Саба?ты? ма?саты:
Білімділігі: Атмосфералы? ?ысым ж?не Торричелли т?жірибесін т?сіндіру.
Дамытушылы?ы: ?лтты? ойынмен байланыстыу ар?ылы білім да?дыларын жетілдіру. О?ушыларды? п?нге ?ызы?ушылы?ын арттыру, ой-?рісін ке?ейту.
Т?рбиелігі: Тез ойлап білуге, шапша?ды??а, ?з бетімен ж?мыс жасау?а т?рбиелеу.
Саба?ты? т?рі: жа?а саба?ты ме?герту.
Саба?ты? ?дісі: с?ра?-жауап, баяндау, тест алу.
Саба?ты? к?рнекілігі: интерактивті та?та, суы бар ыдыс, поршені бар шыны т?тік, плакат, кеспе ?а?аз, асы?, ?оржын.
П?н аралы? байланыс: география, биология, математика.
Саба?ты? барысы:
І. ?йымдастыру б?лімі: 1). ?й тапсырмасын пысы?тау.
ІІ. ?й тапсырмасын тексеру:
«А? с?йек» ла?тыру ойыны ар?ылы с?ра? – жауап. Ойын с?йегі ретінде ?а?аздан жасал?ан текше ?олданылады. О?ушылардан бір о?ушы шы?ып ойын с?йегін ла?тырады. Ойын с?йегінде с?ра?тар жазыл?ан.
1. Су ??бырыны? ж?мыс істеу принципі неге негізделген?
2. М?наралы? су ??бырыны? ??рылысы ?андай?
3. Артезиан ??ды?ы ?алай ж?мыс істейді?
4. Су ??бырыны? м?нарасы неліктен е? биік жерге салынады?
5. Ма??ыстау су экологиясы?
ІІІ. Жа?а саба?ты т?сіндіру.
Жерді? бетін ауа ?абы?ы - атмосфера ?оршап т?ратынын білесі?дер (Атмосфера - грекше атмос - бу, ауа ж?не сфера – шар деген екі с?зден ??рал?ан).
Атмосфера бірнеше ?абаттан т?рады. Ауырлы? к?шіні? ?рекетінен оны? жо?ары ?абаттары т?менгі ?абаттарына ?ысым т?сіреді. Атмосфера – газ, сонды?тан ол Паскаль за?ы бойынша ?зіне т?скен ?ысымды барлы? ба?ытта таратады. Соны? салдарынан Жер бетіне ж?не онда?ы барлы? денелерге атмосфералы? ?ысым т?сіреді.
Мынадай т?жірибелер жасап к?рейік. Шыны воронканы? бетін ауа шарыны? резе?ке ?абы?ымен жабады да, воронканы? ішіндегі ауасын сор?ымен сорып шы?арады. Сонда ?абы? ішке ?арай тартылады. Ауаны сорып шы?ар?ан?а дейін ?абы??а екі жа?ынан бірдей ?ысым ?рекет етеді де, ол тегіс болып т?рады. Воронкадан ауаны сорып шы?ар?ан кезде оны? ішіндегі ауа азаяды, ол сырт?ы атмосфералы? ?ысым ?абы?шаны ішке ?арай ?абыстырады.
Екінші т?жірибеде ішкі ?абыр?аларына ты?ыз кептеліп т?ратын жылжымалы поршені бар шыны т?тік алынады. Оны ішінде суы бар ыдыс?а батырып, поршеньді сумен жанас?ан?а дейін т?сіреді де, сонан со? ?айтадан жо?ары ?арай жылжытады. Сонда поршеньмен ілесіп, су да жо?ары к?теріле бастайды. М?ны? м?нісі мынада. Атмосфера су бетіне т?мен ?арай ?рекет етеді. Паскаль за?ы бойынша ол ?ысымды т?тікке т?меннен жо?ары жеткізеді. Міне, суды поршеньмен ілестіре к?теретін осы атмосфералы? ?ысым.
Ал енді XVII ?асырда итальянды? ?алым Э. Торричелли жаса?ан т?жірибені ?арастырайы?. Онда ?зынды?ы 1 м, бір жа?ы бітеу шыны т?тік сынаппен толтырылады. Содан кейін т?тікті? аузын жауып, оны т??кереді де, сынап ??йыл?ан ыдыс?а батырады. Сынапты? ішінде т?тікті? аузын ашады. Сонда сынапты? кішкене б?лігі ?ана ыдыс?а т?гіледі. Ал т?тік ішінде биіктігі 76 см сынап ба?аны ?алады. Э. Торричелли ал?аш?ы рет сынап ба?анын атмосфералы? ?ысым ?стап т?рады деп ой т?йді. Атмосфералы? ?ысымны? ауа райына байланысты ?згеретінін де ал?аш бай?а?ан Торричелли болатын. Кейін Торричелли ?ондыр?ысы атмосфералы? ?ысымды ?лшеу ?шін пайдаланыла бастады.
