Инерция. Ке?істік ж?не уа?ыт

Мерзімі 24.11.2010ж. Сынып 7в, 7г

Саба? та?ырыбы: Инерция. Ке?істік ж?не уа?ыт

Ма?саты:

а) білімділік: Инерция туралы т?сінік беру, инерцияны? т?рмыс пен техникада?ы ма?ыздылы?ы туралы т?сінік ?алыптастыру.

Саба?ты? т?рі: т?сіндіру, демонстрациялы?.

П?н аралы? байланыс: математика, таби?ат тану, биология, химия

Саба? барысы

?йымдастыру кезе?і.

І. О?ушылармен с?лемдесу.

ІІ. ?ткен та?ырыпты пысы?тау с?ра?тары:

Орташа жылдамды?, лездік жылдамды? деген не?
?оз?алыс графигі ?алай салынады ж?не оныс салу жолдары ?алай?

Жа?а саба?ты? теориялы? материалдарын т?сіндіру

Жерге ?атысты тынышты? к?йде т?р?ан дене ?зіні? тынышты? к?йін бас?а дене оны осы к?йден шы?ар?ан?а дейін са?тайтын болады.

Мысалы, жерде жат?ан доп, о?ан бас?а доп тигенде немесе оны ая?пен тепкенде ?ана ?оз?ала бастайды. Бас?а денелерді? ?рекеті жо? кезінде доп Жерге ?атысты ?оз?алыс?а келмейді де ?з орнында ?алуын жал?астыра береді.

?оз?алыста?ы дене жылдамды?ыны? кемуі ж?не оны то?тату ?з ?зінен болмайды. Ол ?шін бас?а денелерді? ?рекеті керек. Мысалы, та?тай ар?ылы ?ткен о?ты? жылдамды?ы та?тай ?рекетіні? ар?асында кемиді; сыр?анап келе жат?ан доп жерге ?йкелуді? салдарынан то?тайды ж?не т.б.

Жылдамды? ба?ытыны? ?згеруі де ?лде бір денені? ?рекетінен болады. Мысалы, ла?тырыл?ан доп ?абыр?а?а немесе ?ол?а со?ыл?анда ?з ба?ытын ?згертеді. Шапша? ж?гіріп келе жат?ан адам а?ашты ора?ытып ?ту ?шін оны ?олымен ?стайды (1-сурет).

1-сурет

Сонымен, денені? жылдамды?ын Жерге ?атысты ?згерту ?шін бас?а дененлерді? ?рекеті ?ажет.

Дене жылдамды?ыны? ?згермеуін ?олдау ?шін бас?а денелерді? ?рекеті керек пе?

Бізді? д?уірімізге дейінгі IV ?асырда ертедегі грек ?алымы Аристотель “барлы? ?оз?алатындар ?лденемен ?оз?алатын болуы ?ажет”. Б?л ?оз?алысты ?олдау ?шін бір бас?а денені? т?ра?ты ?рекеті ?ажет дегенді білдіреді. Мысалы, арба ?оз?алыста болу ?шін оны ат т?ра?ты т?рде тартуы тиіс. ?оз?алысты? себебі берілген денеге ?лдебір бас?а денені? ететін ?рекетінен,– деп есептеді Аристотель ж?не оны? ізбасарлары.

Онда атты? тартуы то?та?анда неге арба то?тайды? То?тау себебі, оны? ?здігінен ?оз?алу?а ?абілетсіздігінен емес, оны? ?оз?алуына жер бетіні? ?рекеті (жер кедергісі) б?гет жасайды. Егерде ?оз?алыс?а кедергі болмаса, онда арба атсыз да т?ра?ты жылдамды?пен ?оз?алысын жал?астыра берер еді. Айтпа?шы, осыны ал?аш?ы болып т?сінген адамны? бірі Аристотель замандасы ?ытай философы Мо-цзы болды. Сол кезде ол былай деп жазды: “Егерде ?арсы ?рекет етуші к?ш жо? болса, онда ?оз?алыс еш?ашанда то?тамайды. Б??а — ат емес сия?ты, б?л да сондай шын”. Алайда б?л философты? ілімі ?за? ?мір с?рмеді. Бізді? д?уірімізге дейінгі II ?асырда ол толы?ымен ?мытылды.

Келесі т?жірибені ?арастыралы?. ?стелге к?лбеу та?тай орнатыл?ан. ?стелді? ?сіне ??м себілген. К?лбеу та?тай?а арбаны ?ояды да жібереді. Арба ?стелге т?скеннен кейін ??м?а тап болады да тез арада то?тайды (2, a-сурет). То?тауды? себебі – ??мны? к?рсеткен кедергісі.

