Radiaktivlik. Radioaktiv yemirilish qonuni

Radioaktivlik

- nostabil izotoplar atomi yadrolarining turli  zarralar  chiqarish  va  energiya  ajratish  bilan  stabil  izotoplarga aylanishidir.

Qo’shrabot tuman 2-umumta’lim maktabi o’qituvchisi Duvlayev K.A .

1

Antuan Anri Bekkerel  

Fransuz  fizigi  A. Bekkerel 1896-yilda uran tuzlarida luminessensiya hodisasini  o‘rgana turib,  g‘aroyib  hodisaga  duch  keldi. Uran tuzini fotoplastinka ustida  qoldirgan  Bekkerel  plastinkani  ochganida  plastinkaga  tuzning  surati o‘tib qolganini ko‘rdi.  Tajribani bir necha bor takrorlagan Bekkerel, bunday  tuzlar  qog‘ozdan,  yupqa  metalldan  oson  o‘tuvchi,  havoni  ionlashtiruvchi,  luminessensiya  hodisasini  vujudga keltiruvchi noma’lum nur chiqaradi, degan  xulosaga keldi.

Uran  radioaktiv  nur  chiqaradigan  yagona  element 

emas.  Radioaktivlikni  har  tomonlama  chuqur  o‘rgangan  er-xotin  Mariya  va Pyer Kyurilar uran rudasidan ikkita radioaktiv element – poloniy (Po) va radiy  (Ra)larni  ajratib  olish  sharafiga  muyassar  bo‘ldilar. 

Bekkeral fotoplstinkasidagi tasvir

2

Pyer Kyuriy

Mariya Kyuriy

• 1898 yilda. Mariya va Pyer Kyurilar radiy elementini kashf qilishdi

3

Radioaktiv nurlanish turlari

• Tabiiy radioaktivlik;
• Sun’iy radioaktivlik.

• Havoni ionlashtiradi;
• Fotoplastinkaga ta’sir qiladi;
• Ayrim moddalarda yorug’lik chiqaradi;
• Yupqa metall plastinkalardan o’ta oladi;
• Nurlanish intensivligi modda miqdoriga bog’liq;
• Nurlanish intensivligi tashqi muhitga bog’liq emas(bosim, temperatura,yoritilganlik, elektr razryadlari).

Radioaktiv nurlanish xususiyatlari

4

Radioaktiv nurlarning o’tuvchanligi

Alfa

Beta

Neytron

Alfa

Gamma

Qog’oz

Metall

Suv

Beton

Qo’rg’oshin

5

5

Alfa nurlanish

• nurlanadi:  ikkita prorton va ikkita neytron
• O’tuvchanligi:  sust
• Nurlanish uzoqligi:  10 sm gacha
• Nurlar tezligi:  20 000 km/s
• Biologik ta’siri:  yuqori

Alfa nurlanish  - geliy yadrosining oqimi

6

Beta nurlanish

• Nurlanadu:  elektronlar va pozitronlar
• O’tuvchanligi:  o’rtacha
• Nurlanish uzoqligi :  20 m gacha
• Nurlar tezligi :  300 000 km/s
• Biologik ta’siri :  o’rtacha

Beta nurlanish-   elektronlar oqimi

7

Gamma nurlanish

• nurlanadi :  fotonlar ko’rinishidagi energiya
• O’tuvchanligi:  yuqori
• Nurlanish uzoqligi :  o’nlab metrlargacha
• Nurlar tezligi :  300 000 km/s
• Biologik ta’siri :  sust

Gamma nurlanish  - kvantlar (fotonlar) oqimi.

8

Radioaktiv nurlanish

Alfa yemirilish

Beta yemirilish

Alfa zarra

Elelktron

Plutoniy yadrosi

Uran yadrosi

Kaliy yadrosi

Kalsiy yadrosi

Alfa yemirilish

9

5

Radioaktiv modda miqdori

Radioaktiv yemirilish qonuni

Boshlang’ich radioaktiv yadrolar soni

Т - yarim yemirilish davri,

N - t vaqtdan so’ng radioaktiv yadrolar soni,

Nо - boshlang’ich radioaktiv yadrolar soni

Yarmi qoldi

To’rtdan biri qoldi

Sakkizdan biri qoldi

2 davr

O’n oltidan biri

qoldi

Vaqt,

yarm yemirilish

davrlarida

2 davr

4 davr

10

10

Aktivlik, 1/s

Yarim yemirilish davri

Yarim yemirilish davri  T - boshlang‘ich yadrolarning soni o‘rtacha ikki  marta kamayishi uchun  zarur  bo‘ladigan  vaqtdir.

sut

11

11

Yarim yemirilish davri

Agar t = T bo‘lsa, unda va radioaktiv yemirilish qonuniga muvofiq:

Ushbu formulani potensirlab quyidagini olamiz:

Radioaktiv yemirilish qonuni quyidagicha ham  ifodalanishi mumkin:

bu yerda: T – yarim yemirilish davri.

12

11

Aktivlik

Radioaktiv  manbaning  aktivligi  (A)  deb,  1 s  dagi  parchalanishlar soniga aytiladi:

Aktivlikning SI dagi birligi -Bekkerel (Bk) deb,  1 s da 1 ta parchalanish ro‘y  beradigan  aktivlikka  aytiladi:

1 Bk = 1  parch./1s  =  1s –1

  Hozirgacha yadro fizikasida sistemaga kirmaydigan nuklid aktivligining birligi – kyuri (Cu) qo‘llaniladi:  1 Cu = 3,7 · 10 10 Bk.

• Qo’shimcha ma’lumot

Elementar zarralar

Ernst Rezerford

Jeyms Chedvik

Jozef Jon tomson

Elektronni kash qilgan

Protonni kash qilgan

Neytronni kash qilgan

13

11

1932 yildan boshlab. 400 dan ortiq elementar zarralar kashf qilihdi

Elementar zarra– o’zi parchalanmaydigan, ammo ichki tuzilishga ega bo’lishi mumkin bo’lgan zarra.

14

Elementar zarrani xarakterlovchi kattaliklar

• Massa.
• Elektr zaryadi.
• Yashash vaqti.

15

1931 yilda angliyalik fizik P. Dirak pozitronning mavjudligini oldindan aytib berdi (pozitron-elektronning antizarrasi)

16

1932 yilda pozitron amerikalik fizik K.Anderson tomonidan tajribada aniqlandi.

1955 yilda – antiproton, 1956 yilda esa antineytronlar aniqlandi.

17

Elektron-pozitron juftlik

γ-kvantning modda bilan tasirlashishi natijasida paydo bo’ladi.

γ→ е - + е +

18

E’tiboringiz uchun raxmat!