?азіргі кезде Республикамызда білім беру ісін жа?артуды? демократияландыру мен ?станымдары ретінде, оларды? талабы бойынша о?ытуды? басты ма?саты – ?здігінен білім алып дами алатын жеке т?л?аны ?алыптастыру. Ол ?шін, ?рине, б??ан дейінгі білім мен ?ылым бойынша ат?арыл?ан іс шараларды, жеткен жетістіктерді ж?йелі дамытып, ?лтты? мектепті? о?ыту ж?йесіндегі ?лгілі ?рдіс, озат та озы? т?жірибелерді ?алы? к?пке ке?інен насихаттап, осы ба?ытта?ы т?йінді де келелі м?селелерді д?рыс жол?а ?ою – сауапты істерді?, басты талаптарды? ?атарына жататынын білеміз. М?ны? ?зі сайып келгенде, ?о?амды? ?мірдегі ?скеле? ?згерістерді жіті таразылап, ?азіргі кезе?дегі о?у ж?йесіне, т?лім-т?рбие ісіне сергек ?арауды ?ажетсінеді.Елімізді? білім беру ж?йесінде т?бірлі ?згерістер мен жа?ашылды? Д?ниеж?зілік білім стандарты ке?істігі де?гейіне жету жолында ?адамдар жасалуда. О?ан д?лел 2011 - 2020 жыл?ы Білім беруді дамыту ба?дарламасына с?йкес, Кембридж университеті мамандары мен Назарбаев Зияткерлік мектебіні? ?йымдастыруымен елімізде, ?аза?станда, ?ш айлы? курсты? ?ткізіліп жат?аны.Осы біліктілікті арттыру курсында о?ып-?йренгендерді? ішінен, мені ?атты тол?андыр?ан – о?уды ба?алау ж?не о?ыту ?шін ба?алау болды.Осы уа?ыт?а дейін жазбаша, ауызша т?рде ба?а ?ою жолымен ба?алап келдік. Ал курстан со? сыныпта?ы ба?алау тек техникалы? т?сіл емес екенін т?сіндім.
Ба?алау дегеніміз не? «Ба?алау» термині «жа?ын отыру» дегенді білдіретін латын с?зінен шы??анды?ы кездейсо? емес, себебі ба?алауды? негізгі сипаты бір адам бас?а адамны? не айтып, не істегенін немесе ?зін-?зі ба?ылау жа?дайында ?зіні? дербес ойлауын, т?сінігін немесе т?ртібін м??ият ба?ылауы болып табылады.
Ба?алау формативтік (?алыптастырушы) ж?не жиынты? болып екіге б?лінеді. Б?л екі т?рлі ба?алауды? айырмашылы?ы 1960 жылдардан бастап белгіленген, біра? берілген екі терминні? м?ні на?ты аны?талма?анды?тан, о?уды ба?алау ж?не о?ыту ?шін ба?алау арасында ?арастырыл?ан. О?ытуды ж?не осы м?мкіндіктерді іске асыру т?рлерін жа?сарту м?мкіндіктерін аны?тау?а ба?ыттал?ан ба?алау формативті немесе о?ыту ?шін ба?алау (О?Б) болып табылады.
О?ыту ?шін ба?алау – о?ушылар о?ыту ?дерісіні? ?андай кезе?інде екенін, ?сіресе, оларды? мы?ты ж?не ?лсіз жа?тарыны? сипаты мен себептері ?андай екендігі туралы алын?ан м?ліметтерге басты назар аудартады.
Осы ба?алауды? артында обьективті немесе жеткілікті д?режеде обьективті емес нормалар мен стандарттар ?ана емес, сондай-а? баланы? дамуы, о?уы ж?не ынтасы туралы т?сінік, сонымен ?атар ?зін-?зі ба?алау, ?абілеттілік ж?не к?ш-жігер сия?ты ??ымдар?а ?атысты ??ндылы?тар жататынын Александер [«О?ыту ?шін ба?алау: 10 ?станым», 2001ж., 56-бет] айт?ан болатын.
О?уды ба?алау – керісінше, о?ушы ?азіргі уа?ытта не о?ып білгенін жина?тау болып табылады. Негізінен, келешек о?ыту?а ?лес ?осу?а ба?ытталма?ан, біра? ма?ызды м?ні бар тестілеу о?ыту ?дерісіне кері ?серін тигізуі м?мкін [Assessment Reform Group, 2002б].
