Су-тіршілік к?зі

Шы?армашылы? жоба та?ырыбы: Су-тіршілік к?зі

Дайында?ан: Н?рпейісов Айкен ?айрат?лы, №6 орта мектебі, 9а сынып о?ушысы

Жетекшісі: Ускимбаева А.С

Шы?армашылы? жоба ма?саты:

Суды? ба?а жетпес байлы? екенін біле отырып, оны? диффузиясын, суды? тазарылу жолын т?жірибие ж?зінде к?рсету ж?не суды? негізгі ?асиеттеріне то?талу .

Шы?армашылы? жоба міндеттері:

1. ?ылыми ?дебиеттермен ж?мыс істеу да?дыларын игеру

2. ?ылими ?дебиеттерді басшылы??а ала отырып, суды? кейбір физикалы? ?асиеттерін сипаттау

3. Суды тазарту т?сілдерін о?ып - ?йрену

4. Зерттеу ж?мыстарыны? да?дыларын игеру

Ж?мыс жоспары

Кіріспе: Су-биосфераны? аса ма?ызды элементі

Негізгі б?лім: 1. Жерасты сулары

2.Суды? адам а?засында?ы алатын орны ж?не ма?ызы

3. Тазартыл?ан су

4.Суды? агрегатты? к?йлері

5.1. Суда?ы диффузия ??былысын зерттеу

?орытынды б?лім: Болаша??а су ?орын са?тау

?ыс?аша мазм?ны:

1. М?здарды, батпа?тарды ?осып есептегенде, жер бетіні? 77,5 %-ін су алып жатыр. Биосфера тіршілігінде м?хитты? алатын орны ерекше.

2. Суды? к?лемді б?лігі адам к?зінен тыс жер астында жасырын?ан. Б?ндай су айдындары жер асты сулары деп аталады.

3. Суды? адам а?засында?ы алатын орны ж?не ма?ызы. Организмде суды? жеткіліксіз болуы ш?лдеуге ?келіп со?тырады да, суды? арты? болуы ж?рек-?ан тамыр ж?йесіні? ж?мысын ?иындатады, ?атты терлетеді, ?алжыратады. Су — тама? рационыны? ма?ызды ??рамдас б?лігі.

4. Суды тазартуды? т?сілі

5. Суды? агрегатты? к?йлері

6. Суды? диффузиясын т?жірибе ж?зінде зерттеу

Су-биосфераны? аса ма?ызды элементі

Тірі ж?не ?лі таби?атта ж?ретін т?рлі процестер мен ??былыстарды? адам тіршілігіне ж?мсалатын заттарды? ішінде суды? ма?ызы зор. М?здарды, батпа?тарды ?осып есептегенде, жер бетіні? 77,5 %-ін су алып жатыр. Су ?орларына – м?хиттар, те?іздер, к?лдер, жер асты сулары, м?зды?тар, атмосферада?ы ыл?ал кіреді. Жер бетіндегі биологиялы? ?німдерді? 43% –ін, ал оттегіні? 50% –ін м?хиттар мен те?іздер береді.

суды? ?оры 50 км3

Су ?оры – халы? байлы?ы, ?кінішке орай жер бетіндегі т?щы суды? ?оры ?те аз, ?зендер мен к?лдердегі т?щы суларды? ?оры, гидросфера ресурсыны? бір пайызына жетпейді екен. ?аза?стан Республикасы т?щы су ?оры тапшы мемлекеттер ?атарына жатады. ?аза?станда 1987 жылы халы? шаруашылы?ына ж?мсал?ан суды? жалпы м?лшері 38 км3 жетті. Егер ерте кезде, бір адам басына ша??анда, т?улігіне 12-18 литр су пайдаланса, 20-?асырда м?дениеті дамы?ан елдерде о ны? шамасы орта есеппен 200-400 литрге жетіп отыр.

Мухитта?ы су гидросфераны? барлы? массаны? 97%-ын ??райды ж?не Жер планетасы бетіні? ауданыны? 75% аса б?лігін алады. Биосфера тіршілігінде м?хитты? алатын орны ерекше: онда биосфераны? химиялы? тазаруы мен биомассаны? ?ндірісін ?амтамасыз ететін толып жат?ан химиялы? реакциялар ж?реді.

Атмосферада?ы суды? ?оры 14 мы? км3

?зендер мен м?хиттарда су ?оры 1,4млрд. км3

Мухитта?ы су гидросфераны? барлы? массаны? 97% ??райды ж?не Жер планетасы бетіні? ауданыны? 75% аса б?лігін алады. Биосфера тіршілігінде м?хитты? алатын орны ерекше: онда биосфераны? химиялы? тазаруы мен биомассаны? ?ндірісін ?амтамасыз ететін толып жат?ан химиялы? реакциялар ж?реді.

