Орталы? Азия ?ылымдарыны? ?ылымды дамытуда?ы ролі. Ерте д?ниедегі халы? астраномиясы.

Сабақ реті_4 _ Пәні физика _ Сынып 7 Күні__________ Сабақтың тақырыбы: § 4 Орталық Азия ғылымдарының ғылымды дамытудағы ролі. Ерте дүниедегі халық астраномиясы.

Сабақтың мақсаты:

1. Білімділік мақсаты: Астраномия ғылымының дамуына қандай қажеттілік себеп болғаныны туралы түсінік қалыптастыру. Астраномия мен физиканың өзара байланысын түсіндіру

2. Дамытушылық мақсаты: Аспан денелері туралы астраномиялық атаулармен таныстыру.

3. Тәрбиелік мақсаты: Адамгершілікке, ұқыптылыққа, алғырлыққа, отансүйгіштікке, табиғатты аялауға, сыйластық пен әдептілікке баулу.

Сабақтың түрі: Аралас, жаңа білімді қалыптастыру, жалпылау, бақылау, сарамандақ, зертханалық, қорытындылау, тексеру және бағалау, бекіту, қайталау.

Сабақтың Әдіс-тӘсілдері: Әңгіме, лекция, кітаппен жұмыс, жаттығулар орындау, лаборатория, танымдық ойындар, сынақ жүргізу.

Сабақтың кӨрнекіліктері: телевизор, плакаттар, суреттер, үлестірме қағаздар, слайд.

Сабақтың барысы:

І. Ұйымдастыру кезеңі: Сәлемдесу, отырғызу, түгендеу.

ІІ. Үй тапсырмасын тексеру, қайталау.

А) теориялық білімдерін тексеру.

Ә) практикалық тапсырмаларын тексеру.

Б) есептерін тексеру.

ІІІ. Білімді жан-жақты тексеру:

1. Физиканың мақсаты неде?

2. Физика заңдары қалай ашылады?

3. Физикалық теориялар қалай жасалады?

4. Физикалық терминдер мен ұғымдар дегеніміз не?

5. Қандай ұғымдарға түсінік бере аласыңдар?

6. Аталған құбылыстардың қайсысы жылулық құбылысқа жатады?

7. Физикалық денеге не жатады?

8. Зат дегеніміз не?

ІV. Жаңа материалды қабылдауға Әзірлік, мақсат қою.

Бүгінгі сабағымыздың негізгі мақсаты астраномия пәнінің қызметімен таныстыру.

V. Жаңа материалды меңгерту: § 4. Астрономия - аспан денелері туралы гылым

1. Астрономия грекше астрон -жулдыз, ал номос - зан деген угымды білдіреді. Астрономия да, физика сиякты - табигат туралы көне ғылымдардыц бірі. Оның дамуына ертедегі адамдардың тұрмыс тіршілігіне байланысты кажеттілік себеп болды. Ол кезде уакытты, бағыт-бағдарды дәл көрсететін куралдар мен жабдыктар болмаган. Сондықтан да адамдар Кун мен Айга, аспандагы жулдыздарга (5-сурет) қарап жыл мерзімі мен уакытты айыратын болган. Ал мундай жумыс аспан денелерінің козгалысын унемі бакылап отыруды талап етті. Аспан денелерінің козгалысын бакылау кажеттігінен туындаган ежелг! курылыстардың корымы Казакстанда көптеп кездеседі (6-сурет). Суреттеп 1; 2; 3; 4 сандары тас корымдарын, ал 5; 6; 7 сан-дары кокжиектеп «Кун кезшщ» орналасуьш бейнелещц.. Сейтш прак-тикалык кажеттшш астрономия гылымынын тууына ен басты туртю болды.

2. Казіргі астрономияньщ зерттеу аукымы кенейш, коп сала-лы гылымга айналды. Астрономия гарыш кеңістіндегі жекелеген денелерде немесе денелер жуйесінде болып жаткан кубылыстарды зерттейді Аспан денелерінде жулдыздар (соның бірі - Кун), планеталар (сонын бірі - Жер), планеталардың серіктері мысалы, Жер серігі - Ай, сондай-ак кометалар, метеориттер жатады.

Жулдыздар жуйелер1 (7 жене 8-су-рет) мен олардын шогырларыгаламдарды (галактикаларды) курайды. Шекс1з элемнщ б1здер орналаскан белитн Ыздщ галам деп атайды. Онда 150 миллиардтай жулдыздар бар. 8-су-ретте Б1здщ галамнын курылымы кер-сет1лген. Кун - б1зге ен жакын катар-дагы орташа жулдыз. Б1р секундта1 300 000 шакырым жылдамдыкпенкозгалатын жарык Куннен Жер беть6-сурет не 8 минутта, ал б1здщ галамнын б1р шетшен екшнп шетше жуз мын жыл журш жетеда.

