ХАЛЫ?ТЫ? ПЕДАГОГИКАНЫ ФИЗИКА САБА?ЫНДА НАСИХАТТАУ
Физика п?нін о?ытуда?ы ?з т?жірибемде ш?кірттерге ?лтты? т?лім - т?рбие беруге, ?аза?ты? т?рмысты? салт - д?ст?рлері, ?деп - ??рыптары туралы т?сінік беруге к?зім жетті. Физика саба?тарында ш?кірттерді халы?ты? - педагогика негізінде т?рбиелеу ж?мыстары о?ушыларды? п?нге деген ?ызы?ушылы?ын тудырады.
Егер Елбасымызды? м??алімдерді? съезінде жаса?ан баяндамасы ?лтты? білім беруді? ж?не ?лтты? т?рбиені дамытуды? перспективасы десек, онда білім беру ж?йесіні? басты міндеті - ?лтты? ж?не жалпы адамзатты? ??ндылы?тар негізінде жеке адамды ?алыптастыру?а, дамыту?а ж?не к?сіби шы?дау?а ба?ыттал?ан білім алу ?шін ?ажетті жа?дайлар жасау?а ба?ытталуы тиіс.
?аза? ?лтты? мектебін жасау ?ажеттілігі ж?не о?ушылар?а ?лтты? т?рбие беру к?кейтесті ?леуметттік- педагогикалы? м?селе. ?лтты? т?рбие ?лтты? мектептерде ж?зеге асырылатыны д?ниеж?зілік алды??ы ?атарлы елдерде д?лелденген. ?аза?ты? ?лтты? мектебі деп хал?ымызды? Ана тілі, Ата тарихын, Т?л м?дениетін, ?лтты? салт - д?ст?рлерін ж?йелі о?ытатын мектепті айтамыз. Ал ол мектепті? басты белгісі - ?аза?ты? ?лтты? рухы болуы шарт. ?лтты? т?лім - т?рбие ал?ан ?рпа? дені сау, білімді, а?ылды, адамгершілікті с?лу да, сымбатты, хал?ын, елін, ту?ан жерін таби?атын с?йетін «Сегіз ?ырлы бір сырлы» азамат болып ?седі. Мені? ойымша ?ріптестер о?ушыны о?ытуда педагог Ш. Аманашвилиді? мына с?здерін басшылы??а ал?аны ж?н: «О?ушы дегеніміз толтыру?а арнал?ан бос ыдыс емес, ол - жар?ыра?ан шыра?, тек соны жа?а білу керек!»
Халы? педагогикасыны? ?рі т?лімдік, ?рі білімдік пайдасы, ?сіресе, халы? ойындарында мол деп білемін. Осы ретте саба? сапасын арттыру ма?сатында ?лтты? ойындарды пайдалану?а тырысамын. Соны? на?ты бір мысалы мынадай.
Халы?ты? педагогика элементтерін физика саба?ында насихаттау
Енді физика саба?тарында ?аза?ты? ?дет-??рып, салт д?ст?рлерін ?алайша д?ріптен ж?ргенімізге то?талайы?.
Жетінші класта «Газдарда?ы, с?йы?ты?тарда?ы ж?не ?атты денелердегі дуффузия» та?ырыбын ?ткенде, ?лтты? ?дет - ??рыппен о?ушыларды таныстыру?а болады. Мал етін б?збай ?стау, т?здай білу ?лкен ?нер, о?ан шеберлікпен т?жірибе керек. О?ушылар?а ет т?зда?ан кезде т?зды? молекулалары етке сі?етінін айтамын. ?аза?тар етті с?рлеу ?шін ыстайды. С?рленетін ет соншама ?атты ?а?талмайды ж?не оны ілгенде біріне - бірін тигізбей, арасына самал, т?тін еркін кіре алатындай етіп іледі. Ыстап с?рлеуге ?а?тал?ан ет, ол сор?ып, тобырсы?ан кезде арнаулы тошала?а ілініп, астына т?тін салынады да, есігі жауып тасталынады. Ет ыстау?а жа?ылатын отын ретінде ?детте тобыл?ы, ?ара?аш, арша, шырша пайдаланады. Т?тін сі?ген ет д?мді болады. О?ушылар?а т?тін молекулаларыны? таралуын т?сіндіремін.
