Саба?ты? та?ырыбы: Механикада?ы к?штер. Б?кіл?лемдік тартылыс к?ші. Б?кіл?лемдік тартылыс за?ы.
Сілтеме: Жоспар, Презентация, Физика 9 сынып о?улы?ы, ?осымша материалдар.
Саба?ты? ма?саты: О?ушылар?а б?кіл?лемдік тартылыс за?ы та?ырыбын ме?герту, О?ушыны? ойлау ?абілетін арттыру, ?з ойын ж?йелеуге, ??састы?ты, ?арама-?айшылы?ты бай?ау?а да?дыландыру ж?не о?ушыларды? шы?армашылы? іс-?рекеттерін, ізденімпаздылы?тарын дамыту.
О?ыту н?тижесі:
- О?ушылар б?кіл?лемдік тартылыс за?ы аны?тамасын, формуласын ме?гереді;
- Гравитациялы? т?ра?тыны? м?нін т?сінеді;;
- Формуланы пайдаланып, тартылыс к?шін аны?тай алады;
С?лемдесу: Америкиканша бір бірімізге ?арап ?ол был?аймыз
?аза?ша бір бірімізге ?арап ?ол алысып амандасамыз
Сонымен о?ушылар біз бірінші т?рт топ?а б?лініп алайы? 1,2,3,4 санап
Білім
Сандарды танда с?ра??а жауап бер (?р топтан кезек та?дап с?ра??а жауап береді)
?й тапсырмасын еске т?сірейік
Ойын ережесі
1. С?ра?ты? реттік санын та?да.
2. С?ра?ты о?ы.
3. Ойлану?а – 3 секунд.
4. Жауап бер.
5. Жауабы?ны? д?рысты?ын тексер.
1. К?шті? ?андай сипаттамалары бар? Бір денені? екінші дене ?рекетімен сипатталады.
2. К?ш ?андай шама?а жатады? векторлы?
3. Денеге к?ш ?рекет еткеннен кейін не бай?алады? ?оз?алыс ба?ытын жылдамды?ын ж?не пішінін ?згертеді.
4. Механикада ?анша к?ш бар? ?андай? Серпімділік к?ш, ауырлы? к?ш, ?йкеліс к?ш
5. Те? ?рекетті к?ш дегеніміз не?Денеге бір мезгілде ?рекет ететін бірнеше к?шті? ?рекетіндей ?рекет жасайтын к?ш
6. К?шті? ?лшем бірлігін ата Ньютон (Н)
7. Б?л ?андай ??рал? динамометр
8. SI ж?йесінде ?ата?ды? ?андай бірлікпен ?рнектеледі Н/м
9. Серпімді денені? ?заруы мен о?ан т?сірілген к?шті? арасында?ы байланысты аны?та?ан ?алым кім?А?ылшын физигі Роберт Гук
10. дене пішініні? немесе ?лшемдеріні? ?згеруі ?алай аталады?деформация
11. К?шті? ?рекеті то?та?аннан кейін, дене ?зіні? бастап?ы пішіні мен ?лшемін ?згертетін деформация (Пластикалы? деформация)
12. 1 кН = ? Н 1000 Н
13. К?шті? ?рекеті то?та?аннан кейін, дене ?зіні? бастап?ы пішіні мен ?лшемін ?айтадан ?алпына келетін деформация (Серпімді деформация)
14. К?шті? ?лшем бірлігі (Ньютон)
15. А?аштан алма ?андай к?шті? ?серінен ??лады? Ауырлы? к?ші
16. денеге ?рекет ететін к?ш нешеге те??F =1 Н
17. денені? салма?ы дегеніміз не?Денені? тірекке немесе аспа?а ?рекет ететін к?ші
18. Денені? массасын динамометрмен ?лшеуге бола ма?болады
19. g т?ра?тысыны? шамасы неге байланысты ж?не нешеге те??Географиялы? ендікке байланысты, орташа шамасы 9,8Н/кг
20. ?андай к?ш к?рсетілген? ?йкеліс к?ші
21. Ауырлы? к?шіні? ба?ыты (Тік т?мен ?арай )
22. ?йкеліс к?шіні? ?андай т?рлерін білесі?дер? Сыр?алау, домалау, тынышты? ?йкеліс к?ші
23. Те? ?рекетті к?ш неге те??FR = F1- F2
24. Те? ?рекетті к?ш нешеге те?? 20 Н
25. ?стел ?стінде жат?ан кітап ?андай денелермен ?рекеттеседі? Неліктен ол тынышты? к?йде болады?Жермен ж?не ?стелмен. ?рекеттесулер те?герілген.
