10а сынып № 65 саба? ____________________
Саба?ты? та?ырыбы: Кирхорф ережесі. Токты? ж?мысы мен ?уаты. Джоуль-Ленц за?ы.
Саба?ты? ма?саты:
- Білімділік ма?саты: Электр тізбегіні? за?дылы?тарын естеріне т?сіріп, жа?а за?ды т?жырымдайтын білім-білік да?дысын ?алыптастыру шараларын жасау.
- Дамытушылы? ма?саты: ?ткен та?ырыпты салыстыра отырып дамыту?а жатты?у.
- Т?рбиелік ма?саты: та?ырыпта баяндал?ан ережелер мен за?дылы?тарды сауатты т?жырымдап, талдап, есеп шы?аруда формулаларды д?рыс та?дау?а жатты?у.
Саба?ты? т?рі: кіріктірілген саба?.
Саба?ты? ?діс-т?сілдері: электр схемасын зерттеу, баяндау, есептер шы?ару.
Саба?ты? к?рнекіліктері: плакаттар, суреттер, электронды о?улы?.
Саба?ты? барысы:
І. ДК. ?йымдастыру кезе?і:
1. С?лемдесу;
2. О?ушыларды т?гендеу;
3. Сынып болмесіні? тазалы?ын тексеру;
4. О?ушыларды? саба??а дайынды?ын тексеру (ж?мыс орны, отырыстары, сырт?ы т?рлері);
5. О?ушыларды? назарын саба??а аудару.
ІІ. ДК. ?й тапсырмасын тексеру, ?айталау.
А) теориялы? білімдерін тексеру.
?) практикалы? тапсырмаларын тексеру.
Б) есептерін тексеру.
ІІІ.ДК Білімді жан-жа?ты тексеру./ ІV. ДК. Жа?а материалды ?абылдау?а ?зірлік, ма?сат ?ою.
1. ?ткізгіштерді тізбектей жал?астыруды? белгілерін ата?ыздар?
2. ?ткізгіштерді параллель жал?астыруды? белгілерін ата?ыздар?
3. ?андай тізбек т?йы? тізбек деп аталады?
4. Т?йы? тізбек ?шін Ом за?ын т?жырымдап жазы?дар.
18-жатты?у 5-есеп.
V. ДК.Жа?а материалды ме?герту:
Ток ж±мысы жєне ?уаты
Тізбек бµлігінен µткен ток ?андай ж±мыс ат?арады? Оны аны?тау ‰шін кернеуді еске т‰сірейік. (11.1) формула?а сєйкес U = A/q. Осыдан ж±мыс былай аны?талады: A = qU,
м±нда?ы А — ток ж±мысы, q — тізбек бµлігінен берілген уа?ыт ішінде µткен электр заряды. Со??ы те?дікке q=It µрнегін ?ойып алатынымыз: A = IUt,
Сонымен, тізбек бµлігіндегі ток ж±мысын табу ‰шін тізбекті? осы бµлігіндегі U кернеуді І ток к‰шіне жєне ж±мыс ат?арылатын t уа?ыт?а кµбейту керек.Ток єсерін тек А ж±мыспен ?ана емес, сондай-а? Р ?уатпен де сипаттайды. Ток ?уаты уа?ыт бірлігі ішінде ат?арыл?ан ж±мысты кµрсетеді. Егер t уа?ыт ішінде А ж±мыс ат?арылса, онда ток ?уаты P=A/t болады. Осы те?дікке (18.2) µрнекті ?ойып, мынадай формула аламыз: P = IU.
Электр тогыны? Р ?уатын табу ‰шін І ток к‰шін U кернеуге кµбейту керек.
Бірліктерді? халы?аралы? ж‰йесінде (ХЖ) ж±мысты джоульмен (Дж), ?уатты – ваттпен (Вт), ал уа?ытты секундпен (с) µлшейді. Сонда
1 Вт = 1 Дж/с, 1 Дж = 1 Вт · с.
5-кестеде кейбір электр ?ондыр?ыларды? ?уаттарын киловатт бірлігінде (1 кВт=1000 Вт) келтірілген.
Ж±мыс істей алатын электрлік ?±ралдарды? шекті ?уатын есептейік. Т±р?ын ‰йлерде ток к‰ші I = 10 А -ден аспайды, сонды?тан U = 220 В кернеу ‰шін электрлік ?уат мына?ан те?:
Р = 10 А · 220 В = 2200 Вт = 2,2 кВт.
Желіге бір мезгілде ?осынды ?уаты кµп ?±ралдарды ?ос?анда, ток к‰ші артып кетеді. Сонды?тан олай ?осу?а болмайды. Т±рмыста ток ж±мысын (ж±мыс ат?ару ‰шін шы?ындал?ан электр энергиясын) электр санауышы деп аталатын арнайы ?±ралмен µлшейді. Санауыштан электр тогы µткенде оны? ішінде же?іл алюминий диск айналады. Оны? айналу жылдамды?ы ток к‰ші мен кернеуге пропорционал. Сонды?тан оны? берілген уа?ытта?ы айналымдар саны бойынша осы уа?ытта?ы ат?арыл?ан ж±мысты аны?тау?а болады. Санауышта ток ж±мысы киловатт- са?атпен (кВт · са?) кµрсетіледі.
