“Ж?мыс” терминін физика?а 1826 жылы француз ?алымы Ж. Понселе енгізген болатын. Егерде б?рындары ж?мыс деп тек адам е?бегін атаса, енді ?азір белгілі бір физикалы? шаманы да осы терминмен т?сінетін болды.
А — ж?мыс.
Механикалы? ж?мысты есептеу ?шін Понселе арнайы ережелерді ?сынды. Біз тек е? ?арапайым жа?дайларын ?ана ?арастырамыз. ?андайда бір т?ра?ты F к?ш т?сірілген дене т?зу сызы? бойымен s ?ашы?ты??а орын ауыстырсын делік. Сонда:
1) егерде дене ?о?алысыны? ба?ыты т?сірілген к?шті? ба?ытымен с?йкес болса, онда б?л к?ш ж?рілген жол мен к?шті? к?бейтіндісіне те? о? ж?мыс жасайды (44-сурет):
A = Fs;
(1)
44-сурет
2) егерде дене ?оз?алысыны? ба?ыты к?ш ба?ытына ?арама-?арсы болса (45-сурет), онда осы к?ш ж?рілген жол мен к?шті? к?бейтіндісіне те? “минус” та?басымен алын?ан теріс ж?мыс істейді:
A = — Fs;
(2)
45-сурет
3) егерде дене жылдамды?ы к?ш ба?ытына перпендукляр болса (46-сурет), онда б?л к?ш еш?андай ж?мыс істемейді.
A = 0.
46-сурет
(1) формула к?ш пен ?рекет етуші к?шті? ба?ымымен ж?рілген жол не??рлым к?п болса, осы к?шпен істелетін ж?мыс сол??рлым к?п болатынын к?рсетеді.
Ж?мыс істеліну ?шін ?ш шарт орындалуы ?ажет: а) денеге ?андай да бір к?ш т?суі тиіс; б) дене ?оз?алуы тиіс; в) ?оз?алыс ба?ыты к?ш ?рекетіні? ба?ытына ?атысты перпендукляр болмауы тиіс. Егерде осы шарттарды? бірі орындалмаса, онда ж?мыс н?лге те? болады.
Егерде к?ш т?сірілген дене тынышты? к?йін са?тауды жал?астыратын болса, онда осы кезде механикалы? ж?мыс істелмейді. Біра? б?л жа?дайда механикалы? емес ж?мыс істелінеді. Мысалы, ?андай да бір ж?ктіњ салма?ын ?олына т?сіріп, жай ?стап т?р?ан адам шаршайды. Адам істеген ж?мыс оны? организмінде ?тетін процестермен байланысты. М??ият ба?ылау адам ?олында?ы ж?к іс ж?зінде толы? тынышты?та ?алмайды, периодты т?рде жо?ары к?теріліп ж?не т?мен т?сіп шамалы тербеліс жасайтынды?ын к?рсетеді. Адамны? б?лшы? еті сол кезде ж?кті? ?рбір микроскопиялы? к?терілуіне организм ?ндірген энергияны ж?мсай отырып, біресе боса?сиды, біресе жиырылады.
?андай да бір а?паратты адамны? есте са?тауы да механикалы? емес ж?мысты? мысалы болып саналады. Б?л процесс ми клеткаларыны? тіршілік ?ызметімен байланысты бол?анды?тан адам биологиясы курсында беріледі.
СИ ж?йесінде ж?мысты? бірлігі джоуль (1 Дж) болып саналады. 1 Дж — б?л 1 Н к?шті? осы ?рекет етуші к?шті? ба?ытымен 1 м жолда істеген ж?мысы. Б?л бірлік а?ылшын ?алымы Дж. Джоульді? (1818—1889) ??рметіне атал?ан.
1 Дж = 1· Нм.
Сондай-а? килоджоуль мен миллиджоуль да жиі ?олданылады:
ІІІ.Білімді жан-жақты тексеру./ ІV. Жаңа материалды қабылдауға әзірлік, мақсат қою.
