Саба?ты? та?ырыбы: К?лдене? ж?не бойлы? тол?ындар.
Саба?ты? ма?саты:
- Білімділік: К?лдене? ж?не бойлы? тол?ындар туралы жалпы т?сінікті айту?а, есептер шы?аруда ?олдана білуге ?йрету.
- Дамытушылы?:Тол?ындар та?ырыбында?ы формулалар?а есеп шы?арту ар?ылы о?ушы бойында?ы есте са?тау, ?абылдау, логикалы? ойлау ?абілеттерін дамыту.
- Т?рбиелік: П?наралы? байланысты арттыра отырып, теориялы? білімін практика ж?зінде ?олдана білуге, ?з бетінше ізденуге, зерттеуге т?рбиелеу.
Саба?ты? типі: аралас саба?
Саба?ты? т?рі: баяндау, іскерлік ойын саба?ы
Болжамдан?ан н?тиже: О?ушыларды? тол?ынды? ?оз?алыс ж?ніндегі білімдерін ?мірмен байланыстыра отырып, теориялы? ж?не практикалы? есеп шы?ару ар?ылы білімдерін дамыту.
Саба?та ?олданылатын к?рнекіліктер: О?улы?та?ы 3,1-3,2 сурет сызыл?ан слайдтар,мультипроектор,электронды о?улы?та?ы анимация мен видеофрагменттер,интернеттен алын?ан материал, тірек-сызба
Саба?ты? жоспары:
І.?йымдастыру кезе?і (2 минут)
ІІ.?й тапсырмасын с?рау. (8 минут)
ІІІ.Негізгі саба? (17 минут)
ІV. Жа?а саба?ты бекіту.
Тірек-сызба.(3 минут)
V. Есеп шы?ару. Шы? ойыны. (13 минут)
VІ. О?ушыларды ба?алау 2 минут)
VII. ?йге тапсырма
?йымдастыру кезе?і. О?ушыларды? зейінін саба??а аударамын. Сынып екі топ?а б?лінеді.
1.Саба?ты? та?ырыбын жариялау.
2.Саба?ты? ма?сатымен таныстыру.
ІІ.?й тапсырмасын с?рау.
Сергіту с?ті
Жерде неше т?рлі катастрофалар болып жатады,?алай ойлайсы?дар Брюловты? «Помпейді? со??ы к?ні »картинасынан олар ?андай себептерден туындайды (Жауап:жер сілкінулерден).Олай болса жер сілкіну –б?л тол?ындар ж?не тол?ынды? ??былыстар ж?нінде айтайы?.
- Механикалы? тол?ынны? аны?тамасын бері?дер?
- Механикада ?андай тол?ындар ?арастырыл?ан?
- Тол?ын не себептен пайда болады?
- Тол?ындар ?андай орталарда таралады?
- ?р т?рлі тол?ындарда б?лшектер ?алай ?оз?алады?
- Тол?ын жылдамды?ы дегеніміз не, ол ?алай аны?талады?
- Тол?ын ?зынды?ы дегеніміз не, аны?тамасы?
?лестірме ?а?аздарды? реті:
?лестірме ?а?аздарды? шешуі:
ІІІ.Негізгі саба?.
Жоспары:
- Кіріспе.К?лдене? тол?ындар туралы
- Бойлы? тол?ындар туралы
- Тол?ындарды? затты? к?йіне т?уелділігі
- Гравитациялы? тол?ындар .Тол?ын мен энергия
1.3-1 ж?не 3-2 сурет бойынша(?осымша бетте) ?й тапсырмасын жал?астыру ар?ылы б?лшектерді? тербелісі тол?ынны? таралу ба?ытына перпендикуляр ба?ытта ?тетін тол?ындар к?лдене? тол?ындар деп аталады.Тол?ын пайда болу ?шін серіппені? деформациясы ?ажет, бау бойында д??естер мен ойыстар пайда болады, тол?ын ?зынды?ы е? жа?ын екі д??ес немесе екі ойысты? ара ?ашы?ты?ына с?йкес. Видеофрагмент № 2 бойынша к?рсетіп, енді осы фрагменттегі бойлы? тол?ындар?а то?талып ?темін де,
2.Бойлы? тол?ындар дегеніміз б?лшектерді? тербелістері оларды? таралу сызы?ы бойымен ?тетіндей тол?ындарды айтады.
Сеіппені? бір ?шын ?ысып сол жерде орамдарды? шо?ырлануы мен сиреуін тудырамыз,б?л шо?ырланулар мен сиреулер кезектесіп отырады да серіппе бойымен ж?гіріп отырады. Бойлы? тол?ындарды? ?зынды?ы е? жа?ын екі шо?ырлану мен екі сиреуді? ара ?ашы?ты?ына с?йкес келеді.
3.К?лдене? тол?ындарда денені? бір ?абатын бас?а ?абатына ?атысты ы?ыстыр?анда серпімділік к?ші пайда болуы керек,б?ндай ?асиет тек ?атты денелерде ?ана, ал с?йы?тар мен газдарда а??ышты? салдарынан ы?ысу кезінде серпімділік к?ші пайда болмайды.
