"Ернинг суний йўлдошлари"

Navoiy viloyati Uchquduq tumani

XTB ga qarashli 18- umumiy o’rta ta’lim maktabi

fizika fani o’qituvchisi

Jamolova Shalola Sulaymonovnaning

7- sinflar uchun

“Yerning sun’iy yo’ldoshlari ”

mavzusida bir soatlik dars

ishlanmasi.

Sana:3.03.2020 yil

Sinf: 7-“B”

Fan: Fizika

Darsning mavzusi: Yerning sun'iy yo'ldoshlari

Darsning maqsadi :

Talimiy maqsad: O’quvchilarni muayyan yangi fikrli bilimlar bilan qurollantirish,ularda yangi tasavvurlar ,tushunchalar hosil qilish.

Dars jarayonida o’quvchilarda shakllantiradigan bilim, ko’nikma, malaka va kompetensiya elementlari asosida belgilanadi.

Kompetinsiya:TK-2 Axborotlar bilan ishlash kompetinsiyasi. yerning sun'iy yo'ldoshlari xaqida tushuncha berish.

TK-6 Maatematik savodxonlik, fan va texnika yangiliklaridan xabardor bo’lish hamda foydalanish kompotensiyasi

Darsning ta’limiy vazifasi: O’quvchilarga yangi bilimlar egallashga fanlararo bog’lanishning ahamiyatini yoritib berish orqali bilim olishga bo’lgan qiziqishlarini oshirish.

Dars jarayonida o’quvchilarga beriladigan tarbiyaviy sifatlar va tayanch kompetensiyaelementlarini shakllantirish.

Darsning rivojlantiruvchi vazifasi: O’quvchilarning fizika fani haqidagi bilim va tasavvurlarini kengaytirish va ularning kerakli ma’lumotlarni ajrata olish ko’nikmasini shakllantirish va o’quvchilar egallagan bilim, ko’nikma, malakalari va kompetensiya elementlarini rivojlantirish.

FK-3 Fizik bilimlar va asboblardan amaliyotda foydalana olish kompetensiyasi

Dars turi: Yangi bilimni o’zlashtirish darsi. Bilim va ko’nikmalarni umumlashtirib qo’llash darsi

Dars metodi: Noan’anaviy, interfaol

Dars johozi: Texnik vositalar, kompyuter, proyektor, plakatlar to’plami, ko’rgazmali va tarqatmali materiallar

III.Dars jixozi: ish reja darslik o’tilgan mavzuni mustahkamlash uchun tarqatmalar Rasimli plakat

IV. Darsning xronologik tuzilishi:

№	Dars bosqichlari	Vaqt
1	Tashkiliy qism	3
2	O’tilgan mavzuni so’rash	10
3	Yangi mavzuni tushuntirish	15
4	Darsni mustaxkamlash	10
5	Uyga vazifa.	2

Darsning borishi

1. Tashkiliy qism.

Dars salomlashish bilan boshlanadi. Sinfning tozaligi va o’quvchilarning darsga tayyorligi nazorat qilinadi. Navbatchi hisoboti tinglanadi va davomat aniqlaniladi. Muhim sanalar, hozirgi kundagi siyosiy ahvol, fan-texnika va fizika faniga oid yangiliklar to’g’risida suhbat tashkil etiladi. Ushbu darsning qismida o’qituvchi savol beradi va o’quvchilar bir-birlarini fikrlarini qaytarmagan holda savolllarga ketma-ket javob berishlari shart. Bu usul zanjir usuli hisoblanadi.

Aziz o’quvchilar! Hammamizga ma’lumki, Prezidentimiz Farmoniga asosan Respublikamizda “Harakatlar strategiyasi”qabul qilindi. “Harakatlar strategiyasi” qachon qabul qilingan va uning bo’limlarini izohlang!O’quvchilar navbatma-navbat quyidaqi javoblarni berishlari kerak: Prezidentemiz SH. M. Mirziyoyevning 2017 yil 7-fevraldagi O’zbekuston Respublikasini yanada rivojlantirish bo’yicha Harakatlar strategiyasi to’g’risidagi Farmonida 2017-2021-yillarda mamlakatimiz taraqqiyotini yanada rivojlantirishga ustuvor yo’nalishlar belgilab berildi.2017-2021-yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha harakatlar srategiyasi:

Davlat va jamiyat qurilishini takomillashtirish.

Qonun ustuvorligini ta’minlash va sud-huquq tizimini yanada isloh qilish

Iqtisodiyotni yanada rivojlantirish va rejalashtirish.

Ijtimoiy sohani rivojlantirish.

Xavfsizlik, millatlararo totuvlik va diniy bag’rikenglikni ta’minklash

Ma’naviyat daqiqasida kitob o’qishning muhimligi o’quvchilarga aytib

o’tiladi. Misol qilib Microsoft korporatsiyasining asoschisi Bill Geytsning

kitob haqidagi “Mening farzandlarimda kompyuter bo’lishi mumkin, lekin

ularda albatta kitoblari bo’ladi” degan fikri aytib o’tiladi.

