Абайды? таби?ат лирикасында?ы физикалы? ??былыстар

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі Ы. Алтынсарин атындағы Арқалық мемлекеттік педагогикалық институты Жаратылыстану және ақпараттандыру факультеті Математика және физика факультеті

“ Абайдың табиғат лирикасындағы физикалық құбылыстар”

Орындаған: Ф41 тобының студенті Жакенов. Д.Б.

Жетекші: Жумабаева С.Б.

Сабақ мақсаты: Абай шығармашылығының физикалық құбылыстармен байланысын зерттеу

Сабақтың міндеттері (функциясы):

• а) Білімділік: Абай Құнанбаевтың табиғат лирикасына әдеби талдау жасау және ондағы табиғат құбылыстарын физикалық тұрғыдан түсіндіру, өлендерді талдау машығын жетілдіру;
• ә) Тәрбиелік: оқушыларға эстетикалық, этнопедагогикалық, экологиялық тәрбие беру. Олардың поэзия, саз, бейнелеу өнері дүниесіне сүйіспеншілігін арттыру;
• б) Дамытушылық: шығармашылық жұмыс жасауына ықпал ету, ойлау, сөйлеу шеберлігі мен мәдениетін жетілдіру, таным көкжиегін кеңейту.

• Сабақтың түрі: Кіріктірілген (әдебиет және физика) сабақ Сабақтын әдісі: түсіндіру, талдау, сұрақ-жауап Сабақтың барысы:
• Сабақтың түрі: Кіріктірілген (әдебиет және физика) сабақ
• Сабақтын әдісі: түсіндіру, талдау, сұрақ-жауап
• Сабақтың барысы:

І. Ұйымдастыру

ІІ. Тараудың түйінді мәселелерін еске түсіру (сұрақ-жауап)

ІІІ. Жаңа сабақ

ІV. Сабақты пысықтау

V. Сабақты қорытындылау (бағалау)

V. Табиғат этюдтары, сөзжұмбақ, есеп шығару

VI. Графикалық диктант

Абайдың табиғат тақырыбына жазған қандай өлеңдерін білесіңдер ?

Жауаптары:

“ Жазғытұрым”, “Жаз”, “Күз”, “Қыс”, “Қараша желтоқсан мен сол бір екі ай”, “Желсіз түнде жарық ай”, ”Қараңғы түнде тау қалғып” , “Қан сонарда бүркітші шығады аңға”, “Көлеңке басын ұзартып” т.б

Қыс

Ақ киімді денелі, ақ сақалды,

Соқыр, мылқау танымас тірі жанды.

Үсті-басы ақ қырау, түсі суық,

Басқан жері сықырлап, келіп қалды.

Дем алысы – үскірік, аяз бен қар,

Кәрі құдаң- қыс келіп, әлек салды.

Ұшпадай бөркін киген оқшырайтып,

Аязбенен қызарып ажарланды.

Температураның төмендеуіне сәйкес молекулалардың жылулық қозғалысы кеміп, жоғарғы температурадағы сұйық және сұйық тәріздес денелер қатайып, мұз, қар, қырауға айналады. Осыдан күзге тән кейбір құбылыстар жойылады. Күн сәулесі жерге шуағын аз шашады да, жер бетін ақ ұлпа жабады. Сырттан әсер ететін суық ауадан адамның бетінің физикалық қасиеттері, ішкі құрылысы, оны құрайтын бөлшектердің қозғалысы өзгеріп, қызыл түске енеді. Қардың сықырлау себебі деформацияға байланысты. Деформацияланған қар қоршаған ауа молекулаларын қозғалысқа келтіріп, дыбыстың таралуын туғызады.

Жазғытұры

Жазғытұры қалмайды қыстың сызы,

Масатыдай құлпырар жердің жүзі.

Жан-жануар, адамзат анталаса,

Ата-анадай елжірер күннің көзі.

Температураның жоғарлауына сәйкес, молекулалардың жылулық қозғалысының артуына байланысты суыққа сәйкес қатайған заттар: қар, қырау, мұз заттың келесі күйі: сұйыққа, буға түрленеді. Осыдан қысқа тән кейбір құбылыстар жойылады. Жерге молырақ түскен күн сәулесінен жер жылынып, өсімдіктер бойында физиологиялық процестер басталады. Күн шуағынан, қоршаған ортадағы жаңа өзгерістерден адам организмі мен психологиясында өмірге талпыныс пен жігер, ынта арта отырып, маңындағы құбылыстарды көтеріңкі көңілмен қабылдайды.

Жаз

Жаздыкүн шілде болғанда,

Көкорай шалғын бәйшешек,

Ұзарып өсіп толғанда,

Күркіреп жатқан өзенге,

Көшіп ауыл қонғанда,

Шұрқырап жатқан жылқыны,

Шалғыннан жоны қылтылдап,

Ат, айғыр, биелер.