О?уды ба?алау кезінде бір о?ушыны? жетістіктеріні? белгіленген нормаларымен немесе бірдей жаста?ы о?ушылар тобыны? ?ол жеткізген де?гейімен ара?атынасы салыстырыл?ан со? ?орытынды жасалады. М?ндай ?орытындылар ?детте, стандарт?а, балл немесе де?гей т?рде келтірілген межелікке «с?йкес/с?йкес емес» деген нысанда жасалады. [6, б-56]
Критериалды ба?алау – б?л білім беруді? ма?саты мен мазм?нына негізделген о?ушыны? о?у-танымды? ??зырлы?ын ?алыптастыруда алдын-ала белгіленген жетістіктермен салыстыру ?рдісі. Критериалды ба?алауды енгізуді? ма?саты:
- Мектепте о?ыту сапасын жо?арлату;
- Мектеп бітірушілерді? білімін халы?аралы? стандарт?а с?йкестендіру;
Критериалды ба?алауды? басты ерекшелігі:
- Критериалды ж?йе ар?ылы ба?аны? ?ойылуы;
- Алдын-ала ?сыныл?ан ба?алау шкаласыны? дайындалуы;
- Ба?аны? аны?, ?діл, ай?ындылы?ы;
- О?ушыны? ?зін ба?алауына м?мкіндікті? берілуі;
- Бай?ал?ан кемшіліктерді о?ушыны? ?зі т?зетуіне м?мкіндікті? берілуі;
- О?ушыны? ?зін-?зі ж?не бас?аны ба?ылауы ж?не ба?алауы;
- Критериалды ба?алауды? ?рбір баланы? о?у ?лгеріміні? жо?арылауына, к??іл-к?йіні? жа?сы болуына к?мектесуі;
- Ба?алауды? негізгі дидактикалы? ?ызметі м??алім мен о?ушы арасында?ы кері байланысты ?амтамасыз етуі;
- О?ушыларды? материалды ?алай т?сінгендігі туралы м??алімні? к?нделікті ?ада?алап отыруы.
Критерий ар?ылы ба?ала?анда о?ушыны? о?у жетістіктері п?н бойынша де?гейлі белгіленеді. ?рбір критерий бойынша дескриптор дайындалып, баллмен ба?аланады. Ба?алау ж?йесінде критериалды ба?алауды? екі т?рі де ?олданылады. [1,б-54]
Жиынты? ба?алау ж?мысында барлы? критерий толы? ?олданылады. Критерий бекітілген норма?а сай алынады. Жиынты? ба?алау?а дейін о?ушы алдын-ала дайындал?ан дескриптормаен танысуы керек. Жиынты? ба?алау ж?мысыны? негізінде о?ушыны? то?сан со?ында ба?аланады. Орташа баллды? ж?йе есептелінеді.[2, б-32]
Ба?алауды? негізгі ?ызметі – о?ыту, т?рбиелеу, дамыту, ынталандыру. Ба?алауды? ма?саты – о?ушыларды? білім де?гейін, оны? сапасын, о?у е?бегіні? к?лемін аны?тау.
Александерді? 2001 жылы шы??ан е?бегінде «Сыныпта?ы ба?алау тек ?ана техникалы? т?сіл емес. М??алімдер жазбаша немесе ауызша т?рде ба?а ?ою жолымен ба?алайды. Олар ?олданатын кез-келген нысанны? артында тек ?ана объективті немесе жеткілікті д?режеде объективті емес нормалар мен стандарттар ?ана емес, сондай-а? баланы? дамуы, о?уы ж?не у?жі туралы т?сінік, сонымен ?атар ?зін-?зі ба?алау, ?абілеттілік ж?не к?ш-жігер сия?ты ??ымдар?а ?атысты ??ндылы?тар жатады» деп айтыл?ан.
О?ыту ?шін ба?алау, о?ытуды ба?алау болмасын екеуіде ал?аш?ы пайдалан?анымда же?іл болмады. ?р?ашан саба?ты? со?ында тек баланы? саба?ты ?алай ме?гергені туралы ж?не саба??а белсенді ?атысып отыр?анын ?орытып, біра? – а? «5» , «4», «3» деген ба?алауды ?ойып ж?рген мен ?шін б?л ба?алау т?рі басында ?иындау со??аны рас.
Сонымен, саба?ымны? ал?аш?ы кезе?інен бастап, сол саба??а негізделген ба?алау критерийін ??рып бастадым. Ол критерий сол саба?ты жа?сы ме?гергендігін, саба??а ?алай ?атысып отыр?анын, с?ра?ты д?рыс ?оя білу, ма?ынаны аша білу сия?ты саба?ты ме?геру ?ажеттіліктеріне негізделді. Балаларды? ?зін – ?зі ба?алауында к?бірек к??іл б?лдім ж?не ж?бын, тобын ба?алауды да ?ада?алап отырдым. Формативті ба?алауды?: «?зін ?зі ба?алау», «ж?бынды ба?алау», «блобты? бейнесіне ?арап отырып, ?зіні? бейнесін табу», «жазбаша т?сініктеме», «бір жолды эссені ж?не екі ж?лдыз, бір ?алау» сия?ты т?рлерін пайдаландым.Ал?ашында ба?алау?а уа?ыт жетпей ?алып жатты, біра? балаларды? ба?алау?а ?ызы?ушылы?ыны? ар?асында ?зіліс уа?ытында ба?алауды ?орытындылап алып жаттым. ?зін ?зі ба?алау бол?анменде о?ушылар ?зіндік критерийлерге с?йене отырып жасап отырды. Олар ?здеріні? шын, на?ыз ба?аларын ?ою?а тырысып жатты. «Мысалы: осы?ан дейін 1 саба?та 7 немесе 8 о?ушыны ба?алай алатын болсам, енді толы? сыныпты? о?ушыларына ?з ба?алауларымды ?амтыдым. «Тізбек б?лігі ?шін Ом за?ы » деген та?ырыпта жа?а саба?ты игеруі ?шін, ББ? кестесі ар?ылы ж?мыс ж?ргіздім.