Су кез келген жануарлар мен ?сімдіктерді? ткандері мен жасушаларыны? ??рамына кіреді ж?не а?зада?ы ?те к?рделі реакциялар тек ?ана сумен ж?ре алады. Жер шарында?ы климат та к?п жа?дайда су?а ж?не атмосферада?ы су буларыны? м?лшеріне байланысты ?алыптасады.

М?хиттарды? суды? бес ж?з метрлік ?абаты онда?ы планктонны? с?згіш аппараты ар?ылы 40 к?н ішінде с?зіліп ?тсе, бір жыл ішінде м?хитта?ы б?кіл су планктон ар?ылы тазарып отырады. Те?із суында?ы еріген т?здарды? концентрациясы 3,5% болса, химиялы? ??рамы жа?ынан б?л т?здарды? 99,5% - натрий, калий, хлор, бром, фтор, магний, кобольт, т.б. иондарды? ?лесіне тиеді. Су-?леміні? е? ?лкен байлы?ы, біра? бізді? платенамызда?ы т?щы суды? ?оры санаулы ?ана, барлы? су ресурстарыны? 3% ?ана. Суды? химиялы? ??рамыны? т?рліше болуы себепті оларды минералдану д?режесіне байланысты т?мендегіше классификациялау?а болады.

Т?щы су: 1 г/л дейін

Т?здылау: 1-25 г/л дейін

Т?зды: 26-50 г/л дейін

Ащы: 50 г/л –ден асады

?азіргі та?да ?лемні? к?птеген елдерінде т?щы суды? дефициті бай?алып отыр. Жер шарында суды? ?рт?рлі ма?сат?а пайдалану?а жыл сайын шамамен 150 км3, ал ?зендер мен жер асты суларынан 600 км3 алынады.

Т?щы суды? жетіспеушілігі гумидт деп аталатын ыл?ал климатты айма?тарда бай?алуда. А?Ш бір?атар штаттарында Канадада, о?т?стік Американы?, Азияны?, африканы? тропиктік айма?тарында су ресурстары мол бол?анымен, оларды? ластану салдарынан «суды? жетіспеушілігі» бай?алуда.

?азір ?лемде 800 - ден аса су тазартатын станциялары ж?мыс істейді, олар к?н сайын, 1,7 млн м3 т?щы су алады, оны? 90 % - ін ауыз суы ретінде ?олданылады. Бізді? елімізде Атырау ?аласы осындай суды пайданылады.

Т?щы сулар 150-200 м тере?дікте орналасады да, тере?деген сайын т?здана береді.

Жер астында?ы т?щы суларды? к?лемі жер бетілік т?щы су к?лемін 100есе к?п. Су таби?атта ?ш т?рлі агрегат к?йде (?атты, с?йы?, газ) кездеседі.

?азіргі кезде адамзат ?о?амында бір жылда т?щы суды? 3000 м3 шамасындайы ж?мсалады. Суды? е? к?п пайдаланатын ауыл шаруашылы?ы. Ауыл шаруашылы?ында пайдаланыл?ан суды? т?рттен ?ш б?лігі ?айтарылмайды. Мысалы, 1 тонна бидай ?сіру ?шін барлы? вегетациялы? кезе?інде 1500 тонна, 1 тонна к?рішке 7000 тонна, 10000 тонна су ж?мсалады.

Жер бетіндегі е? лас – Жерорта те?ізі болып табылады. А?ызынды суларды? зиянды ?серінен онда?ы балы?тарды? 80 проценті ?ырылып ?ал?ан. Кемелерді? апат?а ?шырауынан, танктер резервуарларын жу?ан судан ж?не м?най ?ндіру ж?мыстары кезінде жыл сайын ?лемдік м?хит сулары 12-13 млн тонна м?наймен ластанады. Суды? бетіндегі м?най ?абаты атмосфера мен гидросфера арасында?ы газ алмасу прцесін б?зып, оттекті? жетіспеушілігінен гидробионттарды? ?ырылып ?алуына себеп болады.

1. Жер асты сулары

Су – б?л шексіз те?іздер мен м?хиттар, а?ысты ?зендер ж?не м?лдір к?лдер. Дегенмен су тек ?ана к?ре алатын, ысты? к?ндері с??гіп кететін су айдындарында ?ана болмайды. Суды? к?лемді б?лігі адам к?зінен тыс жер астында жасырын?ан. М?ндай су айдындары жер асты сулары деп аталады.

Жер асты сулары ?зіні? ерекшелігі ж?не ??рылысы бойынша жер ?стінде орналас?ан судан ерекшеленеді. Жер асты сулары жерге жауатын жауындардан толы?тырылады. Дегенмен б?ндай толы?тырулар біркелкі емес, ?йткені к?п жа?дайда жергілікті жерді? рельефінен, жауын т?рінен, сондай-а? жа?сы ?ткізетін ж?не суды ?стап т?ра алатын топыра?тан да байланысты болады, ол асты??ы ?абат?а ?ту ?шін жол бермеуі де м?мкін.