Бүйірі шығып, ыңқылдап,

Суда тұрып шыбындап,

Арасында құлын-тай

Айнала шауып бұлтылдап...

Жаз кезінде табиғат мүлде басқа күйге енеді. Көктемнің қара суығы кетіп, айнала жадырай түседі. Күн сәулесінің жер бетіне мол түсуіне байланысты көптеген физикалық құбылыстар қызу жүреді: температура артады да өсімдіктердің молекулаларының қозғалысы жиілеп, физиологиялық процестер өте белсенді жүреді. Күннің жоғары температурасынан қорғану үшін жан-жануарлар өзен-суларға шомылып, жылулық тепе-теңдікті сақтайды.

Жаз мезгіліндегі өте жоғары температураның нәтижесінде өзен-суларда “булану” процесі жүреді. Сонымен қатар “кебу” процесі де жүреді. Кебу құбылысының жануарлар тіршілігі үшін үлкен мәні бар. Өзеннің күркіреуі су ағысының қатты шашырап ағуынан бетіндегі ауа молекулаларын тербеліске келтіруінен. Осының нәтижесінде дыбыс толқындары пайда болып, кеңістікке тарайды.

Күз

Сұр бұлт түсі суық қаптайды аспан,

Күз болып, дымқыл тұман жерді басқан.

Білмеймін тойғаны ма, тоңғаны ма,

Жылқы ойнап ,бие қашқан, тай жарысқан .

Табиғатта кез келген зат үш күйде болады. Температурасы мен қысымына байланысты заттардың бұл агрегаттық күйлері бір біріне өтеді. Әр жыл мезгілінің өзіне тән қысымдары мен температуралары болады.

Жаз өтіп, күз мезгілі келгенде “булану” процесіне қарсы “конденсация” (будың сұйыққа айналу құбылысы) процесі жүреді. Бу конденсацияланғанда энергия бөлініп шығады. Күзгі кеште ауа салқындағанда, шық түседі. Шық дегеніміз ауадағы бу суынан ауа салқындағанда пайда болып, шөп бастарына, жапырақ беттеріне қонған уақ тамшылар. Бұлттың түзілуін де будың конденсациялануымен түсіндіруге болады. Жер бетінен жоғары көтерілген су буы ауаның жоғарғы, суығырақ қабаттары да судың ұсақ тамшыларынан құралатын бұлтқа айналады. Ал тұман жер бетіне су тамшыларының іркіліп жиналуының нәтижесінде пайда болатын күз мезгіліне тән құбылыс.

• Көктем Жаз

• Күз Қыс

• Жыл мезгілдерінің ауысуы

«Табиғат этюдтары » - жыл мезгілдеріне оқушылар сурет салады. Салынған суреттегі физикалық құбылыстарды ашып түсіндіруі керек.

« Күз » және « Қыс » мезгілдерінің басты белгілерін айтып беріңдер.

Жұмбақтар

а) Таңертен бар кеште жоқ

Мен әдемі моншақпын

Ірі емеспін, ұсақпын

Мойынға ешкім таға алмас

Мендей мөлдір таба алмас

(шық)

б) Түсі бар көрінбейтін

Бір тұтас білінбейтін

Тынысы бар тіршіліктен

Ешқашан жерімейтін

(ауа)

ә) Етек – жеңі жиылмай

Дауыл тұрса дым қалмай

Түйдектеліп көшеді

Тоз – тоз болып өшеді

(бұлт)

в) Мүлгіп тұрған бақ тыныш

Ораныпты ақ күміс

(қырау)

Сөзжұмбақ

А

Б

А

Й

• Абайдың 1886 ж. табиғат лирикасында жазған өлеңі?
• Адам баласының еңбек етіп, өмір сүретін ортасы?
• Жер бетіне су тамшыларының іркіліп жиналуынан болатын құбылыс?
• Көңіл – сезімді көркемдеп сипаттайтын өлең түрі?

Жауаптары:

• Жаз
• Табиғат
• Тұман
• Лирика

Тұман

Есеп шығару

“ Шыңғыс таудың басында үнемі жел соғып тұрады. Көктемде ол тауды қардан тазалайды, ал қыста жайылымдағы қарды үрлеп, малшыға көмектеседі. Кейде оның күші орасан болады. Қыраттардан тасты домалатып, биік шөптерді тамырымен жұлып кетеді”. “Жел олардың киіз үйін құлатқан, бұл жерде құйынды желдер көп болады”, - деді Ербол.

(М.Әуезов “Абай жолы”)

• Қосымшада келтірілген кестені пайдалана отырып, үзіндідегі желдің жылдамдықтарын және олардың аттарын анықтаңдар. 50км; 100км қашықтықтарды боранды жел қандай уақытта өтеді?

