Куні:_____________
П?н: физика
Сынып: __________
Саба?ты? та?ырыбы: §54.Сор?ылар. §55. Архимед к?ші.
Ма?саты: 1) Сор?ылар ?андай ??рал ж?не не ?шін ?олданылатын т?сіндіру. Оны? ??рылысымен таныстыру. О?ушылар?а Архимед к?шіні? бар екендігін т?жірибе ж?зінде
д?лелдеп, оны? таби?атта?ы пайдасы туралы т?сінік беру.
2) Архимед к?шіні? ?андай шамалар?а т?уелді екендігін формула ж?зінде жазып, формуласын практикада ?олдана білуді ?йрету,саба?ты ?мірмен байланыстыра отырып, шы?армшылы??а баулу
3 ) О?ушыларды? танымды? ?ызы?ушылы?ын арттыру. Ой- ?рісін дамыту, о?ушыларды е?бектенуге, табандылы??а т?рбиелеу.
Саба?ты? т?рі: аралас саба?
К?рнекіліктер: Архимед шелегі, цилиндр, динамометр, штатив, суы бар ыдыс, интерактивті та?та
?дісі: Жа?а саба?ты ме?герту, с?ра?- жауап, т?жірибе жасау.
Саба? барысы:
- ?йымдастыру кезе?і:
- О?ушылармен амандасу.
- О?ушыларды т?гендеу.
- Ай к?нін ж?не саба? та?ырыбын жазу.
II.?й тапсырмасы: физикалы? диктант.
Сынып:_________
Аты- ж?ні:__________________________________
ІІІ. Жа?а материалды т?сіндіру.
Атмосфералы? ?ысымны? ?рекетіне негізделген ??рыл?ыларды? біріне сор?ылар жатады. Сор?ыларды? кейбір т?рін пайдалану ар?ылы с?йы?тар мен газдарды? ба?ыттал?ан ?оз?алысын тудыру?а болады. Шприц к?мегімен д?рі жіберу ?здері?е жа?сы таныс.
Шприц поршенін кері ?арай тарт?ан кезде (1, а-сурет), цилиндр ішіндегі ?ысым кемиді де, атмосфералы? ?ысым ?серінен д?рі оны? ішіне енеді. Поршеньді бас?ан кезде, с?йы? ?лкен ?ысыммен тар са?ылау ар?ылы ы?ысып шы?ады (1,?-сурет).
Сор?ыны? та?ы да бір ке?інен тарал?ан т?ріне доп, велосипед немесе авток?лік камераларына ауа толтыруга арнал?ан сор?ылар жатады.
1-сурет
Келесі жа?а та?ырыбымыз «Архимед к?ші»
Егер ты?ынды су?а батырып т?рып, оны ?олымыздан шы?арып жіберсек, ол ?ал?ып су бетіне шы?ады. Ал ?лкен а?аш б?ренені? суда ж?зіп ж?ретіні, ал металл кесегі батып кететіні белгілі. Адам су?а шамалы малти білсе,суда оны? ж?зуіне ы?пал етеді.
Сонда, с?йы? тарапынан ?рекет ететін б?л к?ш ?айдан пайда болды?
Біз ыдыс?а ??йыл?ан с?йы? ыдыс ?абыр?аларына ж?не ыдыс т?біне ?ысым т?сіретінін білеміз, ал с?йы?ты? ішіне ?атты дене салып ?ойса? о?ан да ?ысым т?сірелетінін білеміз. Ішіне батырыл?ан денеге с?йы? тарапынан ?сер ететін ?ысым к?штерін ?арастырайы?. Т?сініктірек болу ?шін параллелепипед формалы дене алайы?, оны? табаны мен б?йір беті с?йы?ты? еркін бетіне параллель болсын. Б?йір беттеріне т?сіретін к?штері ?зара те? ж?не бірін– бірі те?геріп т?р. Ал денені? ?сті?гі ж?не асты??ы беттеріне ?сер ететін к?штер те? емес. Денені? ?сті?гі бетін биіктігі h1 с?йы? ба?аны жо?арыдан т?мен ?арай F1 к?шімен ?ысады. С?йы?ты? асты??ы бетіне биіктігі h2 ба?аны т?меннен жо?ары ?арай F2 к?шпен ?сер етеді. М?нда, h1 > h2 биіктігінен арты?, сонды?тан F2 к?шті? модулі F1 к?шті? модульінен к?п.
Сонды?тан F2 – F1=Fы?ыс к?шімен кері итеріледі.
