Физика. 8 сынып.
П?н м??алімі: Альжанова Ботак?з Шораевна
Саба?ты? та?ырыбы: § 61. Жары?. Жары? жылдамды?ы. Жары? к?здері
Саба?ты? ма?саты: жары?, жары? к?здері, жары? жылдамды?ы, жары?ты? т?зу сызы?пен таралуы туралы ма?л?мат беру;
Білімділігі: ?лемні? тіршілігі ?шін жары?ты? алатын орны туралы ?зіндік ой ?орыту, білімдерін тере?дете т?су;
Дамытушылы?ы: о?ушыларды? ой-?рісін, шы?армашылы? ?абілеттерін дамыту;
Т?рбиелігі: сыныпта жауапкершілікті сезіне отырып ж?мыс жасау?а, ?з жолдасыны? пікірін ты?дау?а т?рбиелеу;
Саба?ты? типі: Жа?а саба?
Саба?ты? ?дісі: жеке , топпен ж?мыс
О?ыту ?дісі: т?сіндірмелі, с?ра?-жауап, танымды? ойындар
П?наралы? байланыс: геометрия, жаратылыстану
Саба?ты? к?рнекілігі: тірек-сызбалар, ?лестірмелі карточкалар, дидактикалы?
материалдар, электр шамы
?олданылатын технология: Сын т?р?ысынан ойлау, дамыта о?ыту технологиясы
Саба?ты? барысы:
І. ?йымдастыру б?лімі.
ІІ. ?й тапсырмасы бойынша тест ж?мысын беру
1. Магнит ?рісін ?згерткенде, электр тогы пайда болады. Б?л ??былыс ?алай аталады?
А) электр ?рісі
?) Электромагниттік индукция ??былысы *
б) магнит ?рісі
2. Электромагниттік индукция ??былысын аш?ан кім?
А) Андре Мари Ампер
?) Александро Вольта
б) Майкл Фарадей*
3. “Индукция” латын тілінен аудар?анда ?андай ма?ына береді?
А) магнит
?) ба?ыттау *
б) индукция
4. Механикалы? энергияны электр энергиясына айналдыртын машина
А) трансформатор
?) генератор *
б) ротор
5. Кернеуді арттыру?а ж?не кемітуге арнал?ан ??рал ?алай аталады?
А) трансформатор *
?) генератор
б) ротор
6. Электромагниттік индукция ??былысы не ?шін ?олданылады?
А. жылу мен гидроэнергия станцияларына электр энергиясын беру ?шін
?. жылу мен гидроэнергия станцияларына электр энергиясын алу ?шін*
Б. жылу мен гидроэнергия станцияларыны? электр энергиясын ж?ту ?шін
7. Генератор ?андай б?ліктерден т?рады?
А. индуктор, якорь, контакт са?иналары*
?.орам,магнит ?рісі,якорь
Б.индуктор,якорь,орам
8. Генератор дегеніміз не?
А. электр энергиясын механикалы? энергия?а айналдыратын машиналар
?. электр энергиясын кинетикалы? энергия?а айналдыратын машиналар
Б. механикалы? энергияны электр энергиясына айналдыратын машиналар*
9. Трансформатор неден т?рады?
А. темір ?зектен, ?р т?рлі орам саны бар екі шар?ыдан*
?.шар?ыдан,а?аш ?зектен
Б. темір ?зектен, ?р т?рлі орам саны бар бір шар?ыдан
10. Генераторды? айналатын ж?не ?оз?алмайтын б?лігін ?алай атайды?
А.шар?ы,?зек
?. ротор, статор*
Б.индуктор,якорь
О?ушылар жауабын к?ршісімен ауыстырып тексереді.
2. Жа?а саба?
О?ушылар топтасып жары? туралы ?здеріні? білгендерін толтырады.
Саба?ты М.Ма?атевты? бір шума? ?ле?імен бастаймын.
?мір дегенге
Тіршілікте, сір? жетер ме ой
Жары? с?уледен бас?аны? б?рі бекер ?ой
Бекер ?ой б?рі
Бекер ?ой б?рі, б?тен ?ой
?мір дегені? бір к?ндік с?уле екен ?ой
Тамшыдай ?ана н?рына, міне ?аны?тым
Жаса сен м??гі
Жаса сен м??гі жары? к?н!
Осы ?ле? туралы о?ушылар пікірлерін айтады
К?н – тіршілікті? к?зі жары?ты? к?зі, ?мірді? ?зі – жары? екенін ?орытындылайды.
1. Жары? туралы т?сінік беремін
Сендер алда?ы уа?ытта ?р адам?а ?ажетті, ?те ?ызы?ты, ?те пайдалы ??былыстармен танысасы?дар. Б?л жары? ??былыстары. Жары? ж?не жары? ??былыстары туралы физиканы? оптика деп аталатын тарауында айтылады.
2. Жары?ты? адамны? ?мірі мен іс-?рекетіндегі р?лі.