        Б?дан ?зге, жер асты сулары ?з ?орын жер ?сті су айдындары есебінен де толы?тырады. ?з кезегінде жер асты сулары осындай су айдындарын ?здері ?оректендіреді.
         Жер астына т?сіп су, ?детте, бір жерде жина?талмайды, ?зіні? орналасу за?дылы?ы болады. Солай су ерекше жо?ар?ы ж?не т?менгі ?абатты ?йымдастырады. Т?менгі ?абатта суды? е? кіші к?лемі болады. ?лкен к?лемді су жо?ар?ы ?абат бойынша ?йлестіріледі. Б?л жерді? т?менгі де?гейіне суды? ?туі ?те ?иын, ал жо?ар?ысында – су жина?тала алатынды?мен т?сіндіріледі. Жо?ар?ы ?абат ?лі де ?ш де?гейден ?алыптасады – жо?ар?ы, орта??ы ж?не т?менгі, ?р?айсысы ?зіні? суды ?ткізу ерекшелігімен сипатталады.
       Жо?ар?ы айма?та адам шаруашылы?та ?олданатын су жина?талады. Орта??ы айма?та, ?деттегідей минералды? сулар орналасады. Ал т?менгі, іс ж?зінде су алмасу болмайтын айма?та жер ?сті т?зды?ы деп аталатын к?птеген ??рауыштар мен элементтер ерітілген су болады.
Жер асты сулары ?андай ?абатта жат?анына байланысты ?з сипаттамасын ?згерте алады. Осы?ан байланысты жер асты суларыны? ?ш т?рі белгілі. Бірінші т?рі жетекші деп аталады. Б?л – жер ?стіне е? жа?ын орналас?ан сулар. Дегенмен жетекші жеткілікті т?ра?ты емес. Б?л ?абаттан ??р?а? ауа-райы кезінде су толы? кетіп ?алуы м?мкін, ал ?здіксіз жауы-шашын н?тижесінде ?айта пайда бола алады.

Жетекші сулардан т?мен топыра? сулары орналасады. ?деттегідей, топыра? сулары шеткі, су?а берік ?абатта болады. Одан т?мен а?ынды сулар орналасады. Екінші атауы – артезианды? сулар. Б?л жер астыны? су ?абаты аума? рельефіне байланысты.

2. Суды? адам а?засында?ы алатын орны

1.Су температурасын дене т?ра?тандырады.

2. Азы?, ?алды?, оттегіні тасымалдайды.
3. Б?йрек ж?не бауырда?ы ?алды?тарды (шлакты) тазалайды.
4. Д?руменні? ж?не минералдарды? таралуын ?амтамасыз етеді.
5. Денені жара?аттанудан ?ор?айды.
6. Жасушаларды? ж?не б?лшы? еттерді? бірігуін ?амтамасыз етеді.
7. Тері жасушаларын ыл?алдандырады ж?не сауы?тырады.
8. Ас ?орытуда жо?арыдан т?мен ?арай ретімен асты? ?орытылуынан сі?ірілуіне ж?не де е? со?ында ?алды?тарды? шы?уына дейін суды? ат?аратын міндеті мол.

Денеде болатын к?ніне 2-4 литр су бар шы?ыныны? орнын ?айта толтырып отыру ?ажет. Ересек адамны? денесінде 40-50 литр су болады.
?анны? 83 пайызы, б?лшы? еттерді? 75 пайызы, миды? 74 пайызы, с?йектерді? 22 пайызы судан т?рады. Денеде 20 пайыз су жетіспеушілігіні? болуы ?те ?ауіпті ж?не ол ?лімге дейін жетелейді. ?ажетті м?лшерде адам а?засына су жетпегенде

1.Миды? ж?мыс істеуі баяулайды.
2. ?ан ?оюланады.
3. Ж?рек к?п ж?мыс істеуге м?жб?р болады.
4. Н?жіс сары т?сті болады.
5. Іш ?атуына (запор) себеп болады.
6. Бас ауырады.
7. Бас айналады.
8.Шаршау, ?лсіздік пайда болады.
9. Ойды? тыны?ты?ы б?зылады.
10. Т?бетсіздік туады.
11. Биік жерлерде, ауа ысты? ?апыры? болса, т?мау болса, температура артса ішетін су м?лшеріні? к?бірек бол?аны д?рыс.

Вы уже знаете о суперспособностях современного учителя?

Тратить минимум сил на подготовку и проведение уроков.

Быстро и объективно проверять знания учащихся.

Сделать изучение нового материала максимально понятным.

Избавить себя от подбора заданий и их проверки после уроков.

Наладить дисциплину на своих уроках.

Получить возможность работать творчески.

