Денелерді? ауырлы? к?ші ?рекетінен ?оз?алысы

саба? "Денелерді? ауырлы? к?ші ?рекетінен ?оз?алысы."

Д.А.Ажгалиева, физика п?ні м??алімі

«Ульянов  жалпы  орта білім беретін мектебі»  КMM,  Батыс ?аза?стан Облысы

Саба?ты? та?ырыбы: Денелерді? ауырлы? к?ші ?рекетінен ?оз?алысы.

Саба?ты? ма?саты:

1. Білімділік ма?саты: О?ушы білімін, іскерлігін, да?ды де?гейін ба?ылау, ба?алау. Денелерді? ауырлы? к?ші ?рекетінен ?оз?алысымен таныстырып солар жайлы т?сінік ?алыптастыру.
2. Дамытушылы? ма?саты: О?ушыларды? білім де?гейін ж?не білім мазм?ныны? т?ра?тылы?ы мен оны игерудегі іскерлік пен да?дыны ба?ылау.
3. Т?рбиелік ма?саты: Адамгершілікке, ??ыптылы??а, ал?ырлы??а, отанс?йгіштікке, таби?атты аялау?а, сыйласты? пен ?дептілікке баулу.

Саба?ты? т?рі:жа?а білімді ?алыптастыру, жалпылау

Саба?ты? ?діс-т?сілдері:  ??гіме, лекция, дискуссия, кітаппен ж?мыс.

Саба?ты? к?рнекіліктері: плакаттар, суреттер,

Саба?ты? барысы:

І. ДК. ?йымдастыру кезе?і: 

1. С?лемдесу;

2. О?ушыларды т?гендеу;

3. Сынып болмесіні? тазалы?ын тексеру;

4. О?ушыларды? саба??а дайынды?ын тексеру (ж?мыс орны, отырыстары, сырт?ы т?рлері);

5. О?ушыларды? назарын саба??а аудару.

ІІ. ДК. ?й тапсырмасын тексеру, ?айталау.

А) теориялы? білімдерін тексеру.

?) практикалы? тапсырмаларын тексеру.

Б) есептерін тексеру.

ІІІ. Білімді жан-жа?ты тексеру.ІV.  Жа?а материалды ?абылдау?а ?зірлік, ма?сат ?ою. 

Б?гінгі негізгі ма?сатымыз о?улы? бойынша денелерді? ауырлы? к?ші ?рекетінен ?оз?алысымен танысамыз.

1. Б?кіл?лемдік тартылыс за?ын  т?жырымда?дар
2. Гравитациялы? т?ра?ты нені сипаттайды?
3. Б?кіл?лемдік тартылыс за?ын ?андай жа?дайда ?олдану?а болады?
4. Г.Кавендиш гравитациялы? т?ра?тыны ?алай аны?тады?
5. Неліктен барлы? денелер ?шін ?зара тартылыс бай?ала бермейді? 

V..Жа?а материалды ме?герту:

Ауырлы? к?ші. Б?кіл?лемдік тартылыс теориясын жердегі ??былыстар?а ?олдан?анда, денелер неге т?мен ?арай Жерге ??лайды? деген с?ра? туады. Біз денелерді? тартылуы Жерді? гравитациялы? ?рісі ?серінен деп жауап береміз. Б?л жауап д?рыс па? ?ылыми с?здермен с?ра?тардан ?ор?анамыз деп біз к?птеген жа?а с?ра?тар тудырамыз. Гравитациялы? ?ріс – дегеніміз не? Ол денелерге ?алай єсер етеді? Неге барлы? денелер, соны? ішінде Жер де ?з айналасында?ы ке?істікте осы ?рісті тудырады? Б?л с?ра?тар?а к?птеген д?рыс жауаптар бол?анымен, Э. Роджерс айт?андай, осындай с?ра?тармен жас физикті жылау?а дейін жеткізуге болады. “Шынында да физика тартылысты т?сіндірмейді, оны? себебін аны?тамайды, дегенмен ол туралы пайдалы деректер береді… Біз денелер Жер тарт?анды?тан ??лайды деп айта аламыз. Ал, енді Жер неліктен денелерді тартады деп с?раса, бар айтарымыз: “Жай, себебі тартады. Таби?ат солай ??рыл?ан” (Э. Роджерс).

