Б?гінгі негізгі ма?сатымыз о?улы? бойынша Максвелл теориясыны? идеяларымен ж?не электромагниттік тол?ындармен танысамыз.
Трансформатор ?андай ма?саттарда ?олданылады?
Трансформаторды? ж?мыс істеу принципін т?сіндірі?дер.
Трансформация коэффициенті деп нені айтамыз?
Т?мендеткіш деп ?андай трансформаторды айтады?
Электр желісіндегі энергия шы?ынын азайтуды? ?андай жолдары бар?
Неге жо?ары вольтты электр желісі ?олданылады?
V. ДК.Жа?а материалды ме?герту:
Электромагниттік тол?ын
Енді электр заряды бір н?ктеден екіншіге орын ауыстырып ?ана ?оймай, бір т?зуді? бойымен шапша? тербеліс жасайды деп ойлайы?шы. Заряд серіппеге ілулі ж?к сия?ты ?оз?алып, айтарлы?тай ?лкен жиілікпен тербеледі. Сонда зарядты? тура жанында?ы электр ?рісі периодпен ?згере бастайды. Б?л ?згерісті? периоды, ?лбетте, зарядты? тербеліс периодына те?. Айнымалы электр ?рісі периодпен ?згеретін магнит ?рісін ту?ызады, ал магнит ?рісі болса, енді зарядтан ?лкен ара ?ашы?ты?та айнымалы электр ?рісін ж?не т.с.с. ту?ызатын болады.
Тербелуші заряд тудыратын электромагниттік ?рісті? пайда болуыны? к?рделі процесін біз егжей-тегжейлі ?арастырмаймыз. Тек со??ы н?тижені ?ана келтіреміз.
1–сурет
Зарядты ?орша?ан ке?істікте, бір-біріне перпендикуляр болып, периодпен ?згеретін электр ж?не магнит ?рісіні? ж?йесі пайда болады да, бар?ан сайын ?лкен айма?тарды ?амтып жайылады. 1-суретте сондай ?рістер ж?йесіні? "?олма-кол т?сірілген" суреті кескінделген.
Осылайша, тербелуші зарядтан жан-жа??а ж??кіп тарайтын, электромагниттік тол?ын дегеніміз т?зіледі.
Алайда, 1-суретте к?рсетілген электромагниттік тол?ын су бетіндегі тол?ын сия?ты, бірер ортаны? ?йыт?уын тудырады деп т?сінбеу керек. Суретте ?йтеуір бір масштабпен Е ж?не В векторларыны? OZ осінде жат?ан ?рт?рлі ке?істік н?ктелеріндегі берілген уакыт мезетіндегі м?ндері кескінделген. Су бетінде пайда болатьш механикалы? тол?ындар жа?дайында?ыдай, м?нда ортаны? ешбір жалы немесе сайы деген болмайды.
Ке?істікті? ?р н?ктесінде электр ж?не магнит ?рістері уа?ыт бойынша периодты ?згереді. Не??рлым н?кте зарядтан алысыра? т?рса, ?рістерді? тербелістері о?ан со??рлым кешірек жетеді. Олай болса, зарядтан ?рт?рлі ?ашы?ты?та?ы тербелістер ?рт?рлі фазамен жасалады.
Е ж?не В векторларыны? кез келген н?ктедегі тербелістері фаза ж?нінен д?лме-д?л келеді. Тербелістер бірдей фазамен ?тетін е? жа?ын екі н?ктені? ара ?ашы?ты?ы - тол?ын ?зынды?ы l болады. Берілген уа?ыт мезетінде Е ж?не В векторларыны? м?ндері ке?істікте периодты т?рде l периодпен ?згереді.
Электр ?рісі кернеулігіні? тербелуші векторлары мен магнит ?рісі индукциясыны? ба?ыттары тол?ынны? таралу ба?ытына перпендикуляр. Электромагниттік тол?ын к?лдене? тол?ын болып табылады.
Сонымен электромагниттік тол?ында?ы Е ж?не В векторлары бір-біріне перпендикуляр ж?не олар тол?ынны? таралу ба?ытына перпендикуляр. Егер б?рандасы о??ай б?р?ыны вектордан вектор?а ?арай б?р?ылап айналдырса, онда б?р?ыны? ілгері ?арай орын ауыстыруы тол?ын жылдамды?ыны? с векторымен д?л келеді (1-суретті ?ара).
Білімділік мақсаты: Оқушы білімін, іскерлігін, дағды деңгейін бақылау, бағалау. Максвелл теориясының идеяларымен және электромагниттік толқындармен таныстырып солар жайлы түсінік қалыптастыру.
Дамытушылық мақсаты: Оқушылардың білім деңгейін және білім мазмұнының тұрақтылығы мен оны игерудегі іскерлік пен дағдыны бақылау.
4. Оқушылардың сабаққа дайындығын тексеру (жұмыс орны, отырыстары, сыртқы түрлері);
5. Оқушылардың назарын сабаққа аудару.