=> ПОЛУЧИТЬ СУПЕРСПОСОБНОСТИ УЧИТЕЛЯ <=

Просмотр содержимого документа
«Су-тіршілік к?зі »

Шығармашылық жоба тақырыбы: Су-тіршілік көзі

Дайындаған: Нұрпейісов Айкен Қайратұлы, №6 орта мектебі, 9а сынып оқушысы

Жетекшісі: Ускимбаева А.С

Шығармашылық жоба мақсаты:

Судың баға жетпес байлық екенін біле отырып, оның диффузиясын, судың тазарылу жолын тәжірибие жүзінде көрсету және судың негізгі қасиеттеріне тоқталу .

Шығармашылық жоба міндеттері:

Ғылыми әдебиеттермен жұмыс істеу дағдыларын игеру
Ғылими әдебиеттерді басшылыққа ала отырып, судың кейбір физикалық қасиеттерін сипаттау
Суды тазарту тәсілдерін оқып - үйрену
Зерттеу жұмыстарының дағдыларын игеру

Жұмыс жоспары

Кіріспе: Су-биосфераның аса маңызды элементі

Негізгі бөлім: 1. Жерасты сулары

2.Судың адам ағзасындағы алатын орны және маңызы

3. Тазартылған су

4.Судың агрегаттық күйлері

5.1. Судағы диффузия құбылысын зерттеу

Қорытынды бөлім: Болашаққа су қорын сақтау

Қысқаша мазмұны:

1. Мұздарды, батпақтарды қосып есептегенде, жер бетінің 77,5 %-ін су алып жатыр. Биосфера тіршілігінде мұхиттың алатын орны ерекше.

2. Судың көлемді бөлігі адам көзінен тыс жер астында жасырынған. Бұндай су айдындары жер асты сулары деп аталады.

3. Судың адам ағзасындағы алатын орны және маңызы. Организмде судың жеткіліксіз болуы шөлдеуге әкеліп соқтырады да, судың артық болуы жүрек-қан тамыр жүйесінің жұмысын қиындатады, қатты терлетеді, қалжыратады. Су — тамақ рационының маңызды құрамдас бөлігі.

4. Суды тазартудың тәсілі

5. Судың агрегаттық күйлері

6. Судың диффузиясын тәжірибе жүзінде зерттеу

Су-биосфераның аса маңызды элементі

Тірі және өлі табиғатта жүретін түрлі процестер мен құбылыстардың адам тіршілігіне жұмсалатын заттардың ішінде судың маңызы зор. Мұздарды, батпақтарды қосып есептегенде, жер бетінің 77,5 %-ін су алып жатыр. Су қорларына – мұхиттар, теңіздер, көлдер, жер асты сулары, мұздықтар, атмосферадағы ылғал кіреді. Жер бетіндегі биологиялық өнімдердің 43% –ін, ал оттегінің 50% –ін мұхиттар мен теңіздер береді.

судың қоры 50 км³

Су қоры – халық байлығы, өкінішке орай жер бетіндегі тұщы судың қоры өте аз, өзендер мен көлдердегі тұщы сулардың қоры, гидросфера ресурсының бір пайызына жетпейді екен. Қазақстан Республикасы тұщы су қоры тапшы мемлекеттер қатарына жатады. Қазақстанда 1987 жылы халық шаруашылығына жұмсалған судың жалпы мөлшері 38 км³ жетті. Егер ерте кезде, бір адам басына шаққанда, тәулігіне 12-18 литр су пайдаланса, 20-ғасырда мәдениеті дамыған елдерде о ның шамасы орта есеппен 200-400 литрге жетіп отыр.

Мухиттағы су гидросфераның барлық массаның 97%-ын құрайды және Жер планетасы бетінің ауданының 75% аса бөлігін алады. Биосфера тіршілігінде мұхиттың алатын орны ерекше: онда биосфераның химиялық тазаруы мен биомассаның өндірісін қамтамасыз ететін толып жатқан химиялық реакциялар жүреді.

Атмосферадағы судың қоры 14 мың км³

Өзендер мен мұхиттарда су қоры 1,4млрд. км³

Мухиттағы су гидросфераның барлық массаның 97% құрайды және Жер планетасы бетінің ауданының 75% аса бөлігін алады. Биосфера тіршілігінде мұхиттың алатын орны ерекше: онда биосфераның химиялық тазаруы мен биомассаның өндірісін қамтамасыз ететін толып жатқан химиялық реакциялар жүреді.

Су кез келген жануарлар мен өсімдіктердің ткандері мен жасушаларының құрамына кіреді және ағзадағы өте күрделі реакциялар тек қана сумен жүре алады. Жер шарындағы климат та көп жағдайда суға және атмосферадағы су буларының мөлшеріне байланысты қалыптасады.