4.Гравитациялы? тол?ындар –с?йы? бетінде ауырлы? к?ші ?рекетінен пайда бол?ан тол?ындар. Тол?ын ?зімен бірге энергия тасымалдайды. Темір жол табанына ??ла?ы?ды т?сесе?, келе жат?ан поезд да??ылыны? тарсылын алыстан-а? естуі?е болады. Жер сілкінгенде жер ?ойнауында да тербеліс пайда болады да, ол жер бетіне тол?ын боп таралады. Бір ?ыз?ылы?ты жайт: жары? та – тол?ын. Жары? атом электрондарыны? тербелісінен туады. Радиотол?ындар да жары??а ??сас. Олар радиотарат?ыш антенналарында?ы электр зарядтарыны? тербелісінен пайда болады.
Т?рлі тол?ындарды? бір-бірінен айырмашылы?ы неде екен. Енді со?ан назар аударайы?. Е? ?уелі оларды? жылдамды?тары ?р т?рлі болады. Те?із тол?ындары бас?а тол?ындар?а ?ара?анда ?лде?айда баяу жылжиды. Дыбыс тол?ыны ауада секундына 300 м жылдамды?пен тарайды, оны? жылдамды?ы ?ыс?а ?ашы?ты??а ж?гіретін ?лемдік рекордшыны? жылдамды?ынан 30 есе шапша?. Е? шапша? таралатын тол?ын – жары? пен радио тол?ындары: оларды? жылдамды?тары – секундына 300 мы? километр. Тол?ындарды? бір-бірінен екінші бір айырмашылы?ы тербеліс жиілігіне байланысты. Дыбыс тол?ынында?ы ауа б?лшектері не??рлым жиілеген сайын дыбыс та жі?ішкеріп, биіктей береді. Сиыр м??іреген кезде ауа б?лшектері секундына 20-30 рет тербеліс жасайды. Ал масаны? ы?ызы естілгенде ауа б?лшегі секундына 10 мы? рет тербеліп т?рады екен. Тол?ындар сонымен бірге ?зынды?ына ?арай да ерекшелінеді. Ал жары? пен радио тол?ындарыны? аса ма?ызды бір ?асиеті – олар ауасыз бос ке?істікте де тарай береді. Те?із тол?ындарымен жер сілкінулер Анимация №42 бойынша к?рсету
ал № 90 анимация бойынша атом бомбасыны? тол?ынын ж?не №12 видеофрагмент бойынша Цунами те?із тол?ынын мультипроектордан к?рсетемін.
IV.Саба?ты бекіту.
?алымдарды? есептеуі бойынша, жер сілкінісі кезінде 75 млн. адамны? ?мірі ??рбан болды. Я?ни, б?л к?шке ?арсы т?ру ?шін оны зерттеу м?мкін болмады.
Енді тол?ындарды? ?ай типі жер сілкінісі кезінде пайда болады? Соны жазайы?.
- Бірінші(Р-типі) – к?лдене? тол?ын, б?л тол?ындар сы?ыл?анда ж?не жинал?анда жер к?теріледі, оларды? жылдамды?ы 10км/с.
- Екінші (S-типі) – бойлы? тол?ын, олар зат б?лшектерін жо?ары-т?мен ?оз?алтады, оларды? жылдамды?ы 5 км/с.
Сейсмикалы? тол?ындарды сейсмограф деп аталатын ??ралмен ?лшейді. Оны? ??рылысы айналмалы барабаннан ж?не ?зіне бекітілген серіппеден т?рады. Сейсмограф ??ралын д?птерге сызамыз.
V.Есеп шы?ару.
- О?улы?та?ы 3.2.-жатты?уды? бірінші есебі.
Этил спиртіндегі тол?ынны? жиілігі 20 кГц, ал жылдамды?ы 1177 м/с болса, тол?ын ?зынды?ын аны?та?дар.
- О?улы?та?ы 3.2.-жатты?уды? екінші есебі.
Гелийдегі тол?ынны? ?зынды? 10 см, ал жылдамды?ы 965 м/с болса, серпімді тол?ын тербелістеріні? жиілігін аны?та?дар.
- ?айы? таралу жылдамды?ы 2,5 м/с болатын су тол?ынында тербеліп т?р, екі жалды? арасында?ы тол?ын ?зынды?ы 8 м болса, ?айы?ты? тербеліс периоды ?андай?
- Н?кте амплитудасы 12 см, периоды 0,25 с гармониялы? тербеліс жасайды. Н?кте жылдамды?ы мен ?деуіні? ?лкен м?ні ?андай?
?орытындылау.
Тол?ынны? екі орта ?шін жылдамды?ты?, жиілікті? ?алай ?згеретінін модельдік график бойынша бай?ап, о?ушылар?а ?орытынды жасату.
VI.О?ушыларды? білімін ба?алау.
VII. ?й тапсырмасын беру. § 3.3. Сейсмикалы? кестені толтыру. 3.2. – жатты?уды? №4 есебі.
Балл
Атауы
Сипаттамасы
1 – 4
?лсіз
5 – 7
К?шті
8 – 12
?те к?шті
Эпицентр – Жерді? беткі оша?ы болып саналады.
Гипоцентр – Жерді? энергия к?зі, фокусы, тере?дігі 5 –тен 700 км-ге дейін.
Форшок – алдын-ала болатын д?мпулер.
Афтершок – ?лсіз со??ы д?мпулер.
Интенсивтілік – д?мпуді? баллды? ?лшемі.