Желдің қарқыны, балл

0

Желдің атауы

Тымық

1

жылдамдығы, м/с

2

0-0,5

Қоршаған ортадағы өзгерістер

Самал

3

Жеңіл

0,7-1,7

Түтін тіке көтеріледі

1,8-3,3

4

Мұржадан шыққан түтін қисаяды

Әлсіз

5

3,4-5,2

Қоңыр салқын

Желдің қозғалысы бетке білінеді

6

5,3-7,4

Салқын жел

Теректің бұтақтары қозғалады

7

7,5-9,6

Күшті

Жел шаңды көтереді

Теректің жіңішке бұтақтары қозғалады

8

9,7-12,4

Қатты

9

12,5-15,2

Өте қатты

Теректің жуанбұтақтары тербеледі, сымдар қозғалады

10

Теректердің бастары қозалады

15,3-18,3

Дауыл

11

18,3-21,5

Күшті дауыл

Жел жүрісті қиындатады

21,6-25,1

Алапат дауыл

Жел үй төбелерін ұшырады

Теректі тамырымен жұлып құлатады

25,2-29,0

Қирау болады

Графикалық диктант

• “ Физика” сөзі қазақша қандай мағына білдіреді?

а) табиғат ә) ғаламшар б) құбылыс

• Сұйықтың бетінде болатын булану құбылысы қалай аталады?

а) булану ә) кебу б) конденсация

• Жаз мезгілінде қандай процесс белсенді жүреді?

а) қатаю ә) балқу б) кебу

• Ауадағы су буынан ауа салқындағанда пайда болып, шөп бастарына, жапырақ беттеріне қонған уақ тамшылар?

а) тұман ә) шық б) бұлт

5. Будың сұйыққа айналу құбылысын қалай атайды?

а) конденсация ә) кебу б) балқу

• Абайдың 1888ж табиғат лирикасына жазған өлеңі?

а) “Күз” ә) “Жаз” б) “Көлеңке басын ұзартып”

7. Бу конденсацияланғанда не бөледі?

а) су ә) ауа б) энергия

• Көне сөздердің бірі шашыранды бұлт деген мағынаға ие болатын сөз?

а) “ұшпа” ә) “жай” б) “тез”

• Абайдың табиғат лирикасына жазған өлеңі?

а) “Жапырағы қуарған ескі үмітім” ә) “Жүрегім менің қырық жамау”

б) “Қараша желтоқсан мен сол бір-екі ай”

10. Будың конденсациялануынан қандай құбылыс пайда болады?

а) қар ә) бұлт б) булану

Графикалық диктанттың дұрыс жауабы

Қорытынды

Физиканы оқытуда оқушылардың қызығушылығын арттыру мақсатында әр түрлі әдіс-тәсілдерді пайдаланып сабақ беруге болады. Соның бірі – Абай өлеңдеріндегі физикалық құбылысты өлең жолдарынан мысал келтіре отырып түсіндіргенде оқушылардың физикаға деген қызығушылығының арта түсетіндігін мемлекеттік педагогикалық іс-тәжірибеден өту барысында сабақ бере отырып байқадым. Жалпы оқу үрдісінде пәнаралық байланыстың болғаны өте тиімді. Себебі мысалы, Абай Құнанбаевтың табиғат лирикасының өлең жолдарында табиғат құбылыстары мен физикалық заңдылықтардың бір-бірімен астасып жатқанын бірі білсе, бірі біле бермейді. Абай шығармаларын сүйіп оқитын оқушы сол Абай өлеңдеріндегі әрбір мысалдың астарында физика жатқандығын біле бермейді. “Физика” грекшеден қазақшаға аударғанда “табиғат”, “қоршаған орта ” деген мағынаға ие. Сондықтан физика табиғатты зерттейтін ғылым болғандықтан ол табиғат қүбылыстарының құпия-сырларын түсіндіретін болса, әдебиет сол құбылыстарды әсерлеп, көркемдеп суреттей отырып жеткізеді. Бұл екі пәннің арасындағы байланыстың барлығына көзіміз жетеді. Сондықтан физиканы әдебиетпен байланыстырып оқыту – физиканы оқыту әдістемесін жетілдірудің бір жолы деп білемін.

• Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
• 1. Физиканы оқыту әдістемесі.
• 2. Өкінішті көп өмір кеткен өтіп..., Алматы “Раритет” 2008 Серияның негізін салған З.Серікқалиұлы
• 3. А.Қ. Қаймолдина Физика есептер жинағы. Алматы., “Мектеп”, 2006
• 3. А.В. Перышкин. Н.А. Физика 8 сынып