Мұхиттардың судың бес жүз метрлік қабаты ондағы планктонның сүзгіш аппараты арқылы 40 күн ішінде сүзіліп өтсе, бір жыл ішінде мұхиттағы бүкіл су планктон арқылы тазарып отырады. Теңіз суындағы еріген тұздардың концентрациясы 3,5% болса, химиялық құрамы жағынан бұл тұздардың 99,5% - натрий, калий, хлор, бром, фтор, магний, кобольт, т.б. иондардың үлесіне тиеді. Су-әлемінің ең үлкен байлығы, бірақ біздің платенамыздағы тұщы судың қоры санаулы ғана, барлық су ресурстарының 3% ғана. Судың химиялық құрамының түрліше болуы себепті оларды минералдану дәрежесіне байланысты төмендегіше классификациялауға болады.

Тұщы су: 1 г/л дейін

Тұздылау: 1-25 г/л дейін

Тұзды: 26-50 г/л дейін

Ащы: 50 г/л –ден асады

Қазіргі таңда әлемнің көптеген елдерінде тұщы судың дефициті байқалып отыр. Жер шарында судың әртүрлі мақсатқа пайдалануға жыл сайын шамамен 150 км³, ал өзендер мен жер асты суларынан 600 км³ алынады.

Оны қорғау- біздің міндетіміз

Тұщы судың жетіспеушілігі гумидт деп аталатын ылғал климатты аймақтарда байқалуда. АҚШ бірқатар штаттарында Канадада, оңтүстік Американың, Азияның, африканың тропиктік аймақтарында су ресурстары мол болғанымен, олардың ластану салдарынан «судың жетіспеушілігі» байқалуда.

Қазір әлемде 800 - ден аса су тазартатын станциялары жұмыс істейді, олар күн сайын, 1,7 млн м³тұщы су алады, оның 90 % - ін ауыз суы ретінде қолданылады. Біздің елімізде Атырау қаласы осындай суды пайданылады.

Тұщы сулар 150-200 м тереңдікте орналасады да, тереңдеген сайын түздана береді.

Жер астындағы тұщы сулардың көлемі жер бетілік тұщы су көлемін 100есе көп. Су табиғатта үш түрлі агрегат күйде (қатты, сұйық, газ) кездеседі.

Қазіргі кезде адамзат қоғамында бір жылда тұщы судың 3000 м³шамасындайы жұмсалады. Судың ең көп пайдаланатын ауыл шаруашылығы. Ауыл шаруашылығында пайдаланылған судың төрттен үш бөлігі қайтарылмайды. Мысалы, 1 тонна бидай өсіру үшін барлық вегетациялық кезеңінде 1500 тонна, 1 тонна күрішке 7000 тонна, 10000 тонна су жұмсалады.

Жер бетіндегі ең лас – Жерорта теңізі болып табылады. Ағызынды сулардың зиянды әсерінен ондағы балықтардың 80 проценті қырылып қалған. Кемелердің апатқа ұшырауынан, танктер резервуарларын жуған судан және мұнай өндіру жұмыстары кезінде жыл сайын Әлемдік мұхит сулары 12-13 млн тонна мұнаймен ластанады. Судың бетіндегі мұнай қабаты атмосфера мен гидросфера арасындағы газ алмасу прцесін бұзып, оттектің жетіспеушілігінен гидробионттардың қырылып қалуына себеп болады.

1. Жер асты сулары

Су – бұл шексіз теңіздер мен мұхиттар, ағысты өзендер және мөлдір көлдер. Дегенмен су тек қана көре алатын, ыстық күндері сүңгіп кететін су айдындарында ғана болмайды. Судың көлемді бөлігі адам көзінен тыс жер астында жасырынған. Мұндай су айдындары жер асты сулары деп аталады.

Жер асты сулары өзінің ерекшелігі және құрылысы бойынша жер үстінде орналасқан судан ерекшеленеді. Жер асты сулары жерге жауатын жауындардан толықтырылады. Дегенмен бұндай толықтырулар біркелкі емес, өйткені көп жағдайда жергілікті жердің рельефінен, жауын түрінен, сондай-ақ жақсы өткізетін және суды ұстап тұра алатын топырақтан да байланысты болады, ол астыңғы қабатқа өту үшін жол бермеуі де мүмкін.