2. O’tilgan mavzu bayoni: Takrorlash

Quyida berilgan ta'riflar so'zlarga bo'lib qirqiladi. Guruhlar belgilangan vaqt ichida bu so'zlardan gap tuzadilar.

Gap tuzish o’yini

1.jismlarning kuchi harakati Yerning ta’sirida tortishish

2.otilgan. harakati Gorizontal jism

3.tezlik .kosmik Birinchi

4. tezlanishi g=9,8 m/s²ga Erkin teng. Tushish

5.otilgan jism gorizontal harakati. Balandlikdan

6.a=v²/R ga jismning markazga Aylanma intilma teng. harakatda tezlanishi

7.xil harakatda etadi.jism Gorizontal ikki ishtirok otilgan

8.shaklga ega . sharsimon Yer

9.sirti boshlang’ich bo’ylab Jismning tezligi katta qanchalik bo’lsa,u yer shuncha borib tushadi. Uzoqqa

10.bir xil masofada Gorizontal jism ixtiyoriy teng vaqtlar minoradan boradi . uzoqlashib otilgan orasida

11. jism yerga Balandlikdan boshlang’ich yo’nalishda tezliksiz tushadi.tashlangan qancha shu balandlikdan gorizontal otilgan jism ham shuncha vaqtda yerga vaqtda tushsa ,

12. sun’iy yo’ldoshlari. Yerning

Gap tuzish o’yini

Yerning tortishish kuchi ta’sirida jismlarning harakati

Gorizontal otilgan jism harakati .

Birinchi kosmik tezlik .

Erkin tushish tezlanishi g=9,8 m/s²ga teng.

Balandlikdan gorizontal otilgan jism harakati.

Aylanma harakatda jismning markazga intilma tezlanishi a=v²/R ga teng.

Gorizontal otilgan jism ikki xil harakatda ishtirok etadi.

Yer sharsimon shaklga ega .

Jismning boshlang’ich tezligi qanchalik katta bo’lsa,u yer sirti bo’ylab shuncha uzoqqa borib tushadi.

Gorizontal otilgan jism ixtiyoriy teng vaqtlar orasida minoradan bir xil masofada uzoqlashib boradi .

Balandlikdan boshlang’ich tezliksiz tashlangan jism yerga qancha vaqtda tushsa ,shu balandlikdan gorizontal yo’nalishda otilgan jism ham shuncha vaqtda yerga tushadi.

Yerning sun’iy yo’ldoshlari.

O’quvchilar berilgan so’zlardan gap tuzgunlarigacha boshqa o’quvchilar bilan tezkor savol javob orqali ularning bilimlarini sinaymiz.

Tezkor savol javob

1.Kuchning birligi nima

2.5 ta tabiat hodisasini sanang

3.O’zingizning massangizga 15kg massa qo’shing

4.1KN necha N ga teng

5.Fizika so’zida nechta harf bor

6.4ta fizik olimning ismi

7.Samolyot, poyezd ,velosaped qaysi birining tezligi katta.

8.qayerlarda kosmiok kemalar birinchi kosmik tezlik bilan harakatlana oladi.

9.Tezlanish qaysi harf bilan belgilanadi.

10. Erkin tushish tezlanishi g ning qiymati nechaga teng.

3.Yangi mavzuning bayoni:

Raketaning Yer atrofida aylanishi uchun zarur bo’lgan tezlik.

Agar raketa bir necha kilometr balandlikda birinchi kosmik tezlik bilan uchsa ,havoning qarshiligi va ishqalanishi tufayli qiziydi va yonib

ketadi.Havosiz bo’shliqdagina raketa shunday katta tezlikda

harakatlana oladi. Yerdan bir necha yuz kilometr balandlik-

dagi muhitni deyarli havosiz deyish mumkin .Shuning uchun

kosmosga uchirilgan raketalar shunday balandlikda uchib

yuradi .

Raketa, masalan , h=300km balandlikda Yer atrofida aylanma

harakat qililadi.Yer sirtida 300 km balandlikda erkin tushish

tezlanishi g=9,0 m/s² bo’ladi .

Inson tomonida fazoga uchirilgan va sun’iy ravishda

Yerning yo’ldoshiga aylantirilgan raketa, kosmik kemalar

Yerning sun,iy yo’ldoshlari deyiladi.

Raketa Yerning sun’iy yo’ldoshiga aylanishi uchun kamida

300 km balandlikka olib chiqiladi.Buning uchun raketaga

kamida 7,7 km/s tezlik beriladi.

Kosmosning zabt etilishi.

Insoniyat tarixida birinchi marta 1957-yil 4-oktyabrda 83 kg massali Shar shaklidagi bu raketa Yer atrofida aylana boshlagan ,ya’ni yerning sun’iy yo’ldoshiga aylangan.1961-yil 12-aprelda birinchi marta inson kosmosga uchdi.