Бізді? планетамызда?ы ?сімдіктер мен жануарлар ?леміні? тіршілігі ?шін жары?ты? алатын орны ерекше. Жары? таби?атты тануда?ы ма?ызды ??рал болып табылады. ?орша?ан ортаны к?ру деп, ал к?ру м?шесі к?з деп аталады. Бізді ?орша?ан д?ние туралы м?ліметті? 90 пайызын бізді? к?ру м?шеміз береді, ал оны? тасымалдаушысы жары? болып табылады.
3.Жары? к?зі бола алатын денелермен таныстыру.
Жары? к?здері –жары? шы?аратын денелер. Оларды екі топ?а б?луге болады. Дербес жары? к?здері ж?не ша?ыл?ан жары? к?здері. Дербес жары? к?здерін жылулы?, люминесценциялы? ж?не плазмалы? болып 3 топ?а б?лінеді. ?лемдік ке?істіктегі жары?ты да, жылуды да ?здері шы?аратын денелерді? мысалдарына К?н мен ж?лдыздарды алу?а болады. Жары?ты? люминесценциялы? к?здеріне мысалдар. Люминесценттік шамдар, теледидар, тамырды? шіріндері, жары? ?о?ыздары, радиоактивті заттар. Плазмалы? жары? к?здеріне ?здері ар?ылы электр тогын ?ткізе алатын газадар жатады.Жары? а?ынында молекулаларда, атомдар да, электр б?лшектері де, затты? ?андай да бір бас?а б?лшектері де жо?. Жары? затты? б?лшектеріні? таби?атынан б?лек, таби?аты ерекше б?лшектер а?ынын білдіреді. Жары? б?лшектері фотондар деп аталады. Оларда масса мен энергия тол?ынды? ?асиеттер бар ж?не олар ?оз?алыста ?ана ?мір с?ре алады.
4. Жары?ты? энергия берілуді? бір т?рі с?улеленумен байланысына то?талу.
Фотондар а?ыны энергияны жары? к?здерінен жары?талын?ан денелерге алып барады. Б?л энергияны жары? энергиясы немесе жары?ты? с?уле шы?ару энергиясы деп атайды. С?уле шы?ару толы? вакуумде болуы м?мкін. Барлы? денелер ?здеріні? азды-к?пті ішкі энергиясын с?улелену ар?ылы сырт?а шы?арады.
5. Жары? жылдамды?ы жайында ма?л?мат беру.
Жекелеген фотондарды? массасы мен энергиясы ?рт?рлі бол?анымен, оларды? вакуумдегі жылдамды?ы бірдей. Фотондар жылдамды?ы жары?ты? таралу жылдамды?ы болып табылады. Б?ндай жылдамды?пен бірде-бір дене ?оз?ала алмайды. Вакуумдегі жары? жылдамды?ы-таби?атта?ы м?мкін болатын е? ?лкен жылдамды?. 3*108 м/с, ауада?ы-299711 км/с, суда-225000 км/с, шыныда-200000 км/с.
6. К?н-ж?лдыз туралы т?сінік беру.
К?н-?здігінен с?уле шы?аратын зор энергия к?зі. Б?л с?уле шы?ару к?н ж?йесіндегі барлы? денелерге к?шті ?сер етеді. Шар т?різдес К?н бізге жар?ыра?ан д??гелек болып к?рінеді. Радиусы К?нні? радиусы болып саналатын К?нні? к?рінетін беті фотосфера деп аталады. Ол радиус Жерді? 109 радиусына те?. К?нні? к?лемі Жерді? к?лемінен 1300000 есе арты?. К?нні? еркін т?су ?деуі 274 м/с2. Оны? бетіндегі екінші ?арышты? жылдамлы? uІІ=618 км/с, орташа ты?ызды?ы ρ0=1410 кг/м3. К?нні? с?уле шы?ару ?уаты 4*1023 кВт, температурасы 6000 К.
Жары?ты? физикалы? ?асиеті: жары? ?серінен денелер ?ызады,металдарды? электрондары ?шып шы?ады,осыны? н?тижесінде металдар электрленеді.
Жары?ты? химиялы? ?асиеті: жары? химиялы? реакция тудырады.Маталарды? бояуы ??еді,фотопластинкалар ?араяды.
Жары?ты? биологиялы? ?асиеті:?сімдік жапыра?тарында жары? ?серінен хлорофиль т?зіледі.
К?нні? т?тылуыны? пайда болуын т?сіндіру.
Егер Ай ?зіні? Жер айналасында?ы Жер мен К?нні? арасына келіп ?алса (ал б?л тек жа?а ай ту?анда болады), ОНДА ОЛ ?ЗІМЕН К?нді жауып ?алуы м?мкін, я?ни К?н т?тылады. Ай Жерге к?ле?ке мен алак?ле?ке т?сіреді. Жерді? ай к?ле?кесі т?скен н?ктелерінде К?н толы? т?тылады, жер бетіні? алак?ле?ке айма?ында?ы н?ктелерінде сол т?тылу жартылай болады. Толы? т?тылу к?бінесе 2-3 минут?а созылады ж?не ?за?ты?ы 8 минуттан аспайды. Ол Жерде бір жарым жылда бір рет болады, біра? Жерді? бір орнында болуы ?те сирек 200-300 жылда бір рет болады.