Бұдан өзге, жер асты сулары өз қорын жер үсті су айдындары есебінен де толықтырады. Өз кезегінде жер асты сулары осындай су айдындарын өздері қоректендіреді.
Жер астына түсіп су, әдетте, бір жерде жинақталмайды, өзінің орналасу заңдылығы болады. Солай су ерекше жоғарғы және төменгі қабатты ұйымдастырады. Төменгі қабатта судың ең кіші көлемі болады. Үлкен көлемді су жоғарғы қабат бойынша үйлестіріледі. Бұл жердің төменгі деңгейіне судың өтуі өте қиын, ал жоғарғысында – су жинақтала алатындығмен түсіндіріледі. Жоғарғы қабат әлі де үш деңгейден қалыптасады – жоғарғы, ортаңғы және төменгі, әрқайсысы өзінің суды өткізу ерекшелігімен сипатталады.
Жоғарғы аймақта адам шаруашылықта қолданатын су жинақталады. Ортаңғы аймақта, әдеттегідей минералдық сулар орналасады. Ал төменгі, іс жүзінде су алмасу болмайтын аймақта жер үсті тұздығы деп аталатын көптеген құрауыштар мен элементтер ерітілген су болады.
Жер асты сулары қандай қабатта жатқанына байланысты өз сипаттамасын өзгерте алады. Осыған байланысты жер асты суларының үш түрі белгілі. Бірінші түрі жетекші деп аталады. Бұл – жер үстіне ең жақын орналасқан сулар. Дегенмен жетекші жеткілікті тұрақты емес. Бұл қабаттан құрғақ ауа-райы кезінде су толық кетіп қалуы мүмкін, ал үздіксіз жауы-шашын нәтижесінде қайта пайда бола алады.

Жетекші сулардан төмен топырақ сулары орналасады. Әдеттегідей, топырақ сулары шеткі, суға берік қабатта болады. Одан төмен ағынды сулар орналасады. Екінші атауы – артезиандық сулар. Бұл жер астының су қабаты аумақ рельефіне байланысты.

. Судың адам ағзасындағы алатын орны

1.Су температурасын дене тұрақтандырады.

2. Азық, қалдық, оттегіні тасымалдайды.
3. Бүйрек және бауырдағы қалдықтарды (шлакты) тазалайды.
4. Дәруменнің және минералдардың таралуын қамтамасыз етеді.
5. Денені жарақаттанудан қорғайды.
6. Жасушалардың және бұлшық еттердің бірігуін қамтамасыз етеді.
7. Тері жасушаларын ылғалдандырады және сауықтырады.
8. Ас қорытуда жоғарыдан төмен қарай ретімен астың қорытылуынан сіңірілуіне және де ең соңында қалдықтардың шығуына дейін судың атқаратын міндеті мол.

Денеде болатын күніне 2-4 литр су бар шығынының орнын қайта толтырып отыру қажет. Ересек адамның денесінде 40-50 литр су болады.
Қанның 83 пайызы, бұлшық еттердің 75 пайызы, мидың 74 пайызы, сүйектердің 22 пайызы судан тұрады. Денеде 20 пайыз су жетіспеушілігінің болуы өте қауіпті және ол өлімге дейін жетелейді. Қажетті мөлшерде адам ағзасына су жетпегенде

1.Мидың жұмыс істеуі баяулайды.
2. Қан қоюланады.
3. Жүрек көп жұмыс істеуге мәжбүр болады.
4. Нәжіс сары түсті болады.
5. Іш қатуына (запор) себеп болады.
6. Бас ауырады.
7. Бас айналады.
8.Шаршау, әлсіздік пайда болады.
9. Ойдың тынықтығы бұзылады.
10. Тәбетсіздік туады.
11. Биік жерлерде, ауа ыстық қапырық болса, тұмау болса, температура артса ішетін су мөлшерінің көбірек болғаны дұрыс.

Су — тамақ рационының маңызды құрамдас бөлігі.

Сусыз тіршілік жоқ. Адам шөлдегеннен гөрі аштыққа шыдамды келеді. Зат алмасудың барлық процестері судың қатысуымен атқарылады. Тамақты сіңіру, қанға нәрлі заттардың жетуі сұйық ортада өтеді. Зат алмасудың зиянды өнімі организмнен су арқылы шығарылады. Организмде судың жеткіліксіз болуы шөлдеуге әкеліп соқтырады да, судың артық болуы жүрек-қан тамыр жүйесінің жұмысын қиындатады, қатты терлетеді, қалжыратады.

Су — ғажайып зат. Су бір мезгілде 3 түрлі күйінде кездеседі. Мұз — судың қатты күйі, оның сұйыққа айналуы мен булануы қатар жүреді.

Су — тіршілік көзі. Тірлігі оттегінсіз өтетін ішекте тіршілік ететін бактериялар бар. Бірақ сусыз өмір сүретін ағза кездеспейді.Тіршілік құбылыстарының бәрі судың қатысуымен жүреді. Сондықтан ағзалар денесінің 50-90 пайызы судан тұрады. Салмағы 70 кг адамның денесінде 50 кг су бар. Оның мөлшері 17 кг-ға кемісе, адам өледі. Адам су ішпей 1 апта ғана шыдайды.

Судың тағы бір қасиеті — жақсы еріткіш.

Ас тұзын суға салсақ, оның қатты түйіршіктері еріп, мөлдір ерітіндіге айналады. Жерге сіңген су тау жыныстарындағы әр түрлі минералды заттарды ерітеді. Бұдан судың физикалық қасиеті өзгереді. Дәм және иіс пайда болады, жылынады. Жаңа қасиеттерге ие болған жер астынан шығатын суларды минералдық сулар деп атайды. Судағы еріген заттарының мөлшері оның кездесетін жерлеріне байланысты. Ішуге жарамды суда да белгілі бір мөлшерде еріген тұздар болады. Ол адам ағзасына пайдалы, әр түрлі сырқаттардан айығуға жәрдемдеседі.