1969-yil 21 iyulda astronavtlar N.Armstrong va E.Oldrin boshqargan kosmik kema Oyga yumshoq qo’ndi,inson ilk bor Oyga yumshoq qo’ndi.

Oyga ilk qadam qo’ygan kosmanavtlar

Toshkent viloyatining Iskandar qishlog’ida tug’ilgan uchuvchi kosmonavt V.Joniobekov 5 marta kosmosga parvoz qilib ,orbitada jami 145 kun bo’lgan, unga 1985 yilda aviatsiya general-mayori harbiy unvoni barilgan.O’zbekistonlik uchuvchi-kosmonavtga Toshkentda byust o’rnatilgan.Yana bir o’zbek o’g’loni Solijon Sharipov 1998-yil 22-yanvarda va 2004 yillarda ikki marta kosmosga parvoz qildi.

Kosmonavt Vlademir Jonibekov Kosmonavt Solijon Sharipov

Yerning sun’iy yo’ldoshlaridan foydalanish.

Hozirgi paytda kosmonavtika benihoya rivojlanib bormoqda .Yer atrofida turli mamlakatlarning ko’plab Yerdan boshqariladigan sun’iy yo’ldoshlari uchib yuribdi.Quyosh sestimasining barcha sayyoralari toman Yerdan boshqariladigan raketalar uchirilgan.Ular boshqa sayyoralardan turli ma’lumotlarni Yerga tomon yetkazib turadi.

Yerning sun’iy yo’ldoshlari harakati

Hisoblashlarga ko’ra,sun’iy yo’ldoshning tezligi v₂=11,2 km/s ga yetkazilsa, uYer orbitasidan chiqib ketadi va Quyosh atrofida orbita bo’ylab harakat qila boshlaydi.Bu tezlik chekarasi ikkinchi kosmik tezlik deb ataladi.Agar raketa Yerdan Quyosh atrofidagi orbita bo’ylab harakati yo’nalishida v₃=16,7 km/s tezlik bilan uchirilsa ,raketa uchinchi kosmik tezlikka erishadi va Quyosh sestimasini tark etadi .Bu tezlik chegarasi uchinchi kosmik tezlik deb ataladi.

O’tilgan mavzuni mustahkamlash: 10 daqiqa

O’tilgan mavzu yuzasidan rebusni bajarish.

Y	E	R	R	O	A	T	A	A
U	C	S	A	R	B	I	S	S
P	H	H	K	E	T	A	U	T
A	U	A	K	O	S	M	N’	R
R	V	R	I	F	A	O	I	O
V	C	H	I	O	Z	S	Y	N
O	Z	F	A	Z	O	O	Y	A
T	A	D	Q	I	Q	O	T	V
A	P	P	A	R	A	T		T

FAZO	APPARAT
VAQT	ATRONAVT
YER SHARI	KOSMOS
UCHUVCHI	RAKETA
KOSMIK KEMA	ORBITA
OY	KOSMIK APPARAT
PARVOZ	BOSIB O’TILGAN YO’L
TADQIQOT	BOSIM

1.Y.Gagarin uchgan kosmik kema nomi nima ?

2.birinchi bo’lib Oyga qo’ngan kosmonavtlardan birining ismi?

3.V.Jonibekov nechamarta oyga sayohat qilgan ?

4.Kosmosga uchadigan insonlar kimlar ?

5.Oyga qadam qo’ygan ikkinchi kosmanavt?

6.Nima yerning sun’iy yoldoshiga aylanishi uchun 300 km balanlikka chiqadi ?

7.Vilademir Jonibekov qaysi viloyatda tug’ilgan?

8.Yuriy Gagarin qaysi oyda birinchi marta kosmosga uchgan?

9.Qaysi kosmonavttoshkent viloyati Iskandar qishlog’ida tug’ilgan?

10.Vostok kemasida kosmosga uchgan kosmonavt?

v

o

s

t

o

K

N

i

l

A

r

m

s

t

r

O

n

g

b

e

S

h

K

o

s

M

o

n

a

O

l

d

r

I

n

R

a

K

i

t

a

T

o

s

h

K

e

n

A

p

r

E

l

V

l

a

d

e

M

i

r

G

A

g

a

r

i

n

Juftini toping.

Viladimir Jinibekov	1981-yil
1978-yil	Ikkinchi kosmik tezlik
N .Armstrong	Yerning tabiiy yo’ldoshi
11,2 km/s	E .Oldrin
Yerning sun’iy yo’ldoshi	Solijon Sharipov
Uchinchi kosmik tezlik	16,7 km/s

Baholash: Darsga faol qatnashgan vazifani to’g’ri va to’liq bajargan o’quvchilarni baholash.

Uyga vazifa: Yangi mavzuni va o’tilgan mavzularni o’qib o’rganish.