Жер Кунд1 айналып журген тогыз планеталардын б!р1. Оны айналып журген серит - Ай. Баска планеталар­дын да сержтер1 бар. Булардьщ бар-лыгы Кун жуйесше енедд.

Б1здщ галамнын сыртында тагы да жуз миллиондай галамдар бар екет белгЪп болды. Кейб1р галамдагы жул­дыздар куйын уйарген шан-тозандай, оралма (спираль) бойымен орналаскан. Аспандагы «кус жолы» - Б1здщ галам­дагы жулдыздар жи1 орналаскан сон-дай оралмалардын б!р бутагы. Га-ламдардын барлыгы да козгалыс устшде дамиды, езгередд, ешедд, кай-тадан тузшедд.

Каз1рг1 астрономия жулдыздар -дын, планеталардын жэне баска ас­пан денелершщ козгалысын да, он-дагы езгерЬстер мен процестердъ де зерттейдд.

3. Астрономиялык кубылыстар катарына олем кендстшндеп. денелер-Д1Н козгалысы, сондай-ак ол денелерде журш жаткан сан алуан процестер жа­тады. Ал ондай процестер физикальщ, химиялык, биологиялык, геология-лык, т.с.с. кубылыстармен тыгыз бай-ланыста болады. Ендеше астрономия гылымы да кептеген баска гылымдар-мен астаса отырып дамиды.Физика мен астрономия гылым-дарыныц б1р-б1р1мен шр1гу1 кубы-лыстардын сырын терешрек угуга жэрдемдеседь Бул еш гылымныц озара байланысы аркасында буюл элемдег1 кубылыстардыц табиги б1р-лнт белгЪп болды. Мысалы, денелер-дщ Жер бетше кулауы, планеталар­дын Кунд! айнала козгалуы б1р гана куш аркылы сипатталады. Оларды сипаттайтын зан да б1реу гана. Ол - И. Ньютон ашкан Бүкіләлемдік тартылыс зацы.

Кептеген физикальщ жаналыктардьщ ашылуы аспан дене-лерш зерттеумен тшелей байланысты. Мысалы, гелий газы еуел1 Куннен табылды. Ол физиканын зерттеу эдосш колдану аркылы аныкталды. Ец алгаш бул газ Кун курамынан табылгандьщтан, оны гелий (грекше гелиос- Кун) деп атаган. Кешшрек ол Жер­дей ауа курамында да бар болып шыкты. Астрономия кубылыс-тарын физикальщ едктермен зерттейтш гылым саласы - астро­физика деп аталады.

4. Гарыш кендстш, ондагы денелер физиктер ушш тамаша зертхана болып табылады. Мысалы, Жер бетшде ауасыз кещстш (те-рен вакуум) алу немесе денелердщ температурасын миллиондаган градустарга кетеру аса киын жумыс. Ал гарышта бул жагдайлардын барлыгы да бар. Мысалы, Ай бетшде ауа мулдем жок. Сондыктан онда Жердепдей терен вакуум алатын курдел1 кондыргы-сыз-ад теяарибелер журпзш, гылыми-зерттеу жумыстарьш жасаугаболады. Ай - Жердщ табиги серил. Ол Жерге ен жакын турганаспан денеа. Оган б1ршпп рет адамзат урпагыньщ табаны 1969 жылытид1. Америка азаматтары Н.Армстронг пен Э.Олдриншц гарышкемесшен шыгып, Айга табан иреген алгашкы сет1 9-суреттекорсетшген.

VI. Оқытылып отырған оқу материалын қабылдаудағы оқушы түсінігін тексеру:

1. Астрономия гылымынын, дамуына кандай кажеттілік себеп болды?

2.Астрономия пені нені зерттейді?

3. Галамга нелер кіреді? Галамдардын, мөлшер-келемі қандай?

4. Астрономия мен физиканың өзара байланысынан кандай корытындылар жасауга болады?

5. Астрономиянын кандай салалары бар?

VII. Оқытылып отырған оқу материалын бекіту немесе дағдыландыру жұмыстарын жүргізу:

3 тапсырма 1, 2

VIII. Үй тапсырмасын беру: § 4

IX. Бағалау. Оқушылардың белсінділіктерін атап өтіп, сұрақтарға жауап беруіне қарай бағалау.