Саба?ты? та?ырыбы: Ауырлы? к?шіні? ?рекетінен с?йы?тар мен газдарда болатын ?ысым.

7^а сынып

Сабақтың тақырыбы: Газдың қысымы. Ауырлық күшінің әрекетінен сұйықтар мен газдарда болатын қысым.

Сабақтың мақсаты:

1. Білімділік мақсаты: Тақырыптың ғылымилылығымен қатар, өмірмен байланысына, техникада, тұрмыста қолданылуына көңіл бөліп мазмұнын ашу.

2. Дамытушылық мақсаты: Логикалық ойлау қабілетін дамыту.

3. Тәрбиелік мақсаты: Оқушылардың танымдық қызығушылығын арттыру.

Сабақтың түрі: жаңа білімді қалыптастыру.

Сабақтың әдіс-тәсілдері: Әңгіме, жаттығулар орындау.

Сабақтың көрнекіліктері: плакаттар, суреттер, электронды оқулық, шыны, цилиндр.

Сабақтың барысы:

І. Ұйымдастыру кезеңі: Оқушылардың көңілін сабаққа аудару.

ІІ. Жаңа сабаққа дайындық.

Қысым деген не? Әр оқушы жатқа өлшем бірлігін айтады. Қысымның қандай түрлерін айтып шық.

ІІІ. Жаңа сабақты түсіндіру.

1. Газдың молекулалары.

2. Газдың ыдыс қабырғасына түсіретін қысымы.

3. Көлемі.

4. Сұйық ішіндегі қысымның тереңдікке тәуелділігі.

5. Ауырлық күшінің әрекетінен сұйықтар мен газдардың қысымы.

§ 34. Газ қысымы

Біз газдардың қатты денелер мен сұйықтарға қарағанда өзі орналасқан ыдыстың ішін толтырып тұратынын білеміз (мысалы, газдарды сақтауға арналған болат баллондар, автомобиль доңғалақтарының камерасы және т.б.). Бұл кезде газ өздері орналасқан баллон немесе камераныњ ќабырғасына, түбіне және төбесіне қысым түсіреді. Бұл ќысым неге тәуелді?

Газ молекулалары бейберекет қозғалыста болады. Қозғалыс барысында олар бір-бірімен, сол сияқты өзі тұрған ыдыс ќабығѓасымен де соқтығысады (87-сурет). Газдағы молекулалар саны өте көп болғандықтан, соқтығысу саны да көп болады. Мысалы, өзіңіз отырған бөлменің әрбір квадрат сантиметр ауданына 1 с уаќытында ауа молекулаларының соқтыѓысу саны 23 еселік санмен аныќталар еді. Жеке молекуланыњ соѓу күші аз болѓанымен, барлыќ молекулалардыњ ыдыс ќабырѓасына әсері белгілі бір ќысым түсіреді.

Сонымен, газдаѓы ќысым бейберекет ќозѓалып жүрген молекулалардың соқтығысу салдарынан пайда болады.

Келесі тәжірибені ќарастырайыќ. Ауа насосының қоңырауының астына байланған резеңке шарикті орналастырайыќ. Оныњ ішінде шамалы ауасы бар жєне бұрыс формалы болсын (88, а-сурет). Содан кейін насостыњ көмегімен ќоңыраудан ауаны сорып алайыќ. Ауа сиреген сайын біз шардыњ үрленіп, сфералыќ формаѓа ие болѓанын көреміз (88, б-сурет). Мұны ќалай түсіндіруге болады?

Ауа молекулалары қозғалыста болѓандыќтан олардыњ шар ќабырѓасына сыртынан да ішінен де үздіксіз соѓылатынын біз білеміз. Ауаны сорѓан кезде ќоњырау астындаѓы шар ќабыѓыныњ айналасындаѓы ауа молекулаларыныњ саны азая бастайды. Ал, байланып тұрѓан шар ішіндегі молекулалар саны өзгерген жоќ. Сондыќтан молекулалардыњ сыртќы ќабырѓаѓа соќтыѓысу саны, шардыњ ішкі ќабырѓасына соќтыѓысу санынан аз бола бастайды. Сол себептен шар үрленеді де резењке шардыњ серпімді күші оныњ ішіндегі газдыњ ќысым күшіне тењ болѓанѓа дейінгі өлшемге жетеді.

Шардыњ формасыныњ сфералыќ түрге ие болуы газдыњ барлыќ баѓытта бірдей ќысым түсіретінін көрсетеді.