Б?л ы?ыстырушы к?шті біз теория ж?зінде ?орытты?, ал осыны т?жірибе ж?зінде к?рейік.Ол ?шін серіппеге кішкентай шелек ж?не цилиндр т?різді дене ілейік. Серіппені? ?анша созыл?анын я?ни, ауада?ы салма?ын белгілеп аламыз. Денені с?л к?теріп т?рып, оны? астынан ш?мегіне дейін с?йы? ??йыл?ан ыдыс ?оямыз да денені т?гел батырамыз. Сонда к?лемі денені? к?леміне те?, біра? с?йы? ш?мекті ыдыстан а?ып, ?асында?ы стакан?а ??йылады. Серіппені? к?рсеткіші жо?ары к?теріліп, ?ыс?арады, я?ни с?йы?та?ы денені? салма?ы кемігенін к?реміз.
Егер дене ы?ыстырып шы?ар?ан с?йы?ты кішкентай шелекке ??йса? онда
серіппені? к?рсеткіші б?рын?ы орнына ?айтып келеді. Осы т?жірибеге с?йеніп, с?йы?
толы? батырыл?ан денені кері итеруші к?ш к?лемі сол денені?к?леміндей с?йы?ты?
салма?ына те? деген ?ортынды?а келеміз. Егер осы т?жірибені газга батырып жаса?ан
болса?, онда да осы жа?дайды бай?а?ан болар едік.
Т???ыш рет осы к?шті? бар екенін к?рсеткен ж?не оны? м?нін аны?та?ан ертедегі грек ?алымы Архимед. Архимедті? ??рметіне б?л к?ш Архимед к?ші деп аталады. FA деп белгілейміз.
М?нда?ы, - денені? к?лемі [м3]
– с?йы?ты? ты?ызды?ы [кг/м3]
- т?ра?ты шама [Н/кг]
- Архимед к?ші [H]
IV. Жа?а материалды бекіту: с?ра?- жауап, 29-жатты?у (1,3), сапалы? есептер
- Сор?ылар дегеніміз не? (Атмосфералы? ?ысымны? ?рекетіне негізделген ??рыл?ыларды? біріне сор?ылар жатады.)
- Архимед к?ші ?алай ба?ытталады? (Тік жо?ары ба?ыттал?ан к?теруші к?ш Архимед к?ші)
- Батырыл?ан денені ы?ыстырып шы?аратын к?ш? (Архимед к?ші).
- Архимед к?шіні? та?балануы? (FA).
- Архимед за?ыны? математикалы? ?рнегі? (FA= gVд).
29- жатты?у
1. Бер: ХБЖ: Шы?ару жолы:
V=100 см3 10-4 м3 FA = g Vд
= 1000 кг/ м3 FA = 1000 кг/м3* 10 Н/кг*10-4 м3 = 1Н
FA =?
Жауабы: FA = 1Н
3.Бер: ХБЖ: шы?ару жолы:
m = 500 г 0,5 кг FЫ = g Vд
= 820 кг/м3
= 7900 кг/ м3
Fы = ? FЫ = 10 Н/кг * 820 кг/м3* 0,0000632 м3 = 0,5 Н
Жауабы: FA = 0,5Н
Сапалы? есептер:
1. Неге ?зен суына ?ара?анда,те?із суына ж?зген же?ілірек?
Жауабы: Те?із суы т?зды, т?зы не??рлым к?п бол?ан сайын ты?ызыра? келеді. Архимед к?ші к?бірек болады.
2. С??гуір ?йрек су бетінде ?амысты? саба?ынан ?я жасайды.?я су бетінде жел ?алай со?са,солай ?арай ж?зеді.??сты? ?ясын су бетінде ?андай к?ш ?стап т?рады.?яны? пішіні мен к?лемі туралы не айту?а болады?
Жауабы: Суды? бетінде ?я?а Архимед к?ші ?сер етеді.?я пішіні ?яны? салма?ымен о?ан ?сер ететін ы?ыстырушы к?штен бірнеше есе аз болуы керек.
3. С??гуір ?йрек суда жа?сы с??гиді.Суды? тарапынан ?сер ететін ы?ыстырушы к?шті ол ?алай азайтады?
Жауабы: С??гуір ?йрек ?зіні? к?лемін азайту?а тырысады, я?ни ?анаттарын денесіне ?ысып алады.
4.Ар?а?мен ж?згенде суда ?зі?ді же?іл ?стайсы?. Неге?
Жауабы: Ар?а?мен ж?зген же?іл, ?йткені ар?аны? к?п б?лігі су?а батады да кері итеруші к?шті к?бейтеді.
V. Саба?ты ?ортындылау.
?й тапсырмасы: а)§54, 55 о?у. 29 – жатты?у (4, 5)
б) о?ушыларды? білімін ба?алау.
- дененің көлемі [м3]
– сұйықтың тығыздығы [кг/м3]
- тұрақты шама [Н/кг]
- Архимед күші [H]
gVд).
g Vд
g Vд 
= 7900 кг/ м3 