 Біз айтыл?анды ескеріп, Ньютон айт?андай денелерді? ??лау себебі туралы “гипотеза шы?армаймыз”, біра? денелер ?андай за?мен жєне ?андай к?штерлі? ?серінен ??лайтынын аны?тайы?. Жерді? денелерді ?зіне тарту к?шін, ауырлы? к?ші деп, ал Жерді? гравитациялы? ?рісін - ауырлы? ?рісі деп атайды. Ауырлы? к?ші тµмен, Жерді? ортасына ба?ыттал?ан. Б?л к?ш денені? ауырлы? центрі деп аталатын н?ктесінен ?теді. Біртекті денені? (мысалы: шар, тікб?рышты немесе дµ?гелек пластина, цилиндр жєне т.б.) ауырлы? центрі сол денені? симмертрия центрінде болады. Кейде денені? ауырлы? центрі денені? еш?андай н?ктесімен с?йкес келмеуі м?мкін (мысалы, са?инада).

Жалпы жа?дайда, ?андай да бір д?рыс емес формалы жазы? денені? ауырлы? центрін аны?тау керек болса, мынадай за?дылы??а с?йенуге болады. Егер денені єр н?ктесінен жіпке асатын болса?, онда жіп ?алдыр?ан ба?ыттар бір н?ктеде ?иылысады, осы н?кте денені? ауырлы? центрі болады. Денеге єсер ететін Fт ауырлы? к?шін табу ?шін, денені? массасын еркін т?су ?деуіне кµбейту керек:

Fт= mg. Б?л формуланы дене Жер бетіне жа?ын бол?анда ?ана ?олдану?а болады. Себебі, осы жа?дайда ?ана g аны?тал?ан жєне 9,8 м/с2 те?. Жалпы жа?дайда дене Жер бетінен (102-сурет) кез-келген h биіктікте орналасса, еркін т?су ?деуі белгісіз, сонды?тан ауырлы? к?шін б?кілєлемдік тартылыс за?ы бойынша табу керек:   

М?нда?ы

 Mж — Жер массасы, m — ауырлы? к?ші ?сер ететін дене массасы, ал r — Жер центрінен денеге дейінгі ?ашы?ты?ты? (r = Rж + h, м?нда?ы Rж — Жер радиусы). Сонымен Жерді? денені тарту к?шін аны?тау ?шін гравитациялы? т?ра?тыны Жер мен дене массаларына кµбейтіп, Жер центрінен денеге дейінгі ара?ашы?ты? квадратына б?лу керек.

(42.2) формула Жер бетінен дене биіктеген сайын ауырлы? к?ші азая беретіндігін к?рсетеді. Я?ни, Жерді? гравитациялы? ?рісі Жер бетіне жа?ын арада к?штірек, алыста?ан сайын ?лсірей береді. Бас?а да аспан денелеріні? гравитациялы? ?рістері ара ?ашы?ты?тан осындай т?уелділікте болады.

VІ. О?ытылып отыр?ан  о?у материалын ?абылдауда?ы о?ушы т?сінігін тексеру.

§16 дайынды? с?ра?тарын талдау.

1. Ауырлы? к?ші деп ?андай к?шті айтады?
2. Еркін т?су ?деуі ?андай шама?а т?уелді?
3. Денелерді? еркін т?суі ?андай ?оз?алыс т?ріне жатады?

VІІ.  О?ытылып отыр?ан о?у материалын бекіту немесе да?дыландыру ж?мыстарын ж?ргізу.

№1. К

1. Массалары m1= m2=1 кг екі, оларды? арасында?ы ?зара гравитациялы? ?сер к?ші ?1 те?. Бір-біріне осындай ?ашы?ты?та орналас?ан массалары 3 ж?не 2 кг екі шарды? тартылыс к?ші неге те??
2. Денелерді? ара?ашы?ты?ы 3 есе арттса, онда оларды? тартылуы к?ші ?анша ?згереді?

№2 К.

1. Массалары m1= m  m2= 2m екі шарды? ара?ашы?ты?ы R бол?анда, оларды? ара?ашы?ты?ы ?анша ?згереді?
2. Денелерді? ?зара тартылыс к?ші 4 есе арттса, онда оларды? ара?ышы?ты?ы ?анша ?згереді?

VIІI. Ба?алау.

 ?й тапсырмасын беру: §16, 13-жатты?у (3,4)