Газдыњ ќысымы оныњ көлеміне ќалай байланысты екенін аныќтайыќ. Газдыњ температурасы тұраќты болсын. Егер газдыњ массасын өзгертпей, оныњ көлемін кішірейтсек, онда әрбір сантиметр куб көлемдегі молекула саны артады. Бұл газ тыѓыздыѓынын артќанын көрсетеді. Б±л кезде молекулалардыњ ыдыс ќабырѓасына соќтыѓысу саны артып, газдыњ ќысымы да көбейеді. Бұны тәжірибе арќылы дәлелдеуге болады. 89, а-суретте бір ұшы жұқа резењке ќабыќпен жабылѓан шыны цилиндр келтірілген. Цилиндрге поршень салынѓан. Поршеньді сыќќан кезде цилиндрдегі ауаныњ көлемі азаяды. Бұл кезде резењке ќабыќ сыртќа ќарай майысады, яѓни цилиндр ішіндегі ќысымныњ артќанын көрсетеді (89, б-сурет).

Керісінше, көлемді үлѓайтќан кезде, осы массадан газ үшін әрбір сантиметр куб көлемдегі молекулалардыњ ыдыс ќабырѓасына соќтыѓысу саны азаяды. Бұл кезде газдыњ ќысымы да азаяды.

Тәжірибеде ол былай болады. Поршеньді суырѓан кезде резењке ќабыќша ыдыстыњ ішіне ќарай майысады, яѓни цилиндр ішіндегі ќысымныњ сыртына ќараѓанда азайѓанын көрсетеді (89, в-сурет).

Сонымен, егер газдыњ массасы мен температурасы өзгеріссіз болса, газдыњ көлемін азайтќан кезде оныњ ќысымы артады, ал көлемін арттырѓан кезде, ќысым азаяды.

Газдың көлемі өзгерген кезде оның қысымының өзгеруін, мысалы, “резеңке алмұрт” (90-сурет) құрылғысында пайдаланады. Бұл құрал екі клапаны бар резеңке шар мен резеңке түтіктен түрады, оны көбіне пульверизаторға жалғайды. (сұйықтарды шашыратуға арналған қондырғы) 1-ші шарды қолмен қысқанда, бірінші клапан жабылады да, ауа 1-ші шардан 2-ші шарға тартылады. 1-шарды ќысу тоқтатылѓанда ол ќабырѓасыныњ серпімділігі салдарынан алѓашќы формасына ие болады. Бұл кезде оныњ ішіндегі қысым азаяды да сыртқа ауаның кезекті порциясын жіберетін клапанды ашып, 1-ші шардың ішіне кіреді. 2-ші шардағы ауа бұл кезде екінші клапанды жауып, түтік арқылы пульверизаторѓа бағытталады.

ІV. Жаңа сабақ бойынша түсінігін тексеру.

Газдың қысымы. Газдың көлемін кішірейтсе. Газдың температурасы. Ауырлық күшінің әрекетінен сұйықтар мен газдардың қысымы деген не? Формуласын жаз. Ондағы әрбір әріпке талдау жасау.

V. Жаңа сабақты бекіту.

1. Суреттер бойынша оқушылар кітапқа қарап отырып, жауап береді.

2. Электрондық оқулықты қарап отырып, сұрақтарға жауап беру.

VI. Үй тапсырмасын тексеру.

Өзін-өзі тексеру сұрақтары.

1. Газдың қысымы молекулалардың қозғалысы туралы ілім тұрғысында қалай түсіндіреді?

2. Газдың барлық бағытта бірдей қысым түсіретіні неден байқалады?

3. Неліктен газдың қысымы сығылғанда артады, ал ұлғайғанда кемиді?

VII. Оқушылар білімін жан-жақты тексеру.

1. 22-жаттығу №1,2 есебін тақтаға шығару.

2. 16 тапсырманың біріншісін орындау.

Демонстрациялық тәжірибе: Биік бір ыдыс алып, оның бүйірінен ыдыс түбінен әр биіктікте кішкентай үш тесіктесіңдер. Ол тесіктерге шырпы тығып бекітіп, ыдысқа толтыра су құйыңдар. Су неге тесіктен ағып шығады?

1. Дидактикалық материалдан есеп шығару.

А) Цилиндр ыдыстың ішіне массалары бірдей сынып пен су қйылған. Екі қабаттың жалпы биіктігі 29,2 см болса, осы сұйықтардың ыдыс түбіне түсіретін қысымы қандай?

Ә) Көлемі 6 м³ гранит бағанының табан ауданы 1,5 м² болса, жер бетіне қандай қысым түсіреді?

Б) Қалыпты атмосфералық қысымға тең болу үшін керосин бағанының биіктігі қандай болу керек?

1. Карточкамен жұмыс.

№1 К. Сұйықтың ыдыс түбіне және қабырғаларына түсіретін қысымның формуласын жаз.

№2 К. Судың 0,5 м тереңдіктегі қысымын тап.

№3 К. 200 см² ауданға 50 Н күш әрекет етеді, қысымды тап.

№4 К. Газдардың қатты денелер мен сұйықтардан өзгеше қандай қасиеттері бар?

№5 К. Газдың барлық бағытта бірдей қысым түсіретіні неден байқалады?

VIІI.Үйге тапсырма. 22-жаттығу, №3, 16 тапсырма