Атмосфералы? ?ысымды сынап ба?аныны? биіктігі бойынша есептейді. Атмосфералы? ?ысымны? бірлігі ретінде 1 миллиметр сынап ба?аны (1 мм.сын.ба?.) алынады.
1 мм.сын.ба?. =133,3 Па =1,33 гПа.
С?йтіп, атмосфера бізге ж?не бас?а барлы? денелерге ?ысым т?сіреді.
Атмосфера тарапынан бізді? денемізге ?рекет ететін к?шті? м?нін есептеп к?рейік. ?алыпты жа?дайда атмосфералы? ?ысым 10 5 Па екені белгілі.
Берілгені: Шешуі:
p = 105 F = pS F = 105 H/м2 =105 Н.
S = 1 м2 Жауабы: ? = 105Н.
F - ?
К?шті? алын?ан 105 Н шамасы массасы 10 т денені? ауырлы? к?шіне те?! Алайда біз осындай к?шке шыдаймыз. Оны? себебі, біріншіден, б?л к?ш денемізді? б?кіл ауданына тарал?ан, ал екіншіден, бізді? организмімізде атмосфералы? ?ысымды те?геретіндей ?ысым бар.
Атмосфералы? ?ысым адамдарды? к??іл к?йіне, денсаулы?ына елеулі ?серін тигізеді. Атмосфераны? к?йіне ( температурасына, ыл?алдылы?ына ) байланысты атмосфералы? ?ысым да ?згеріп отырады. Сол себепті, ауа райын болжау ?шін, бас?а м?ліметтермен ?атар, міндетті т?рде, атмосфералы? ?ысымны? да м?ні ескеріледі.
ІV.Саба?ты ?орытындылау: тест ж?мыстарын орындау.
1.Атмосфера затты? ?ай т?ріне жатады?
А. Газ
?. С?йы?
В. ?атты
С. Плазма
2.Атмосфералы? ?ысымны? ба?ыты ?андай?
А. Барлы? ба?ытта
?. Тік жо?аы
В. К?лдене?
С. Параллель
3. Атмосфералы? ?ысымды кім ?лшеді?
А. Паскаль
?. Ньютон
В. Торричелли
С. Галилеи
4. Атмосфералы? ?ысымны? ?лшем бірлігі ?андай?
А. Н.
?. Па.
В. кг
С. мм. сын. ба?.
5. Атмосфералы? ?ашан т?мен болады?
А. Ауаны? жо?ар?ы ?абатында
?. Жер бетінде
В. Ауаны? т?менгі ?абатында
С. Жауапты? б?рі д?рыс емес
6. ?ысымды ?андай формуланы? к?мегімен ?рнектеуге болады?
А. ? = mg
?. P = ? / S
В. Р = m / V
C. ? = R Х
7. Торричилли ?з т?жірибесінде ?андай с?йы? ?олданды?
А. Су
?. Сынап
В. Керосин
С. Бензин
8. Атмосфералы? ?ысымды ?лшегенде т?тік ішінде с?йы?ты? биіктігі ?андай болды ?
А. 73 см
?. 74 см
В. 75 см
С. 76 см
9 Адамны? тыныс алуы ?андай физикалы? себептер ар?ылы ж?зеге асады?
А. Атмосфералы? ?ысым
?. Ауырлы? к?ші
В. Су бу
С. Температура
10. Торричелли атмосфералы? ?ысымды ?лшейтін ?андай прибор ойлап шы?арды?
А. Сынапты барометр
?. Динамометр
В. Манометр
С. Гигрометр
Саба?ты бекіту ?шін «?ыз ?уу», «Асы? ойнау» ойындары ойнатылады.
«?ыз ?уу»
Атмосфералы? ?ысым Р бірлігі мм. сын.ба?аны
приборы сынапты барометр.
«Асы? ойнау» - (формуланы білесі? бе?) ?р т?рлі формулаларды? б?ліктері жазыл?ан бірнеше асы?тар ?оржын?а салын?ан. Сыныптан бір – бірден о?ушы шы?ып, ?оржыннан асы?тар алу ар?ылы формула ??растырады.
1) P = F/S 3) ? = m/V 5) F = mg
2) P = ?gh 4) F2/F1 = S2/S1
V. ?йге тапсырма: §50 о?у. Атмосфера та?ырыбына с?зж?мба? ??растырып келу.
VІ. Ба?алау.