Су табиғаттағы барлық тіршілік атаулының құрамына кіреді. Көптеген өсімдіктің 80-95 пайызы судан тұрады.

Адам ағзасының құрамында қанның, ас қорытатын сөлдің, сілекейдің құрамына кіреді.

3. Тазартылған су
Өмір бойына ластанған суға тап болған адам оны ішу үшін суды қандай тәсілмен сүзу керек екендігін ойластыра бастады. Бұдан шығу жолын судың өзі көрсетті. Судың жоғары температура кезінде буға айналу қасиеті бар. Осындай тәсілмен судың құрамында бар көптеген өзге бөлшектерден бөлу шешілді. Бұндай суды тазалау үрдісі дистиляция, ал құралдың өзі дистилятор деп аталды.
Тазартылған су толық сүзілген сұйықтық болып саналады. Бұнда қоспалардың, тұздар мен қатты бөлшектердің ең аз мөлшері ғана бар. Дегенмен тазартылған суда қосымша құрауыштар толық жоқ деп айтуға болмайды.

Судың өзге құрауыштармен тез өзара қарым-қатынасқа түсу қасиеті бар. Ал бұл суды дистиллятор арқылы айдағанда, осы металдар атомы ең кішкентай мөлшерде суға түсуі мүмкін. Дегенмен бұл судың таза болуына кедергі келтірмейді. Су жүз пайыз ешқандай қоспасыз болуы үшін суды деиондайтын арнайы қондырғылар пайдаланылады. Сондай-ақ өте таза суды дистиллятордан бірнеше рет өткізу арқылы да алуға болады. Солайша бидистиллят алынады. Дистилденген суды, әдеттегідей, өнеркәсіпке немесе медицинаға алады. Осылай тазартылған су негізінде кейбір дәрілер жасалады. Ал кішкентай электр өткізу қабілетінің арқасында дистилденген су өндірісте таптырмайтын зат.
Дистелденген суды адам үшін тұрақты түрде қолдануға қатысты әр жақты пікірлер бар.

4. Судың агрегаттық күйлері

Су — иіссіз, дәмсіз көбінде түссіз мөлдір сұйықтық. Судың химиялық формуласы: H₂O. Су молекуласының массасы — 18,0160 г/моль

Су — табиғи ортада заттардың үш тірлі агрегаттық күйлерінде бола алатын жалғыз ғана белгі зат, тіршіліктің көзі.

Су — бірегей еріткіш. Көптеген тұздар мен соған ұқсас қоспаларды ерітеді. Басқа ешқандай сұйықтық судың еріткендеріндей мөлшерде еріте алмайды.

Су — тұрақты, мығым зат. Оны қышқылдандыру, ыдырату, жағу және бөліктерге жіктеп тастау өте қиын.

Су барлық металдарды дерлік қышқылдандыра алады. Тау жыныстарын бұзып, бүлдіре алады.

Тұщы су 0°C деңгейінде қатады, 100°C деңгейінде қайнайды.

Су өзінің бойына көп жылуды сіңіріп, аздаған деңгейде ғана жылына алады. Судың ішкі жасырын жылуы болады. Судың қызуы 100°C болғанда қайнады, буға айналу процесі қарқынды түрде жүреді.

Дистилляцияланған су токты әлсіз өткізеді. Бірақ аздаған мөлшердегі тұздардың қоспасы оны өткізгішке айналдыра алады.

Мұз — судың қатқан күйіндегі қалпы. Пайда болған жеріне байланысты мынадай мұздар болады: атмосфералық мұз (қар, қырау, қиыршық, бұршақ); су мұзы — судың бетінде (қабыршақ мұз, жамылғыш мұз) және әр түрлі тереңдікте (су ішіндегі мұз) пайда болатын мұз; топырақ мұзы, (тоң) — қатқан ылғалды топырақтарда пайда болады; глетчерлік мұз — мұздықтар жатқан жерлердегі қатты тығыздалған және қайтадан кристалданған қардан пайда болған мұз.

5.1 Судың диффузиясын тәжірибе жүзінде зерттеу

Жұмыс кезеңдері

Әдебиеттерді таңдап алу
Қажетті құрал жабдықтарды дайындап алу
Тәжірибе жүргізу, бақылау
Тиісті қорытынды шығару

Зерттеу жұмысының мақсаты: Судың диффузиясын және конвекциясын зерттеу

Қажетті құралдар мен материалдар: екі стакан, иод ерітіндісі, жасыл бриллиант ерітіндісі, ыстық және суық су, секундомер,сызғыш.