Ай т?тылуыны? пайда болуын т?сіндіру.
Ай Жерді? к?ле?ке айма?ына енгенде, ай т?тылуы басталады. Ай т?тылуы тек Айды? тол?ан кезінде, я?ни Ай аспанны? К?нге ?арсы н?ктесі ма?айында бол?ан кезінде бай?алады. Б?л уа?ытта Ай Жерге ?зіні? барлы? жары?тал?ан жартышарымен ?арайды.Ай батыстан шы?ыс?а ?арай ?оз?алатынды?тан, Жер к?ле?кесіне бірінші болып Айды? шы?ыс шеті кіреді. Оны? бетінде біртіндеп ?лкейетін кішкене «кетік» пайда болады. Ай ора? пішінін ?абылдайды. Егер толы? Ай ?зіні? Жер айналасында?ы ?оз?алысында толы?ымен жерді? к?ле?кесіне енсе, онда айды? толы? т?тылуы болады. Егер ол к?ле?ке шетін жанап ?тсе, онда т?тылу жартылай болады.
Бекіту:
- К?н с?улелеріні? ?андай б?лігі жерге т?седі?
- Жердегі тіршілікті? дамуында К?нні? ролі ?андай?
- ?андай денелер жары? к?здері бола алады?
4.Дербес жары? к?здеріне мысалдар келтір.
5.Ша?ыл?ан жары? к?здеріне мысалдар келтір.
Есептер жина?ынан 743-жатты?у.
Жылулы? жары? к?здеріні? люминесценттік жары? к?здерінен ?андай айырмашылы?ы бар? 744-49 жатты?уларды сыныпта орындаймыз.С?ра?тар?а жауап беру.?лестірмелі карточкада?ы с?ра?тар?а жауап беру.?йге: §61 О?ушыларды ба?алау.
Карточка №1
Таби?и ж?не жасанды жары? к?здерін б?ліп жаз.
К?н,шыра?,газ жандыр?ысы,теледидар экраны,ж?лдыздар,к?ндізгі жары? шамдары,полярлы? жар?ырау,жарнама т?тікшелері,найза?ай,?ыздыру электр шамдары,жан?ан от,жол белгілері, жар?ырауы? ?о?ыздар,су т?біндегі балы?тар.
Карточка №2
Жылулы? ж?не люминесценттік жары? к?здерін б?ліп жаз.
К?н,шыра?,газ жандыр?ысы,теледидар экраны,ж?лдыздар,к?ндізгі жары? шамдары,полярлы? жар?ырау,жарнама т?тікшелері,найза?ай,?ыздыру электр шамдары,жан?ан от,жол белгілері, жар?ырауы? ?о?ыздар,су т?біндегі балы?тар.
Карточка №3
Жылулы? жары? к?здеріні? люминесценттік жары? к?здерінен айырмашылы?ы ?андай?
Карточка №4
Кітап о?ы?анда ?зі? пайдаланатын жары? к?зін ата?
Карточка №5
Жары?ты? ?андай ?серінен ?сімдік жапыра?тарында хлорофильді? т?зілуі,адам денесіні? к?нге к?юі,фото?лпекті? к??гірттенуі болады?
Карточка №6
Жары?ты? жылулы? ?ректіне мысал келтір.
Ба?алау.
. Жаңа сабақ
үн-өздігінен сәуле шығаратын зор энергия көзі. Бұл сәуле шығару күн жүйесіндегі барлық денелерге күшті әсер етеді. Шар тәріздес Күн бізге жарқыраған дөңгелек болып көрінеді. Радиусы Күннің радиусы болып саналатын Күннің көрінетін беті фотосфера деп аталады. Ол радиус Жердің 109 радиусына тең. Күннің көлемі Жердің көлемінен 1300000 есе артық. Күннің еркін түсу үдеуі 274 м/с2. Оның бетіндегі екінші ғарыштық жылдамлық ІІ=618 км/с, орташа тығыздығы ρ0=1410 кг/м3. Күннің сәуле шығару қуаты 4*1023 кВт, температурасы 6000 К.
й Жердің көлеңке аймағына енгенде, ай тұтылуы басталады. Ай тұтылуы тек Айдың толған кезінде, яғни Ай аспанның Күнге қарсы нүктесі маңайында болған кезінде байқалады. Бұл уақытта Ай Жерге өзінің барлық жарықталған жартышарымен қарайды.Ай батыстан шығысқа қарай қозғалатындықтан, Жер көлеңкесіне бірінші болып Айдың шығыс шеті кіреді. Оның бетінде біртіндеп үлкейетін кішкене «кетік» пайда болады. Ай орақ пішінін қабылдайды. Егер толық Ай өзінің Жер айналасындағы қозғалысында толығымен жердің көлеңкесіне енсе, онда айдың толық тұтылуы болады. Егер ол көлеңке шетін жанап өтсе, онда тұтылу жартылай болады.