26. Лифтімен жо?ары к?теріле баста?ан с?тте адам ?зін лифт еденіне тартыл?анан сезінеді. Б?л жа?дайда адамны? массасы ?згере ме? ?згермейді
27. Лифтімен жо?ары к?теріле баста?ан с?тте адам ?зін лифт еденіне тартыл?анан сезінеді. Б?л жа?дайда адамны? салма?ы ?згере ме??згереді
28. Лифтімен жо?ары к?теріле баста?ан с?тте адам ?зін лифт еденіне тартыл?анан сезінеді. Б?л жа?дайда адам?а ?сер ететін ауырлы? к?ші ?згере ме? ?згермейді
29. Тай?а? к?ндері адамдар ж?ретін жолдар?а ??м себіледі. Б?л жа?дайда ?йкелісті ?алай ?згертті? Жолдар?а ??м себу ар?ылы ?йкелісті арттырады
30. Суда ж?зетін ??старды? ая?тары жар?а?ты болып келеді. Ол ?андай міндет ат?арады? Жар?а?ты ая? су мен ??сты? арасында?ы ?ректтесуді арттырады
31. Есікті? топсасын майлау ар?ылы ?йкелісті ?алай ?згертеді? ?йкелісті кемітеді
32. Жерді айнала орбита бойымен ?ш?ан ?арышкеме ?оз?алт?ышы ?шкеннен кейін ол ?андай к?шті? ?серінен ?оз?алады? Жерді? тарту к?шіні? ?рекетінен ?оз?алады
33. Ньютонны? екінші за?ыны? формуласы F=ma
34. Ньютонны? ?ай за?ында ?арсы ?рекет к?штер пайда болады? ?шінші
35. Масса мен ?деуді? к?бейтіндісі неге те??F=ma
Жа?а саба?
К?ш - Бір денені? екінші денеге ?рекетімен сипатталады.
Ауырлы? к?ші денелерді? ?рекетінен ?ана ?оз?алуын еркін т?суін айтады. F=mg
?йкеліс к?ші деп денелер тікелей жанас?анда пайда болатын к?шті айтады
Серпімділік к?ші деп денені? пішіні мен к?лемі ?згерген кезде пайда болатын к?шті айтады. F=kΔl
Тіректі? реакция к?ші деп тіректі? денеге ?рекет ететін серпімділік к?шін айтады. F=μN
Те??рекетті к?ш деп денеге бір мезгілде ?рекет ететін бірнеше к?шті? ?рекетіндей ?рекет жасайтын к?шті айтады.
Б?кіл ?лемдік тартылыс за?ы. За?ды И. Ньютон 1667 жылы ашты. 1665 жылы 23-жасында Ньютон Айды орбитада ?стап т?ратын к?ш Жерге алманы? ??лауына септігін тигізетін к?ш таби?атына ??сас екендігін болжап айтты. Оны? болжамы бойынша ?лемдегі барлы? денелер арасында массалар центрін жал?астыратын т?зу бойымен тартылыс (гравитациялы? к?штер) к?штері ?сер етеді.
Ньютон онан кейінгі жылдары астроном И. Кеплерді? XVII ?асыр басында аш?ан ?аламшарларды? ?оз?алыс за?дылы?ыны? физикалы? т?сіндірмесін табу?а тырысты ж?не гравитациялы? к?штерді? сан м?ні ?анша болатынын есептеді.?аламшарларды? ?алай ?оз?алатынын біле отырып Ньютон олар?а ?андай к?штер ?сер ететіндігін аны?та?ысы келді. Б?л ?діс механиканы? кері есебі деп аталады.
Механиканы? негізгі есебі бойынша массасы мен жылдамды?ы белгілі денеге ?сер ететін к?шті? салдарынан кез келген уа?ыт мезетіндегі денені? орнын аны?тау болса,механиканы? кері есебінде денені? ?алай ?оз?алатынды?ына ?арай о?ан ?сер ететін к?штерді аны?тау болып табылады
Есепті шешу ?шін Ньютон б?кіл ?лемдік тартылыс за?ын ашты. Барлы? денелер бір-біріне ?здеріні? массаларыны? к?бейтіндісіне тура пропорционал ж?не ара?ашы?ты?ыны? квадратына кері пропорционал к?шпен тартылады: ропорционалды? коэфициент G таби?атта?ы барлы? денелер ?шін бірдей ж?не оны б?кіл ?лемдік тартылыс т?ра?тысы немесе гравитациялы? т?ра?ты деп атайды.
G = 6,67·10-11 Н·м2/кг2
Таби?атта?ы к?птеген ??былыстар б?кіл?лемдік тартылыс к?шімен т?сіндіріледі.