????мды жаймалап кедергіні азайталы?. Б?рын?а биіктіктен т?скен арба енді б?рын?ы?а ?ара?анда ?лкен ?ашы?ты??а барып то?тайды (2, б-сурет). Егерде ??мды алып тастайтын болса?, онда арба оданда алыс ?ашы?ты??а барып то?тайды. (2, в-сурет). Олай болса, бас?а денені? арба?а ?рекеті не??рлым аз болса, оны? ?оз?алыс жылдамды?ы сол??рлым аз ?згереді, оны? ?оз?алысы сол??рлым бір?алыпты ?о?алыс?а жа?ындайды.

2-сурет

Егер де денеге м?лдем бас?а дене ?рекет етпесе дене ?алай ?оз?ал?ан болар еді? Б?л с?ра??а жауапты Галилей берді. Ол былай деп жазды: “Дене еш?андай кедергі кездестірместен горизонталь жазы?ты?пен ?оз?алса, онда … егерде жазы?ты? ке?істікте шексіз созылып жатса, оны? ?оз?алысы бір?алыпты болып саналады да шексіз жал?ас?ан болар еді”.

Еш?андай денемен с?йемелденбейтін ?оз?алысты инерция бойынша ?оз?алыс деп атайды.

?андай да бір денелермен тынышты? к?йден шы?арыл?ан кез келген дене ?рекет то?та?аннан кейін инерция бойынша ?оз?алысын жал?астырды.

Инерция бойынша ?оз?алыс артиллериялы? снарядтар жарыл?ышы ?рекетіні? принципі негізіне жатады. Снаряд кедергіге со?ты?ыс?анда бірден то?тайды, снаряд ішінде т?р?ан, біра? оны? ?орабымен мы?ты байланыспа?ан жарыл?ыш капсюль инерция бойынша ?оз?алысын жал?астырады. Ол жарыл?ышты? шаншарына секіргенде жарылыс болады.

Жер жа?дайында ?йкелісті? ж?не ортаны? кедергісінен инерция бойынша ?оз?алыс жылдамды?ы баяулайтын болады. ?оз?алт?ышты а?ыт?аннан кейін автомобиль ?оз?алысын жал?астырады, біра? оны? жылдамды?ы бірте бірте азая береді де біршама уа?ыттан кейін ол то?тайды. О? винтовкадан ?шып шы??аннан кейін инерция бойынша ?о?алады, біра? ауа кедергісі салдарынан оны? жылдамды?ы біртіндеп азаяды.

№1 мысал.

Бер: 180 км формула шешуі:

t = 2,5 са?.

т/к: - ?

жауабы:

72 км = 72000м;

1 са? = 3600 с.

№2 мысал.

Бер:180 км/с. формула шешуі:

t = 45 мин. 180 км/с =30000м/с

т/к: - ? 45 мин = 45 ? 60 с = 2700 с.

S = 30000 м/с ? 2700 с = 81000 000 м = 81 000 км

жауабы: S = 81 000 км

№3 мысал.

Бер:1500 м формула шешуі:

= 36км/са? 36 36км /са? =

т/к: - ? t =

ж ауабы: t = 2 мин 30 с.

Жа?а та?ырыпты бекіту ар?ылы саба?ты ?орытындылау:

Саба?ты пысы?тау ?шін та?ырып?а т?мендегідей есептер шы?арамыз.

8-жатты?у. (1)

Бер:1,3 м/с. формула шешуі:

t = 10 с. S = 1,3 м/с ? 10 с = 13 м

т/к: - ?

жауабы: S = 13 м

Саба?ты ?орытындылау. О?ушыларды ба?алау.

?йге тапсырма:

§ 28-29 Инерция.

№ -жатты?у

Вы уже знаете о суперспособностях современного учителя?

Тратить минимум сил на подготовку и проведение уроков.

Быстро и объективно проверять знания учащихся.

Сделать изучение нового материала максимально понятным.

Избавить себя от подбора заданий и их проверки после уроков.

Наладить дисциплину на своих уроках.

Получить возможность работать творчески.

=> ПОЛУЧИТЬ СУПЕРСПОСОБНОСТИ УЧИТЕЛЯ <=

Просмотр содержимого документа
«Инерция. Ке?істік ж?не уа?ыт »

Мерзімі 24.11.2010ж. Сынып 7в, 7г

Сабақ тақырыбы: Инерция. Кеңістік және уақыт

Мақсаты:

а) білімділік: Инерция туралы түсінік беру, инерцияның тұрмыс пен техникадағы маңыздылығы туралы түсінік қалыптастыру. Оқушылардың өткен тақырыптар бойынша алған білімдерін тиянақтап, есеп шығару қабілеттерін арттыру.

