бұлар-углеводтар, майлар және ішінара белоктар. Қоректік заттардың барлығы да организмдегі болып жататын күллі процестерге катысып отырады.

Мектеп оқушысының тамақтануы мынандай негізгі гигиеналық талаптарды қанағаттандыруы тиіс.

1. Тамақтың құрамында организм үшін қажетті белок, май, липоид, углевод, минералдық зат, витамин, су жеткілікті мөлшерде және оптималдық ара катынаста болуға міндетті.

2. Тамақ алуан түрлі болып келуге тиіс. Оның құрамына өсімдіктен және жануарлардан алынатын сүт, ет, балық, жұмыртқа, нан, жарма, овощ, жеміс, жидек т.б. продуктылар енуі қажет.

3.Тамақ сапалы болуға тиіс және құрамында зиянды қоспасы, ауру тудыратын микробтары болмау керек.

4. Тамақты бір күнге дұрыстап бөлу керек. Тамақты үнемі белгілі бір сағаттарда ғана ішу қажет.

5. Тамақ көлемі жағынан да, калориясы жағынан да жеткілікті болуға, яғни адамның тою сезімін тудыратындай, әрі организмнің барлық энергиялық шығынын толық қалпына келтіретіндей болуға тиіс.

Тамақтану – зат алмасуы мен энергия алмасуының физиологиялық негізі. Организмге үздіксіз қоректік эаттар келіп тұрмай және одан керексіз, зиянды өнімдер бөлініп шығарылып отырылмай тіршіліктің болуы мүмкін емес. Сөйтіп, зат алмасу тіршіліктің ажырамас белгісі болып табылады.

Организмге келіп түсетін қоректік заттар күрделі өзгерістерге ұшырайды және содан кейін барып организмнің клеткалары мен ткандеріне пайдаланылады. Тамақты сіңірудің және одан жаңа клеткалар мен ткандерді жасаудың осы күрделі процесін ассимиляция деп атайды. Организм клеткалары мен ткандерінің құрамына енетін органикалық заттардың тіршілік процестері үшін энергия шығара отырып ыдырауын диссимиляция деп атайды.

Ассимиляция мен диссимиляция бір-бірінен бөлінбейтін, әрі орталық нерв жүйесімен реттеліп жін басқарылып отыратын зат пен энергия алмасудың біртұтас процесін құрайды. Зат пен энергия алмасуының негізіне организмінің қалыпты тіршілік қызметі үшін қажетті энергия бөліп шығаратын қышқылдандыру-қалпына келтіру реакциялары жатады.

Бала организміндегі зат алмасудың улкендер организміндегі зат алмасудан айырмашылығы сол: бала организмінде ассимиляция процестері диссимиляция процестерінен басым, ал зат алмасу неғұрлым жылдам жүреді.Осыған орай балаларды тамақтандырғанда, тамақ тек олардың организмінің энергия шығынын қалпына келтіріп қана қоймай, организмнің өсуімен қалыпты дамуын қамтамасыз ете отырып, жаңа клеткалар мен ткандер құрастыруға да қажетті материалдар жеткізіп беріп отырады.

Тамақтанудан 12 сағат өткеннен кейінгі, ауаның температурасы 20°С кезінде адамның толық тыныштық жағдайында жұмсайтын ең аз энергиясын негізгі алмасу деп атайды. Басқа кез келген жағдайда: қимыл, жұмыс, сөйлеу, ас қорытылу т.б. кезінде адамның энергия шығыны молаяды, ол негізгі алмасумен бірлесе отырып жалпы алмасуды құратырады. Орындалатын жұмыс неғұрлым қарқынды болған сайын, организмнің энергия шығыны соғұрлым мол, зат алмасуы да күштірек болады.

Тамақтық заттардың потенциалдық энергиясын , зат пен энергия алмасуын жылу бірлігі килограмм-калория (ккал), немесе үлкен калориямен өрнектейді. Үлкен калория дегеніміз 1 л суды 1°С-ге жылытуға қажет жылу мөлшері.

Тамақтық энергиялық мүмкіндігі оның қүрамына байланысты. Ең күшті потенциалдық энергия майда болады, бұл мына мәліметтерден көрінеді: 1 г май жанғанда 9,3 ккал, 1 г белок жанғанда 4,1 ккал және 1 г углевод жанғанда 4,1 ккал жылу бөлінеді.

Мектеп жасындағы балалардың жылу мен энергия бөліп шығаруы ересектерге қарағанда жоғары. Мысалы, дененің 1 кг салмағына орта есеппен тәулігіне ересек адамдарға 40 – 42 ккал, 14-16 жасар балаларға 50-52 ккал, ал 9-11 жасар балаларға 70-72 ккал талар етіледі. Тамақтың жалпы мөлшерінің шамамен 5-10 процентін құрайтын сіңірілмейтін бөлігі нәжіс құрамына кіріп, организмнен шығарылып тасталып отырады.

Тамақтың толық қорытылуы 3-6 сағаттан кейін аяқталады.Тамақты сіңіруге және ас қорыту процесіне тұтастай алғанада қоректік продуктылардың қосылуы, олардың даярлану сапасы, ас қорыту шырындарының белсенділік дәрежесі, тамақтану режимінің сақталуы, организмнің жекелік және жас ерекшеліктері әсер етеді. Жануарлардан алынған тамақтық заттардың орта есеппен 95%-і өсімдіктен алынғандардың 80%-і ал аралас тамақтардың 82-90 %-і бойға сіңіп отырады.

СССР Медицина ғылымдары академиясының Тамақ институты белок, май және углеводтардың оптималды қатынасын 1 : 1 : 4 етіп белгіленген, яғни мектеп оқушысы углеводтарды белок пен майға қарағанды 4 есе артық қабылдауға тиіс.

Адамдағы зат алмасу дұрыс жүру үшін белок, май, углевод минералдық заттар және су, сондай-ақ жеткілікті мөлшерде барлық витаминдер болуы керек.

§53. Тамақтық продуктылардың