?уаты 1 кВт электр тогыны? 1 са?ат ішінде жаса?ан ж±мысы 1 кВт · са? болады. 1 кВт = 1000 Вт, ал 1 са? 3600 с болса, онда 1 кВт · са? = 1000 Вт · 3600 с = 3 600 000 Дж.
Токты? жылулы? єсері
Электр тогы µткізгіштен µткенде µткізгіш ?ызады. Б±л ?±былысты 1800 жылы француз ?алымы Антуан Фуркруа аш?ан. Ол темір спираль ар?ылы ток ж‰ргізіп оны µте жо?ары температура?а дейін ?ыздыр?ан. Токты? жылулы? єсерімен 41 жылдан кейін а?ылшын физигі Дж. Джоуль, та?ы бір жылдан со? орыс ?алымы Э.Х. Ленц айналыс?ан. Олар мынадай ?орытынды?а келді
Тогы бар µткізгіш шы?ар?ан жылу мµлшері ток к‰шіні? квадратыны?, µткізгіш кедергісіні? жєне ток µткен уа?ытты? кµбейтіндісіне те?.
?азір б±л за?ды Джоуль — Ленц за?ы деп атайды. Математикалы? т‰рде мына т‰рде µрнектеледі: Q = I2Rt. ¤ткізгішті? ток µткенде ?ызуы ток тасымалдаушы бµлшектерді? жолында кездескен затты? атомдары, немесе иондарымен єсерлесуімен т‰сіндіріледі. Осы єсерлесулер нєтижесінде µткізгішті? ішкі энергиясы артып, ол ?ызады. ?ыз?ан µткізгіш µзі ал?ан жылуды ?орша?ан орта?а береді. Джоуль — Ленц за?ы аны?тайтын жылу мµлшері осы энергия болып табылады.
Джоуль — Ленц за?ы тєжірибе ж‰зінде ашыл?ан. Біра? оны? теориялы? негізін де т‰сіндіруге болады. Электр тогы µткізгіштен µткенде (18.2) µрнекпен аны?талатын ж±мыс А= IUt ат?арылады. Ал U=IR. Сонды?тан: A = I2Rt.
Егер тогы бар µткізгіш тынышты?та болса жєне оны? ішінде еш?андай химиялы? реакциялар ж‰рмесе, онда барлы? ж±мыс оны? ішкі энергиясын арттыру?а ж±мсалады. Б±л кезде тогы бар µткізгіш шы?ар?ан жылу мµлшері ток ж±мысына те? болып, сол µрнекпен аны?талады.
Ток к‰ші жо?ары болса металл µткізгіш ?атты ?ызып (к‰йіп) бал?ып кетуі м‰мкін. Осы?ан бал?ы?ыш са?тандыр?ыш ж±мысы негізделген. Ол электр тізбегінде шектен тыс кµп ток µткенде тізбекті автоматты т‰рде µшіруге арнал?ан. Са?тандыр?ышты? шартты белгісі 2-кестеде келтірілген (§ 9 ?ара).
46-суретте радиоэлектронды? ?±ралдарда ?олданылатын са?тандыр?ыш кµрсетілген. Оны? негізгі бµлігі ?алы?ды?ы белгілі ток?а есептелген (0,5 А, 1 А, 2 А жєне т.с.с.) тез бал?итын металдан (мысалы ?ор?асыннан) жасал?ан сым болып табылады. Егер ток к‰ші єр т‰рлі себеппен (мысалы ?ыс?а т±йы?талу кезінде) шекті мєннен асып кетсе, онда сым бал?ып тізбек ажыратылады.
Т±р?ын ‰йлердегі электр µткізгіштері 6 А немесе 10 А-ге есептелген. Оларды ?ор?ауда ?олданылатын са?тандыр?ыштар (ты?ындар) 47 а, б-суреттерде кµрсетілген. Бірінші жа?дайда (47, а-суретті ?ара) жі?ішке сым к‰йгенде ауыстырады, ал екінші жа?дайда (47, б-суретті ?ара) тек бал?ы?ыш сымын ауыстыру керек.
VІ. ДК. О?ытылып отыр?ан о?у материалын ?абылдауда?ы о?ушы т?сінігін тексеру.
§9.6-9.8 дайынды? с?ра?тарын талдау.
VІІ. ДК. О?ытылып отыр?ан о?у материалын бекіту немесе да?дыландыру ж?мыстарын ж?ргізу.
Есеп шы?арту.
VIІI.ДК. Ба?алау. ?й тапсырмасын беру: §9.6-9.8 19-жатты?у 1-2 есептер, дайынды? с?ра?тары.
жоуль — Ленц заңы тєжірибе ж‰зінде ашылған. Бірақ оның теориялық негізін де т‰сіндіруге болады. Электр тогы µткізгіштен µткенде (18.2) µрнекпен анықталатын ж±мыс А= IUt атқарылады. Ал U=IR. Сондықтан: A = I2Rt.
ок к‰ші жоғары болса металл µткізгіш қатты қызып (к‰йіп) балқып кетуі м‰мкін. Осыған балқығыш сақтандырғыш ж±мысы негізделген. Ол электр тізбегінде шектен тыс кµп ток µткенде тізбекті автоматты т‰рде µшіруге арналған. 
Сақтандырғыштың шартты белгісі 2-кестеде келтірілген (§ 9 қара).