А) өзін-өзі тексеру сұрақтары.
V. Жаңа материалды меңгерту:
Механикалық жұмыс
“Жұмыс” терминін физикаға 1826 жылы француз ғалымы Ж. Понселе енгізген болатын. Егерде бұрындары жұмыс деп тек адам еңбегін атаса, енді қазір белгілі бір физикалық шаманы да осы терминмен түсінетін болды.
А — жұмыс.
Механикалық жұмысты есептеу үшін Понселе арнайы ережелерді ұсынды. Біз тек ең қарапайым жағдайларын ғана қарастырамыз. Қандайда бір тұрақты F күш түсірілген дене түзу сызық бойымен s қашықтыққа орын ауыстырсын делік. Сонда:
1) егерде дене қоғалысының бағыты түсірілген күштің бағытымен сәйкес болса, онда бұл күш жүрілген жол мен күштің көбейтіндісіне тең оң жұмыс жасайды (44-сурет):
A = Fs;
(1)
44-сурет
2) егерде дене қозғалысының бағыты күш бағытына қарама-қарсы болса (45-сурет), онда осы күш жүрілген жол мен күштің көбейтіндісіне тең “минус” таңбасымен алынған теріс жұмыс істейді:
A = — Fs;
(2)
45-сурет
3) егерде дене жылдамдығы күш бағытына перпендукляр болса (46-сурет), онда бұл күш ешқандай жұмыс істемейді.
A = 0.
46-сурет
(1) формула күш пен әрекет етуші күштің бағымымен жүрілген жол неғұрлым көп болса, осы күшпен істелетін жұмыс солғұрлым көп болатынын көрсетеді.
Жұмыс істеліну үшін үш шарт орындалуы қажет: а) денеге қандай да бір күш түсуі тиіс; б) дене қозғалуы тиіс; в) қозғалыс бағыты күш әрекетінің бағытына қатысты перпендукляр болмауы тиіс. Егерде осы шарттардың бірі орындалмаса, онда жұмыс нөлге тең болады.
Егерде күш түсірілген дене тыныштық күйін сақтауды жалғастыратын болса, онда осы кезде механикалық жұмыс істелмейді. Бірақ бұл жағдайда механикалық емес жұмыс істелінеді. Мысалы, қандай да бір жүктіњ салмағын қолына түсіріп, жай ұстап тұрған адам шаршайды. Адам істеген жұмыс оның организмінде өтетін процестермен байланысты. Мұқият бақылау адам қолындағы жүк іс жүзінде толық тыныштықта қалмайды, периодты түрде жоғары көтеріліп және төмен түсіп шамалы тербеліс жасайтындығын көрсетеді. Адамның бұлшық еті сол кезде жүктің әрбір микроскопиялық көтерілуіне организм өндірген энергияны жұмсай отырып, біресе босаңсиды, біресе жиырылады.
Қандай да бір ақпаратты адамның есте сақтауы да механикалық емес жұмыстың мысалы болып саналады. Бұл процесс ми клеткаларының тіршілік қызметімен байланысты болғандықтан адам биологиясы курсында беріледі.
СИ жүйесінде жұмыстың бірлігі джоуль (1 Дж) болып саналады. 1 Дж — бұл 1 Н күштің осы әрекет етуші күштің бағытымен 1 м жолда істеген жұмысы. Бұл бірлік ағылшын ғалымы Дж. Джоульдің (1818—1889) құрметіне аталған.
1 Дж = 1· Нм.
Сондай-ақ килоджоуль мен миллиджоуль да жиі қолданылады:
1 кДж = 1000Дж, 1 мДж = 0,001 Дж.
VІ.Оқытылып отырған оқу материалын қабылдаудағы оқушы түсінігін тексеру.
§63 дайындық сұрақтарын талдау.
VІІ. Оқытылып отырған оқу материалын бекіту немесе дағдыландыру жұмыстарын жүргізу.