ә) дамытушылық: Оқушыларға өкен тақырыптар бойынша алған білімдерін дамытып, білім-білік дағдыларын дамыту.

б) тәрбиелік: оқушыларды сауатты азамат болуға, еңбексүйгiштiкке және табиғатты қорғауға тәрбиелеу.

Құрал-жабдықтар: Интерактивті тақта, компьютер, интерактивті физика бағдарламасы, арбаша, 7-сынып есептер жинағы (Лукашик), балға, арбашалар мен жүктер, Галилей портреті.

Сабақтың түрі: түсіндіру, демонстрациялық.

Пән аралық байланыс: математика, табиғат тану, биология, химия

Сабақ барысы

Ұйымдастыру кезеңі.

І. Оқушылармен сәлемдесу.

ІІ. Өткен тақырыпты пысықтау сұрақтары:

Орташа жылдамдық, лездік жылдамдық деген не?
Қозғалыс графигі қалай салынады және оныс салу жолдары қалай?

Жаңа сабақтың теориялық материалдарын түсіндіру

Сен үйдің алдында тұрсың деп ұйғаралық. Сен оны қозғалуға “мәжбүрлей” аласың ба? Жоқ деп ойлайсың. Онда сенің қателескенің. Ғимаратты қозғалысқа келтіру үшінөзіңнің жүруің жеткілікті. Егерде сен үйден тысқа қарай бағыт алсаң, онда ол сенен қашықтай бастайды. Қашықтауы – демек қозғалғаны. Ғимарат саған қатысты қозғала бастайды.Сұрақты басқаша қоялық. Сен үйді өзіңе қатысты емес, әлде бір басқа денеге, мысалы, Жерге, қоршаған ағаштарға және т.б. қатысты қозғалуға мәжбүрлей

аласың ба? Қайдам. Ол үшін сонша айтарлықтай әрекет талап етіледі, сенің қолыңнан ешнәрсе келмейді. Өз өзінен ғимарат Жерге қатысты қозғалмайды.

Жерге қатысты тыныштық күйде тұрған дене өзінің тыныштық күйін басқа дене оны осы күйден шығарғанға дейін сақтайтын болады.

Мысалы, жерде жатқан доп, оған басқа доп тигенде немесе оны аяқпен тепкенде ғана қозғала бастайды. Басқа денелердің әрекеті жоқ кезінде доп Жерге қатысты қозғалысқа келмейді де өз орнында қалуын жалғастыра береді.

Қозғалыстағы дене жылдамдығының кемуі және оны тоқтату өз өзінен болмайды. Ол үшін басқа денелердің әрекеті керек. Мысалы, тақтай арқылы өткен оқтың жылдамдығы тақтай әрекетінің арқасында кемиді; сырғанап келе жатқан доп жерге үйкелудің салдарынан тоқтайды және т.б.

Жылдамдық бағытының өзгеруі де әлде бір дененің әрекетінен болады. Мысалы, лақтырылған доп қабырғаға немесе қолға соғылғанда өз бағытын өзгертеді. Шапшаң жүгіріп келе жатқан адам ағашты орағытып өту үшін оны қолымен ұстайды (1-сурет).

1-сурет

Сонымен, дененің жылдамдығын Жерге қатысты өзгерту үшін басқа дененлердің әрекеті қажет.

Дене жылдамдығының өзгермеуін қолдау үшін басқа денелердің әрекеті керек пе?

Біздің дәуірімізге дейінгі IV ғасырда ертедегі грек ғалымы Аристотель “барлық қозғалатындар әлденемен қозғалатын болуы қажет”. Бұл қозғалысты қолдау үшін бір басқа дененің тұрақты әрекеті қажет дегенді білдіреді. Мысалы, арба қозғалыста болу үшін оны ат тұрақты түрде тартуы тиіс. Қозғалыстың себебі берілген денеге әлдебір басқа дененің ететін әрекетінен,– деп есептеді Аристотель және оның ізбасарлары.

Аристотельдің қалдырған мұрасы ғаламат. Ол логика, физика, философия, биология, психология, тарих, эстетика, этика, саясат және басқалар бойынша жазылған ұшан-теңіз жұмыстардан тұрады. Аристотельден оқыған Александр Македонский өз оқытушысы туралы “Мен Аристотельді әкеммен қатар қоямын, өйткені әкеме өміріммен міндетті болсам, Аристотельге бағаланғанның барлығымен міндеттімін“– деген лебіз айтты.

Аристотельдің беделінің жоғары болғандығы соншалықты, оның дене қозғалысының себебіне көзқарасы ғылымда екі мың жыл бойына үстемдік етті. Тек XVII ғасырда, негізінен Галилей зерттеулерінің арқасында, Аристотель теориясының қате екендігі анықталды.