ІІ. ДК. Үй тапсырмасын тексеру, қайталау.
А) теориялық білімдерін тексеру.
Ә) практикалық тапсырмаларын тексеру.
Б) есептерін тексеру.
ІІІ.ДК Білімді жан-жақты тексеру./ ІV. ДК. Жаңа материалды қабылдауға әзірлік, мақсат қою.
Бүгінгі негізгі мақсатымыз оқулық бойынша Максвелл теориясының идеяларымен және электромагниттік толқындармен танысамыз.
Трансформатор қандай мақсаттарда қолданылады?
Трансформатордың жұмыс істеу принципін түсіндіріңдер.
Трансформация коэффициенті деп нені айтамыз?
Төмендеткіш деп қандай трансформаторды айтады?
Электр желісіндегі энергия шығынын азайтудың қандай жолдары бар?
Неге жоғары вольтты электр желісі қолданылады?
V. ДК.Жаңа материалды меңгерту:
Электромагниттік толқын
Енді электр заряды бір нүктеден екіншіге орын ауыстырып қана қоймай, бір түзудің бойымен шапшаң тербеліс жасайды деп ойлайықшы. Заряд серіппеге ілулі жүк сияқты қозғалып, айтарлықтай үлкен жиілікпен тербеледі. Сонда зарядтың тура жанындағы электр өрісі периодпен өзгере бастайды. Бұл өзгерістің периоды, әлбетте, зарядтың тербеліс периодына тең. Айнымалы электр өрісі периодпен өзгеретін магнит өрісін туғызады, ал магнит өрісі болса, енді зарядтан үлкен ара қашықтықта айнымалы электр өрісін және т.с.с. туғызатын болады.
Тербелуші заряд тудыратын электромагниттік өрістің пайда болуының күрделі процесін біз егжей-тегжейлі қарастырмаймыз. Тек соңғы нәтижені ғана келтіреміз.
1–сурет
Зарядты қоршаған кеңістікте, бір-біріне перпендикуляр болып, периодпен өзгеретін электр және магнит өрісінің жүйесі пайда болады да, барған сайын үлкен аймақтарды қамтып жайылады. 1-суретте сондай өрістер жүйесінің "қолма-кол түсірілген" суреті кескінделген.
Осылайша, тербелуші зарядтан жан-жаққа жөңкіп тарайтын, электромагниттік толқын дегеніміз түзіледі.
Алайда, 1-суретте көрсетілген электромагниттік толқын су бетіндегі толқын сияқты, бірер ортаның ұйытқуын тудырады деп түсінбеу керек. Суретте әйтеуір бір масштабпен Е және В векторларының OZ осінде жатқан әртүрлі кеңістік нүктелеріндегі берілген уакыт мезетіндегі мәндері кескінделген. Су бетінде пайда болатьш механикалық толқындар жағдайындағыдай, мұнда ортаның ешбір жалы немесе сайы деген болмайды.
Кеңістіктің әр нүктесінде электр жөне магнит өрістері уақыт бойынша периодты өзгереді. Неғұрлым нүкте зарядтан алысырақ тұрса, өрістердің тербелістері оған соғұрлым кешірек жетеді. Олай болса, зарядтан әртүрлі қашықтықтағы тербелістер әртүрлі фазамен жасалады.
Е және В векторларының кез келген нүктедегі тербелістері фаза жөнінен дәлме-дәл келеді. Тербелістер бірдей фазамен өтетін ең жақын екі нүктенің ара қашықтығы - толқын үзындығы l болады. Берілген уақыт мезетінде Е және В векторларының мәндері кеңістікте периодты түрде l периодпен өзгереді.
Электр өрісі кернеулігінің тербелуші векторлары мен магнит өрісі индукциясының бағыттары толқынның таралу бағытына перпендикуляр. Электромагниттік толқын көлденең толқын болып табылады.
Сонымен электромагниттік толқындағы Е және В векторлары бір-біріне перпендикуляр және олар толқынның таралу бағытына перпендикуляр. Егер бұрандасы оңқай бұрғыны вектордан векторға қарай бұрғылап айналдырса, онда бұрғының ілгері қарай орын ауыстыруы толқын жылдамдығының с векторымен дәл келеді (1-суретті қара).
VІ. ДК. Оқытылып отырған оқу материалын қабылдаудағы оқушы түсінігін тексеру.
§3.1, 3.2. дайындық сұрақтарын талдау.
Фарадейдің қандай идеялары Максвелдің теориясында жалғасын тапты?
Құйынды электр өрісінің көзі не?
Өткізгіштік ток пен ығысу тогының ұқсастығы мен айырмашылығы неде?
Потенциалдық және құйынды өрістердің айырмашылықтары қандай?
Қандай толқынды электромагниттік толқын дейді?
Электромагниттік толқынның таралу бағытын қалай анықтауға болады?
VІІ. ДК. Оқытылып отырған оқу материалын бекіту немесе дағдыландыру жұмыстарын жүргізу.