- 1.К?н ж?йесіндегі ?аламшарлар ?оз?алысы,
- 2. жерді? жасанды серігіні? ?оз?алыстары,
- 3.баллистикалы? зымырандарды? ?шу траекториясы
- 4. Жерге жа?ын денелерді? ?оз?алысы,
- 5.Денелерді? жерге ??лауы,
- 6.Тасу ж?не ?айту,
- 7.Сар?ырамалар,
- 8.?ол с?мкесіні? ауырлы?ы.
- 9.Жер атмосферасыны? болуы
т.б ??былыстар динамика за?дарымен ж?не б?кіл?лемдік тартылыс за?ы ар?ылы т?сіндіріледі
Есептер шы?ару
Сергіту с?ті
Б?кіл?лемдік тартылыс за?ыны? формуласы
гравитациялы? т?ра?ты ?анша?а те?
Синтез (жина?тау)
Белгісіз м?шелерді табу
a
0,4 м/с2
2 км/с2
0,1 м/с2
5 см/с2
m
8 кг
3 г
200 кг
10 г
F
2 Н
6 мН
20 Н
1 кН
Жауабы
a
0,25м/с2
2м/с2
0,4 м/с2
2 км/с2
0,1 м/с2
5 см/с2
m
8 кг
3 г
200 кг
10 г
200кг
20000Н
F
2 Н
6 мН
80Н
20Н
20 Н
1 кН
Тест
1. Егер екі денені? ?р?айсысыны? массасын 3 есе азайтса, онда оларды? арасында?ы тартылыс к?ші ?алай ?згереді?
А) 9 есе азаяды ?) 4 есе азаяды Б) ?згермейді
2.Екі дене арасында?ы ара?ашы?ты? 2 есе кемісе тартылыс к?ші
А) 2 есе артады ?) ?згермейді Б) 4 есе кемиді
3. Жер бетінде бай?алатын т?менде келтірілген ??былыстардан тартылыс к?шіні? ?серімен т?сіндірілетіні:
1. Жа?бырды? тамшылауы 2.Найза?айды? тартылысы
1. Егер екі денені? ?р?айсысыны? массасын 3 есе азайтса, онда оларды? арасында?ы тартылыс к?ші ?алай ?згереді?
А) 9 есе азаяды ?) 4 есе азаяды Б) ?згермейді
2.Екі дене арасында?ы ара?ашы?ты? 2 есе кемісе тартылыс к?ші
А) 2 есе артады ?) ?згермейді Б) 4 есе кемиді
3. Жер бетінде бай?алатын т?менде келтірілген ??былыстардан тартылыс к?шіні? ?серімен т?сіндірілетіні:
1. Жа?бырды? тамшылауы 2.Найза?айды? тартылысы
А)1 ?)2 Б) д?рысы жо?
4. Денеге туындайтын ?деу о?ан ?рекет етуші к?шке тура пропорционал, ал оны? массасына кері пропорционал ньютонны?
А) бірінші ?) екінші Б) ?шінші
5. Массасы 100г дене 1,5м/с2 ?деумен ?оз?алуы ?шін о?ан ?андай к?ш т?сіру ?ажет?
А) 0,15 Н ?) 1,5Н Б) 150Н
6. Ньютонны? ?ай за?ында ?арсы ?рекет к?штер пайда болатынын к?рсетеді?
А) бірінші ?) екінші Б) ?шінші
Жауабы
1.А 2.Б 3.А 4.? 5.А 6.Б
Білемін
Білдім
Білгім келеді
Топты? ба?алау
І топ
ІІ топ
ІІІ топ
І? топ
І топ
ІІ топ
ІІІ топ
І? топ
Білім сапасын к?рсететін карта
О?ушыларды? аты-ж?ні.
С?ра??а жауап ойыны
Есеп шы?ару
Синтез
(белгісіз м?шені тап)
Тест
Жалпы балл
Ба?асы
Жалпы балл
?йге тапсырма
Механикада?ы к?штер. Б?кіл?лемдік тартылыс к?ші. Б?кілілемдік тартылыс за?ы
№12 жатты?уды? 2, 3
Америкиканша бір бірімізге қарап қол былғаймыз 
Қазақша бір бірімізге қарап қол алысып амандасамыз 
Бұл қандай құрал? динамометр 
денеге әрекет ететін күш нешеге тең?F =1 Н 
қандай күш көрсетілген? Үйкеліс күші 
Тең әрекетті күш неге тең?FR = F1- F2 
Тең әрекетті күш нешеге тең? 20 Н 
ропорционалдық коэфициент G табиғаттағы барлық денелер үшін бірдей және оны бүкіл әлемдік тартылыс тұрақтысы немесе гравитациялық тұрақты деп атайды. 