Бірқалыпты және түзу сызықты қозғалыс әлдебір дененің әрекетінсіз де бола алатының тағайындады.

Онда аттың тартуы тоқтағанда неге арба тоқтайды? Тоқтау себебі, оның өздігінен қозғалуға қабілетсіздігінен емес, оның қозғалуына жер бетінің әрекеті (жер кедергісі) бөгет жасайды. Егерде қозғалысқа кедергі болмаса, онда арба атсыз да тұрақты жылдамдықпен қозғалысын жалғастыра берер еді. Айтпақшы, осыны алғашқы болып түсінген адамның бірі Аристотель замандасы қытай философы Мо-цзы болды. Сол кезде ол былай деп жазды: “Егерде қарсы әрекет етуші күш жоқ болса, онда қозғалыс ешқашанда тоқтамайды. Бұқа — ат емес сияқты, бұл да сондай шын”. Алайда бұл философтың ілімі ұзақ өмір сүрмеді. Біздің дәуірімізге дейінгі II ғасырда ол толығымен ұмытылды.

Келесі тәжірибені қарастыралық. Үстелге көлбеу тақтай орнатылған. Үстелдің үсіне құм себілген. Көлбеу тақтайға арбаны қояды да жібереді. Арба үстелге түскеннен кейін құмға тап болады да тез арада тоқтайды (2, a-сурет). Тоқтаудың себебі – құмның көрсеткен кедергісі.

ҚұҚұмды жаймалап кедергіні азайталық. Бұрынға биіктіктен түскен арба енді бұрынғыға қарағанда үлкен қашықтыққа барып тоқтайды (2, б-сурет). Егерде құмды алып тастайтын болсақ, онда арба оданда алыс қашықтыққа барып тоқтайды. (2, в-сурет). Олай болса, басқа дененің арбаға әрекеті неғұрлым аз болса, оның қозғалыс жылдамдығы солғұрлым аз өзгереді, оның қозғалысы солғұрлым бірқалыпты қоғалысқа жақындайды.

	a
	б
	в
2-сурет

Егер де денеге мүлдем басқа дене әрекет етпесе дене қалай қозғалған болар еді? Бұл сұраққа жауапты Галилей берді. Ол былай деп жазды: “Дене ешқандай кедергі кездестірместен горизонталь жазықтықпен қозғалса, онда … егерде жазықтық кеңістікте шексіз созылып жатса, оның қозғалысы бірқалыпты болып саналады да шексіз жалғасқан болар еді”.

Галилей өзінің қорытындысын былайша негіздеді: «Көлбеу жазықтық бойынша төмен қарай қозғалыс кезінде үдеу, ал жоғары қарай қозғалыс кезінде баяулау байқалады. Осыдан горизонталь бойынша қозғалыс өзгермейтін болып саналады, өйткені … ол ешнәрсемен әлсіремейді, баяуламайды және үдемейді”.

Ешқандай денемен сүйемелденбейтін қозғалысты инерция бойынша қозғалыс деп атайды.

Қандай да бір денелермен тыныштық күйден шығарылған кез келген дене әрекет тоқтағаннан кейін инерция бойынша қозғалысын жалғастырды.

Инерция бойынша қозғалыс артиллериялық снарядтар жарылғышы әрекетінің принципі негізіне жатады. Снаряд кедергіге соқтығысқанда бірден тоқтайды, снаряд ішінде тұрған, бірақ оның қорабымен мықты байланыспаған жарылғыш капсюль инерция бойынша қозғалысын жалғастырады. Ол жарылғыштың шаншарына секіргенде жарылыс болады.

Жер жағдайында үйкелістің және ортаның кедергісінен инерция бойынша қозғалыс жылдамдығы баяулайтын болады. Қозғалтқышты ағытқаннан кейін автомобиль қозғалысын жалғастырады, бірақ оның жылдамдығы бірте бірте азая береді де біршама уақыттан кейін ол тоқтайды. Оқ винтовкадан ұшып шыққаннан кейін инерция бойынша қоғалады, бірақ ауа кедергісі салдарынан оның жылдамдығы біртіндеп азаяды.

Басқа денелердің әрекеті жоқ кезінде инерция бойынша қозғалыс бірқалыпты және түзу сызықты болып саналады, яғни шамасы бойынша да, бағыты бойынша да өзгермейтін жылдамдықпен қозғалады. Мысалы, ракета барлық аспан денесінен алыста қозғалтқышты ағытқаннан кейін дәл солай қозғалып, бастапқыда берілген жылдамдықпен ұшуын жалғастырар еді.

№1 мысал.

Бер: 180 км формула шешуі: