?аза?ты? халы?ты? педагогикасы негізінде мектепке дейінгі балалар бойында ?лтты? м?дениетті ?алыптастыру
?сіп келе жат?ан жас буын ?деби шы?армаларында?ы, музыка мен ?уендегі, таби?атта?ы, т?рмыста?ы шын м?ніндегі к?ркемдік ?абылдау ар?ылы эстетикалы? ??штарлы?ты сезініп ?ана ?оймай, ондай туындыларда кездесетін н?рсіздік пен к?ріксіздікті де ажырата біледі. Жан-жа?ты дамы?ан азамат т?рбиелеуде эстетикалы? т?рбиені? басты саласыны? бірі – музыка мен ?н. Музыка адамны? жан д?ниесін тебіренте отырып, оны? ?мірге деген к?з?арасын, ?дет, мінез-??л?ын ?о?ам м?ддесіне с?йкес ?алыптастыру?а, ?демілік за?ымен ?мір с?руге т?рбиелейді. «Дені сауды? – жаны сау» дегендей, т?ні де, жаны да сау, рухани бай эстетикалы? жа?ынан сезімтал азаматты т?рбиелеп ?сіру – ата-ана парызы, ?о?амды? мекемелерді? міндеті. Осы міндетті іске асыру балаба?шадан басталма?.. Негізі отбасынан бастал?ан т?лім-т?рбие білім беру мекемелерінде жал?асын тауып, белгілі бір ж?йеде ?рістеледі. Б?лдіршіндерді ?семдік ?леміне не??рлым ке?інен жа?ындатып ?нерге баулитын кезе? – мектепалды даярлы? тобы. ?сіресе музыка ?нерімен ш??ылдану баланы? жеке басыны? жалпы дамуына ж?рдемдеседі. Музыка саба?тары балаларды жан-жа?ты дамыту барысында к?птеген ма?саттар ?ояды. Д?лірек айтса?: балаларды музыка ты?дай білуге ?йрету, оны т?тастай ?абылдау, сезіну, музыкалы? м?нерлілікке баулу, дыбыстарды? типін т?сіну ж?не музыка?а ?ызы?ушылы?ын арттыру. ?н айту, музыка ты?дау, музыкалы? сауат ж?не ?оз?алыс (ыр?а?) – музыка?а т?рбиелеуді? міндетті б?лімдері.
Біз мектепке барамыз ба?дарлама бойынша ?н-к?й саба?ы негізгі т?рт б?лімнен т?рады:
1. ?ндер.
2. Музыка ты?дау.
3. Билер.
4. Музыкалы? – дидактикалы? ойындар.
?н б?лімінде балаларды ыр?а?ына келтіре, ?демі ?н салу?а т?рбиелейміз. ?н салу ар?ылы ?ле?ні? мазм?нын, т?рбиелік м?нін саналы т?рде ме?геруіне м?мкіндік береміз. Балаларды хормен ?н айт?ызып жатты?тыру ар?ылы, оларды орта? сезімге б?лендіріп, ?здеріні? ?рекеттерін бір ?уенге ?йлестіруге т?селдіреміз, жауапкершілікке, ?йымшылды??а баулимыз. Бірлесіп ж?мыс істеу да?дысын ?алыптастырамыз. Жеке дауыста ?н айта білуге, ?ндерді есте са?тай білуге, музыкалы? шы?армаларды? ??рылысын т?сіне білуге т?рбиелейміз. ?аза? халы? ?ндері ?уезді бейнелі м?нерлі сонды?тан балалар оларды аса ?ызы?ушылы?пен ты?дайды ж?не орындайды.Мысалы: «Бесік жыры» «Еркем ай» «?амажай» «?арлы?аш» «Наурыз тойы»ж?не т.б.Осындай же?іл ?ндерді орындауда балалар ?р т?рлі аспаптарды ?олдану керек.Оркестрмен таныс ?ндерді орындап, ?р т?рлі ритмдерді та?дап,аспаппен уйлестіру ?ажет.Мысалы:домбыра,а?аш ?асы?тар,сылдырма?,металлофонт.б.
МУЗЫКА ТЫ?ДАУ б?лімінде жекелеген музыкалы? ?ндерді ж?не т?тастай музыкалы? шы?армаларды ты?дай білуге, онда?ы музыкалы? дыбыстарды ажырата білуге жатты?тырамыз. Дыбыстарды? биіктігін, ыр?а?ын, музыкалы? бояуын ж?не д?рыс ты?дап, ?абылдай білу ?абілетін дамытамыз. Сонымен бірге ты?дау ар?ылы балаларды? эстетикалы? сезімдері, тал?амдары дамып, эмоциялы? сезімдері оянып л?ззат алады. Музыка?а деген ?ызы?ушылы?тары артып, ты?дау ?абілеті дамиды. Музыка ты?дату жайында балалар дамуыны? бірдей д?режеде еместігін т?сіну ма?ызын музыка жетекшісі білуі керек.
Би б?лімінде музыканы? ?уен-ыр?а?ымен орындалатын арнайы жатты?улар жасату ар?ылы музыкалы? ыр?а?ты сезінуін ?алыптастырамыз. ?уен сазын т?сініп, с?нді ?имылдар жасай білуге ?йретеміз. Дене жатты?уларын музыкалы? ?уен ыр?а?ына ?осылып, ?демі ?оз?алыс к?ріністерін жасау?а ынталандырамыз. Би ?имылдарын жасатып, м?сін сымбаттылы?ын ?алыптастыруды к?здейміз. Музыкалы? – дидактикалы? ойындар б?лімінде айтыл?ан ?нні? с?здеріне, ?уеніне зер салып, ??ыпты ж?руге, ?нні? с?здеріне с?йкестіре ?имыл-?оз?алыстар жасау?а баулимыз. Балаларды? музыканы? екпіні мен ыр?а?ына икемделуіне, дыбыс к?шіні? бірде ?атты, бірде а?ырын естілуін а??ара білулеріне м?мкіндік береміз. Музыка ыр?а?ына ілесіп ж?руге, ?р жанрда?ы (марш, вальс, полька) ыр?а?ты? ?зіндік ерекшелігін айыра білуге ?йретеміз. Дыбыс биіктігін, дыбыс бояуын, музыканы? басталуын ж?не ая?талуын а??ару?а жатты?тырамыз. Ойын ар?ылы музыкалы? ?абілеттерін дамытамыз. Сап т?зеп ж?руге, дене б?лшы? еттеріні? ширауына да ?серін тигіземіз. ?аза? хал?ыны? ?лтты? ойындарыны? ойналу т?ртібі мен ?зіндік ерекшеліктері ж?нінде ?ыс?аша т?сінік береміз. Музыка?а ж?не биге деген шы?армашылы?тарын дамыта отырып, музыкалы? білімдерін арттырамыз. Бала т?рбиесiне аса ?атты к??iл б?лген хал?ымыз бала бiр апта?а тол?анда беiк тойын ?ткiзiп, бесiкке сал?ан. Оны? аты айтып т?р?андай, той т?рiнде ?ткiзiлген. Б?л д?ст?р ?азiрге дейiн жал?асып келедi. Осы салт д?ст?рге байланысты ересек тобында «Бесік жыры»?ні ?йретіледі.
Одан со? бала ая?ын т?й-т?й баса баста?анда, т?сау кесер тойы ?ткiзiледi. Т?сауды сол ауылды? к?пке сыйлы ?рi ата?ты адамы кесетiн бол?ан. Б?л д?ст?рге байланысты 2ші кіші тобында «т?сау кесу жыры»?ні ?йретіледі.
Бала ?ш жас?а келгенде с?ндет той ?ткiiледi. Б?л бала ?мiрiндегi тойларды? на?ыз есте ?аларлы? тойы. М?нда ?лтты? ойындармен ?атар а?ын-жыраулар сайысы, балалар жарысы, к?рес, ?атын к?рес сия?ты ойындарды ?ткiзуге жете к??iл б?лiнедi. С?ндет тойда бала?а ерекше жабу жабылып, ашамай салын?ан тай тарту етiледi. Сол кезден бастап бала ат спортына бейiмделе бастайды. Ол туралы ?аза?ты? ?лтты? спортын зерттеушiлер пiкiрi ден ?оярлы?.
Спорт тарихын зерттеушi орыс ?алымы А.Смирнов: "Бала ж?ргектен шы?ысымен атты? ??ла?ында ойнау?а ?йретiледi" деп жазса, А.Добромыслов: "?аза? балалары с?би кезiнен ат?а мiнудi ?йрене бастайды" деп жазады.
?аза? ер балалармен бiрге ?ыз балаларды да ат?а отырып шабу?а ерте бастан ?йреткен. Балаларды? ат?а салатын ерi ашамай деп атал?ан. Ол ердi? алды??ы басы болмайды. Хал?ымыз ежелден баланы жастайынан ат?а отырумен ?йретумен бiрге, оны? ?мiрiнi? негiзгi б?лiгi жер бетiнде ?тетiнiн де естен шы?арма?ан. Со?ан орай, баланы? дене жатты?уларымен бiрге оны жан-жа?ты жетiлдiру ?шiн т?рлi ойындар мен жа?ылтпаштар, та?па?тар айту?а ?йретiп, ?н мен жыр?а баулы?ан. Ол ойындар ?атарында ?ыздар?а арнал?ан ?лтты? "?йшiк-?йшiк", "?шты-?шты", ер балалар?а арнал?ан "Жала?", "Асы?" (асы? шиыру, ?анталапай), "Жа?ылтпаш" ойындарын атау?а болады.
Ал ?лкендер ?атысатын ?азаќты? ?лтты? ойындарыны? т?рбиелік, шыны?тырушылы? м?ні одан да зор болды. «К?кпар», «Те?ге салу», «?ыз ќуу», «Аударыспа?» сияќты ойындарды тамашалау?а келген бозбалалар ал?ырлыќ ?нерге т?нті болып та?дайын ќа?атын: ересектердей ал?ыр, к?шті, епті болу?а ќ?лшынатын. Сол ??лшыныс оларды бертін келе ?лкен ойын додасыны? ортасына алып келетін. ?рпа?тан-?рпа??а жал?асып келе жатќан ?лтты? ойындарымызды? жібін ?збей бізге жеткізген де сол ауылда?ы ?аза? балаларыны? ??лшынысы шы?ар. Дене т?рбиесіні? элементтері бар, ауылды? т?рмысты? жа?дайында кездесетін мына бір к?ріністерге назар аударайы?: ш?п ору, жинау, кесек ??ю, мал ба?у, ?й салу, а?аш жару, егін егу сия?ты ?рт?рлі ?имылдар?а ?атысу арќылы с?йек, б?лшы? ет талшы?тары ?сіп дамиды. Демек, ?имылды? ?ай т?рі болмасын дене?ізді? жетілуіне ?сер етеді. Ќала балаларына ?ара?анда ауыл балаларыны? біршама шымыр, т?зімді, шыдамды, к?шті болып келетіні сонды?тан. Ертеректе ?аза? ауылында барлыќ ж?мыстар ?ол е?бегімен ат?арыл?ан. Тїптеп келгенде оны? бірі, денені? шыны?уын к?п жылдар бойы к?ш ?айратты? са?талып, адамны? іске ?абілетті болуын ?амтамасыз еткен.Келіншектер мен ?ыздарды? киіз білектеуі - ?ол, тепкілеуі - ая? б?лшы? еттерін дамытќан. Келі т?ю, ж?н сабау, мал сауу денені? жо?ар?ы б?лшы? еттерін жетілдіруге септігін тигізген.
?сіресе, б?л бастаудан, ?зеннен, б?ла?тан иін а?ашпен немесе шелекпен су тасымалда?анда к?рініс тапќан. ?лтты? ойындар – атадан бала?а м?ра болып келе жат?ан рухани, м?дени ќазына. Ойынны? т?рбиелік м?ні зор. Бала ойын ар?ылы дамиды. Ойын білместі – білгірге, орашола?ты – іскерге айналдырады. Музыкалы? – дидактикалы? ойындар ар?ылы балаларды? музыка?а, биге, ?н ?леміне деген ынта-ы?ыласын жас кезінен арттырып ?ана ?оймай, оларды? сезімталды?ын, кішіпейілділігін, ?йымшылды?ын, эстетикалы? ??штарлы?ын т?рбиелеуге ?ызмет етеді. Н?тижесінде олар музыканы тере? т?сіне бастайды, е? бастысы – музыканы ?абылдау, есте са?тау ?абілеті артады, дене ?оз?алысы ар?ылы сымбаттылы?ы ?алыптасады. ?се келе оларды? бойында?ы таби?и дарын, ?абілет, талант м?мкіндіктеріні? с?зсіз ?сері болатыны белгілі, ?йткені б?рі де бала кездегі т?рбиеден басталады. «Б?ла? к?рсе? к?зін аш» дегендей елімізді? болаша? дарынды ?л-?ыздарын т?рбиелеу ?з міндетім деп есептеймін.vv