Ит ?осу - а?шылы?ты? е? байыр?ы т?ріні? бірі. Ата - бабамыз итті? иісшілдігін, ж?йріктігін, к?шін ертеден пайдаланып келген. А? ж?ріп ?ткен жерден а?ны? иісіні? молекулалары ауа?а тарайтынды?ын, а?ны? иісі итті? иіс сезу органдарына ?сер ететіндігін т?сіндіремін.
«Молекулаларды? ?зара тартылуы ж?не тебілуі» та?ырыбын ?ткенде ?аза? хал?ыны? т?рмысты? салт-д?ст?ріні? бірі мал ?німдерін жинауда мол т?жірибе жина?тап, оны? д?ст?рге айнал?анды?ын о?ушылар?а жеткіземін. ?о?дылы?ы жа?сы ?ойды? терісі ты?ыз ж?не денесі ж?мыр ?рі тегіс болып келеді. К?ктем шы?ып, к?н жылысымен м?ндай ?ойдан шайыр к?п б?лінеді де, ж?ні ж?мсарып, иілімді келеді.
Шайыр жеткілікті болып келген жа?дайда ж?н талшы?тары бір - бірімен жа?сы ты?ыздала жабысып, ?ыры??ан кезде б?лшектенбей бірт?тас болып т?седі. Ж?н ысырап болмайды. ?о?дылы?ы т?мен ?ойды? ж?нінде шайыр аз жиналып, соны? салдарынан ж?н ??р?а?, ?рі ?аттылау болады, ал ж?н бір - бірімен жа?сы т?тас байланыспай ?алады, ?ыры??анда ж?ні бірт?тас болып т?спейді, ыдырап б?лшектенеді. О?ушылар?а соны? себебін шайыр молекулаларыны? арасында?ы тартылыс ??былысымен т?сіндіремін. Физикалы? шама «жылдамды?ты» т?сіндіруге ?аза? хал?ыны? ?лтты? ойындары «к?кпар», «б?йге», «?ыз ?уу», «?ыз жарысы», «аламан б?йге», «жор?а жарыс» сия?ты т?рлерін баяндай келе олар?а орташа жылдамды? туралы т?сінік беремін.
«Серпімділік к?шін» т?сіндіруді ?аза?ты? байыр?ы а?шылы? ж?не жауынгерлік ?аруы - сада? атауымен байланыстырамын.
Ол ?ару туралы т?сінік беремін. Сада? мы?ты а?аш немесе а?ны? м?йізінен жасалатын ?ару. Сада?ты? о?ы - жебе. Сада?ты? адыранасын кері тарт?анда тарту к?шіне ?арама - ?арсы серпімділік к?ші пайда болады. ?олды? тарту к?шін жой?анда серпімділік к?шіні? ?серінен жебе атылады.
«К?штерді ?осу. Те? ?серлі к?ш.» та?ырыбын т?сіндіруде о?ушылар?а ?аза?ты? ?лтты? «Ар?ан тарту» ойынын т?сіндіріп, о?ушылар?а б?л ойынды ойнату?а болады. Екі - ?ш баладан екі топ?а б?лініп, ар?анды екі жа??а тарт?ан о?ушыларды? тарту к?штеріні? ?рт?рлі жа?дайларда?ы м?нін т?сіндіре келе, к?штерді ?осу, те? ?серлі к?ш, к?штерді? ба?ыты туралы т?сінік беремін.
«Таби?атта?ы ж?не техникада?ы ?йкеліс» та?ырыбын ?ткенде «Ба?ана?а ?рмелеу» ?лтты? ойынын т?сіндіріп б?ренеге ?рмелеуде басына к?терілу ?шін б?ренемен ?рмелеушіні? ая?тары ?олы арасында?ы тынышты? ?йкелісі бол?ан жа?дайда жо?ары ?оз?алатынын т?сіндіремін.
?аза?та жауыр ат міну - салт емес. Солай бола т?рса да, бас?а малы жо? болса, жауыр ат?а мінеді. Кейде ?за? сапарда, жоры?та ысты? - суы?тан ат ар?асы тез кетеді.
Ат ар?асыны? болымсыз жерінде беті ашы? жола? жауыры болса, со?ан ішпек тиіп ?ажамау ?шін, жауырды? т??ірегінен ?аралап ?ою?а лайы?тал?ан, ортасы тесік киіз, м?йет деп аталады. Ол терлік пен ішпек арасына ?ойылады.?аза? тілінде ?андай жара, жауыр болса да оны? бетін ?алдырып, т??ірегін ?аралап ортасы тесік киіз (м?йет) пайдаланатынды?ын т?сіндіремін.
Ат - к?лікті? ар?асын аман са?тау ?шін то?ым к?лікті? ар?асына салынады.
К?шпелі ?аза?тар малды? к?шін, ж?нін, с?тін, етін, терісін ?здеріні? т?рмыс - тіршілігіне пайдалан?ан. Мал ба?у ?ору, ?сіру, ?німін алып іске жарату - ?аза?ты? негізгі е?бегі ата - к?сібі болып есептеледі.
«Жылу ?ткізгіштік» та?ырыбын т?сіндіргенде о?ушылар?а ?аза? хал?ыны? т?рмысты? салт - д?ст?рлеріні? бірі - мал ба?у, оны? ?німдерін к?нделікті тіршілікте пайдалану ата к?сібі екендігін айта келе, мал ?німдерінен жасал?ан тонны? жылы болу себебін т?сіндіремін. Ауа жылуды нашар ?ткізеді. Терідегі ж?н талшы?тарыны? аралы?ында ауа бар. Жылу энергиясын денені? бір б?лігінен екінші б?лігіне тасымалдау молекулалар ар?ылы іске асады.
Ауа молекулалары бір - бірінен алыс орналас?анды?тан жылу жан - жа??а тарап кетпейді. Сонды?тан ж?н жылуды жа?сы са?тайды. ?ой терісінен жасал?ан тон жылы болады, ж?ннен жасал?ан ?аза?ты? киіз ?йі, текемет, ж?ннен то?ыл?ан т?рлі киімдер жылы болатынды?ын, ж?нні? жылуды жа?сы са?тайтынды?ын т?сіндіремін. К?шпелі елді? ?мір салтында киіз ?йді т?тыну ??ралы, с?лулы?ты? ?лгісі деп ?ана ?арама?ан, к?к т??ірі тектес ша?ын ?леміміз деп есептеген. Киіз ?йді к?шпелі ?мірге бейім, а?аш пен киізден т?ратын, тез тігіліп жы?ылатын, ?рі же?іл бол?анды?тан ата-бабаларымыз мы?да?ан жылар бойы пайдаланды. Киіз ?йді? ша?ыра?ын ауыл - айма?ты? е? ?адірменді, батаг?й ?арттарына к?тертіп ?асиет т?т?анды?ын айта кетемін.
«Деформация» та?ырыбын ?ткенде денелерді? созылуы мен сы?ылуын, иілуі мен б?ралуын, уы? пен керегені? жасалу ар?ылы т?сіндіруге болады. Киіз ?йді? уы?, керегелерін талдап, ?ара мойылдан, ша?ыра?ымен ма?дайша табалдыры?ын ?айы?нан істейді. Б?ларды? бірі ?атты, бірі жону?а о?ай, жылтыр, ал кейбіреулері жарылмайтын, ?а?сымайтын, иілгіш, же?іл су сі?бейтін, бояу сі?гіш, желім ?ста?ыш болып келеді. Киіз ?йді жасау ?шін осыны? б?рін ескерген. Уы?, кереге жасалатын а?аштар 45-50 к?н, ша?ыра? пен боса?а а?аштары 60-70 к?н к?нге ?стап беріктігін ?ада?ала?ан. ?урамай, сары тал бол?ан а?ашты «?а?сал» деп атайды. ?й а?аштары т?рлі бейнеге игенде мор?а салып бал?ытады. Денені бал?ыту ?шін белгілі бір температура?а дейін ?ыздыру керек. Осы арада меншікті бал?у температурасы туралы айту?а болады.
Ауыр, ?атты а?аштан жасап, жерге мы?тап орнат?ан ?ш ая?ты ба?а ауыз а?аш немесе аралы?та?ы кертпекке салып а?ашты т?зетеді болмаса иіп ?рт?рлі бейнеге келтіреді. М?ны «тезге салу» деп атайды. Физикада деформация ??былысына ?те жа?сы мысал болады. Кептірген а?ашты мор?а салып бал?ыт?ан со?, ыр?а??а салып ?атырады.
Ша?ыра? деп жо?ар?а бірнеше к?лдіреуішпен бекіткен д??гелек а?ашты айтады. Ол ?йден отты? шы?уына жары? т?суге арналады. ?йді? т?бесіне де жа?быр іркілмес ?шін 45 шамасында иілген а?аштан к?лдіреуіш орнатады.
«Диффузия», «Конвекция» та?ырыбын ?ткенде тері илеу, ыстау ??былыстары ар?ылы т?сіндіруге болады. Теріні боя?анда ?ынаны пайдаланады. ?ынаны ?йге ?келген со? ш?п - шаламнан, топыра?тан арылтып сумен бір жуып тастайды. ?ынаны? басыт?ысына т?з, ашудас немесе м?с?тірді? бірін ?осып, аздап май ??яды. Кейде к?ктікен, ?ызылмойыл ?осады. С?йтіп бір затымыз ?здігінен екінші затпен араласып, диффузия ??былысы орындалады. Теріні ыстау ар?ылы ?ау?а, саба, с?йретпе, торсы? май ?апшы?, сия?ты ыдыстар жаса?ан.
Ыстау орны ?зен жа?асында, жар?аба?та не ??ды? ма?ында?ы ескі апанны? шетіне ?ойылады. Б?л ?шін ені 40-45 см, тере?дігі 35-40см, ?зынды?ы 10-15 см ш???ыр отты? жасайды. Сонда отты?тан шы??ан тобыл?ыны? жалынымен ысы орта жолда?ы ?алыт?ылар?а б?геліп, тек жылы т?тін шы?ады. Ал ысталатын терілерді ілетін ??рым киіздермен немесе ш?ппен ?ымтап жауып ?ояды. От жан?анда оны? ?стіндегі ауа ?ызады, ауаны? ты?ызды?ы кемиді. Отты?ты? ж?не трубада?ы ауаны? ?ысымы сырт?ы ауаны? ?ысымынан аз болады. ?ысымдарды? айырмашылы?ы салдарынан суы? ауа отты??а келіп кіреді. Ал жылы ауа жо?ары к?теріледі. Тартылу ??былысы орындалады.
«Жылу м?лшері» та?ырыбын ?ткенде о?ушыларды ?аза?ты? т?рмысты? салт - д?ст?рімен таныстырдым. Т?рт т?лік малды тіршілік - тынысына тірек еткен к?шпелі ата - бабаларымыз уыздан, с?ттен небір тамаша та?ам т?рін жасай білген. «?азан ?ста?анны? ?арны аш болмайды» дегендей, к?ктегі уыз кезінде ?ой со?ында ж?рген ?ойшылар уыздан жасайтын та?амы бар. Оны - «Уыз ?а?ана?» деп атайды. Уыз ?а?ана? жасау ?шін т?ске ?арай мал т?са?ан кезде уызынан арыла ?ойма?ан ?ойларды сауып, жан торсы?ына ??яды да аузын буып, ысты? к?лге к?міп тастайды. ?ойшы жан торсы?ыны? аузын шешіп, айналдыра ?ойса, а? уыз домаланып т?се ?алады.
О?ушылар?а оттынны? ысты? к?ліне к?міп ?ой?ан ыдыс ішіндегі уыз?а жылу м?лшеріні? берілуін т?сіндіремін.
«Отынны? жану жылуы» та?ырыбын т?сіндіргенде уыз ?а?ана? жасауды еске т?сіріп кетуге болады. Уыз ?а?ана? жасауда отын ретінде сексеуіл, ??р?а? а?аш т.б. жа?дайларда айта келе отынны? жану жылуы туралы т?сінікпен байланыстырамын. Тас торсы? ?ой с?тінен жасалатын ?ойшы та?амы. Алдымен айналасынан тезек теріп та?ырлау жерге от жа?ады. Д??гелене ?алан?ан тезек ортасына ?аз ж?мырт?асындай жеті ж?мырт?а тастайды. Сонан со? белінен сап тая?ын шешіп алады да, ?зіне м?лім сауын ?ойларды? ?ш - т?ртеуін сауып алады. М?нан со? ?ойшы саптыая? толы с?тін алып от басына келгенде мана?ы тастар ?бден ?ызып ?алады. Тал теректі? айыр б?та?ын шымшуыр етіп алып, ?ыз?ан тасты? біреуін от ортасынан шымшып алады. Шымшып ал?ан бетінде к?лін ?ріп жіберіп, саптыая?та?ы с?тке батырса к?йген с?тті? исі шы?ады. Осылайша ?ойшы екінші тасты, ?шінші тасты с?тке батырып алады. Ал 4-5-ші тасты батыр?анда саптыая?та?ы с?т суынан арылып, сап - сары болып ?ойылып, б?лк-б?лк етіп ?айнайды. Тас торсы? дайын болады.
О?ушылар?а от?а салын?ан тасты? одан жылу алатынды?ын ол тасты саптыая?та?ы с?тке батырып ал?анда с?т тастан жылу м?лшерін алатынды?ын айтамын. От?а салын?ан тастарды? массалары ?р т?рлі, температурасы бірдей болады. Саптыая?та?ы с?тті? массасы ?р т?рлі от?а салын?ан тастарды? саны т?рліше бол?ан жа?дайларда?ы саптыая?та?ы с?тті? алатын жылу м?лшері туралы о?ушылармен пікір алысамын.
«Механикалы? ж?не жылу процестерінде энергияны? т?рлену ж?не са?талу за?ы» та?ырыбын ?ткенде уы? ?а?ана? ж?не тас?оры? дайындал?анда энергияны? т?рленуі ж?не са?талу за?ын байланыстырып кетуге болады. О?ушылар?а «К?рсі, жероша?» туралы баяндама беріп оны сыныпта тал?ылау?а болады. 9 - сыныпта «Механикалы? тербелісте тарауында?ы «Тербеліс ж?не сырт?ы к?штер» та?ырыбын ?ткенде, ?аза?ты? салт - д?ст?рлерімен байланыстыру?а болады.
Бесікті? ?аза? ?міріндегі орны, к?шпелі ?мірге ы??айлы же?ілдігі, мы?тылы?ы бала денсаулы?ын са?тауда?ы бесікті? ма?ызын айта келе жер бесікті? еріксіз тербелістерін т?сіндіремін.
«Тол?ындар» тарауында?ы «дыбыс тол?ындары» та?ырыбын ?ткенде ?аза?ты? ?лтты? музыкалы? аспаптары домбыра, шертер, ?ыл?обыз, нар?обыз, жез?обыз, ?обыз, жетіген, сазген, дауылпаз, шы?дауыл, да??ара, уілдік, керней, ?амыссырнай, ша??ыауыз, ?о?ырау т.б. туралы пікір алмасу?а болады.