ББ? кестесі бойынша ба?алау критерийлерін былай деп алдым:
- Барлы? ба?анда?ы карточкаларды толтыру - 1 балл
- Кем дегенде жо?ар?ы де?гейдегі 2 с?ра?ты? ?ойылуы – 4 балл
- О?ушыны? к?з?арас айтуы ж?не оны д?лелдер келтіру шеберлігі - 5 балл
Осы т?р?ыда балалар?а ж?птарын ба?алауды ?сындым, ж?не ?здерінен «осы критерийлерге алып ?осарлары?ыз барма?», – деп с?радым. Сонда олар: Топта?ы сыйласты? ?шін – 1 балл, топты? ережесін са?тау балл – 1 балл ?осатындарын айтып кетті. Мен оларды? ?тінішін ?абылдап, ая?ында 12 балды? критерий ?ылып алдым. Сонда о?ушыны? жина?ан ?пайлары т?мендегі шкаламен бес балды? ж?йеге асады.
«5» – 10 - 12 балл;
«4» - 8 - 10 балл;
«3» –5 - 7 балл;
«2» - 1-4 балл осылай жаса?ан сыныпты ба?алауымда ал?аш?ы кезде ?иынды?тар туындады, ?йткені уа?ытты? ?ыс?алы ж?не ба?алауды тек осы?ан дейін м??алім ж?ргізіп келсе, енді балаларды? ?здері ?атысып ?здеріні? ж?мыстарын ба?ала?ан олар?а ед?уір ауырлау тиді. Сонымен ?орытындысында 20 о?ушыны? 8 – і «4» деген ба?а алып, 10 - ы « 3» ке ?ор?ады, ал 2 о?ушы «2» ба?асыны? д?режесін к?рсетіп берді.
Кейбір саба?ымда « ж?бынды ба?ала » «деген ?иындыларын таратып отырдым. Ол ?иындыларда: «Б?гінгі саба?тан не т?сінді?із?» , Б?гінгі т?сінігі?ізді ?анша?а ба?алар еді?із? (?те жа?сы, жа?сы, орташа, т?мен) Осы ба?аны неліктен та?да?ыз?» деген с?ра?тар берілді.Ба?алау пара?тарын толтырар алдында о?ушылар?а шыншыл болу?а, ж?не на?ыз ойында?ы ?діл ба?аны ?ою?а ша?ырдым, ж?не олар жазып жатыр?анда ?зімні? о?ушыларды ба?алау ?а?аздарын толтырып отырдым.
Кері байланыс жасау – о?ушыны? о?уын жа?сарту ?шін ?ажет н?рсе.Сонды?тан ?р саба?ымда ?тілген саба? бойынша о?ушыларды? не ?йренгенін, о?ан ?алай ?ол жеткізгенін,нені дамыту ?ажет екендігін,?андай с?ра?ы бар екенін стикерге жазуын да?ды?а айналдыру?а тырыстым. Та?ы бір ескеретін ж?йт критериалды ба?алауды тек м??алімні? ?зі ?ана емес, о?ушылармен а?ылдасып жасауларына да болады. Сол кезде о?ушыларды? білімдеріні? ?ай жерден «а?са?дап» т?р?анын м??алім а??ара алады.
О?ушыларды? о?у?а белсенділіктерін арттыру ма?сатында саба? басталмас б?рын ба?алау критерийімен таныстырып отыру ?ажет, себебі о?ушылар алдын-ала орындалатын тапсырмаларды білу керек. ?андай тапсырмалар орындау керек екенін алдын-ала біліп отыр?ан о?ушылар уа?ытты ?немдеуге тырысып, жылдам ойлап, тез жауап беруге тырысады
Римдік философ Сенека Луций былай деген екен: «Бас?аларды ?йрете ж?ріп біз ?зіміз ?йренеміз» . Менде о?ушыларыма ?йрете ж?ріп, ?зімде ?йренемін деп білем… М??алім жан -жа?ты т?л?а!
?азіргі та?да беріліп отыр?ан, т?рлі ба?дарламаларды? о?ушы бойына д?рыс таралуы на?ыз ?стазды? ?олынан келетін іс деп білем…
?орыта айт?анда, м??алімдер жал?ыз ба?алаушы т?л?а болмайтынды?ына назар аударылады. ?зін-?зі ба?алауды? тиімділігі – ынталандыру, ?з-?зіне сенімділігін арттыру, жаса?ан е?бегіні? жемісін к?рсетуге септігін тигізеді деп ойлаймын.