Диффузия деп аталатын физикалық құбылыс молекулалардың қозғалысымен байланысты .Киіз дайындау үшін жүнді бояу,етті немесе балықты тұздау,қанттың суда еруі,гүл иісінің таралуы диффузияның байқалу мысалдары болып табылады.

Диффузия - зат бөлшектерінің бейберекет қозғалысы салдарынан бір заттың молекулалары( атомдарының) екінші заттың молекулааралық (атомаралық) кеңістігіне өзара ену құбылысы.

Қатты денелердегі , сұйықтықтардағы немесе газдардағы диффузия молекулалардың қозғалыс жылдамдығына байланысты жылдамырақ немесе баяу өтеді.

Тәжірибе барысы:

А) 1.Судағы зат бөлшектерінің үнемі қозғалыста болатынын тәжірибе арқылы байқауға болады. Шыны ыдысқа суық су құйып, оның түбіне бір тамшы иод ерітіндісі тамызылды.

2. Суды араластырмағанда, жеті минут уақыт өткеннен кейін, иод молекулалары судың үстіңгі қабатына жетті, ал ыстық суда йод молекулалары судың үстіңгі қабатына үш минутта жетті.

Б) 1. Екі стаканның біреуіне бірдей көлемде суық су, екіншісіне ыстық су құйылды да, екеуіне бірдей мөлшерде үш тамшы жасыл бриллиант ерітіндісі тамызылды.

2. Бір минут сайын боялған және таза сулардың шекаралары сызғышпен өлшеніп отырды. Уақыт өтуіне қарай

А) Суық судың жасыл бриллант ерітіндісімен боялуы

№	Уақыт	Боялған судың биіктігі	Таза судың биіктігі
1	1 мин	3,5 см	7,5 см
2	2 мин	6.8 см	3,2 см
3	3 мин	9,8 см	1,2 см

Б) Ыстық судың жасыл бриллант ерітіндісімен боялуы

№	Уақыт	Боялған судың биіктігі	Таза судың биіктігі
1	0,5 мин	4 см	7 см
2	1 мин	11 см	0

Тәжірибелер соңындағы қорытынды:

Біздің йодпен жасаған тәжірибемізде оның тамшыларының сумен араласқандағы диффузиясы бақыланды.Уақыт өтуіне қарай суық судағы йод молекулалары бүкіл көлемге жайылды. Әрине, егер судың температурасы жоғары болған сайын йод молекуларының сумен араласуы жылдам жүреді, оны тәжірибе арқылы дәлелдедік.
Жасыл бриллиант ерітіндісінің тамшыларын ыстық және суық суға тамызғанда диффузия жылдамдығы әртүрлі болды. Ыстық судағы жасыл бриллиант ертіндісінің молекулалары суық судағы молекулаларға қарағанда жылдам қозғалғандықтан, судың түсі тез боялды. Бұдан, тәжірибе көрсеткендей, диффузияның температура жоғарылаған сайын интенсивті жүретінін байқадық.
Суда диффузия қатты денелерге құарағанда жылдамырақ өтеді.Өйткені сұйық молекулалары тербелмелі ғана емес,бейберекет қозғалыс жасайды: айналасындағы бөлшектердің әскрінен молекула өзінің өлшемінен үдкен ара-қашықтыққа орны, ауыстырып, тепе-теңдік қалпын өзгертеді.
Су молекулаларының қозғалыс жылдамдығы неғұрлым үлкен болса, оның температурасы да соғұрлым жоғары болады.
Диффузия деп аталатын физикалық құбылыс молекулалардың қозғалысымен байланысты. Киіз дайындау үшін жүнді бояу,етті немесе балықты тұздау,қанттың суда еруі, гүл иісінің таралуы диффузияның байқалу мысалдары болып табылады.

Мен судың негізгі қасиеттерін біле отырып,күнделікті тұрмыста, өндірісте,медецинада судың ерекшелігін тазалығын әліде болса,толығырақ білсем, ауданымыздағы Шалкар суының экологиялық жағыдайына, тазалығына зейін қойып,көбірек көңіл бөлсем деймін. Судың қасиетін біле отырып, оны қастерлейік. Суды шашпайық, қадірін терең түсінейік және келер ұрпаққа сақтайық.

Қолданылған әдебиеттер:

У.Б. Асқарова. «Экология және қоршаған ортаны қорғау» Алматы, 2005ж
Интернет www.google.kz
Башарұлы Р. және т.б «Физика және астрономия»

Атамұра, 2007ж, 7-сынып

Бейсенова Ә. «Материктер мен мұхиттар географиясы» 7-сынып
Қазақстан ұлттық энциклопедиясы, бірінші том
М

Қазақстанның шығысында– Марқакөл

Көлдің түсі көгілдір

Суы – тұщы

Тереңдегі 27 метр

ектепте судың және ауаның қасиеттерін оқыту. Е.Н Соколова