Та?ырыбы «Ойын-?мір мектебі»

Бала?а керегі – ойын. Е? ма?ыналы пайдалы мектебі, бар ?ызы?ы – ойын. Ойында бала к?рген–білгенін екшейді, ?йренгенін ны?айтып бекітеді».

Н?зипа ??лжанова.

Бала т?рбиесі ?р уа?ытта ?лкен м?селе болып саналады. ?рбір ?о?амны? дамуына байланысты б?л м?селе ?р?алай шешіліп отыр?ан. ?азіргі жа?ару кезе?інде бізді? ?о?амымызды? ілгерілеу процесінде адам факторы ж?не оны жандандыру, ел ?міріні? барлы? жа?тарын жа?арту бала т?рбиесіні? м?ні мен оны? проблемаларын к?рделендіріп отыр. Осы?ан байланысты т?рбие беруді? тиімділігі мен сапасын арттыруды? негізгі ба?ыты – барлы? т?рбиелік істе ?рбір баланы жеке т?л?а деп танып біліп, жан-жа?ты ?алыптастыру. Осы себептен, «?зін — ?зі тану» п?ні «Б?бек» ?орыны? т?райымы Назарбаева Сара Алпыс?ызыны? бастамасымен ?мірге келіп, т?жірибе нысаны ретінде республикамызды? к?птеген білім беретін мекемелерінде ж?ргізіліп келеді.

Адамгершілік – рухани т?рбиедегі басты нысана — баланы ??рметтеу. Баланы? ?уат ?оры мол бол?анды?тан, оны? ?мірді танып білуге ?мтылысы зор екенін мойындап, со?ан орай баланы? сезімін т?рбиелеуге, с?лулы?ты сезінуге, к??іл – к?йін реттей білуге к?мектесетін «?зін-?зі тану» п?ні болып отыр. Б?л п?н болаша? ?рпа?ты? бойына рухани адамгершілік ?айнарын сі?іріп, мінез-??л?ын т?рбиелеуге, жалпы адамзатты? ??ндылы?тарды, адамгершілік принциптер мен м?раттарды ??мыр бойы басшылы??а алатын т?л?а ?алыптастыру?а негізделген. Ізгілік пен с?лулы?ты? шын ма?ынасын т?сінуге, шынайы мейірімділік пен а?и?ат?а ?мтылу?а, ?з ?мірін жо?ары м?нмен ?ткізуге жетелейді.

?азіргі ?рпа? т?рбиесіндегі басты м?селе — т?л?аны рухани — адамгершілік т?р?ысынан дамыту. Жо?ары ізгілік м?раттарды? е? ??ндысы – руханилы?. ?зін-?зі жетілдіретін т?л?а ?немі ізгілік ?станымдарын ?з бойында шы?дап, жетілдіруге ?мтылады.

Балаба?шада?ы т?рбие – барлы? т?рбиені? бастамасы. Мектепке дейінгі ша? – бала бойына рухани-адамгершілікті? негізін ?алайтын кез. Сонды?тан да бала бойына жас кезінен бастап жо?ары руханилы? ??ндылы?тарды: мейірімділік, инабаттылы?, с?лулы?, жа?сылы?, еркіндік, ?мір м?ні т.б. ?алыптастыру педагогтарды? ж?не ата-аналарды? міндеті.

Ата?ты педагог А.П. Усова былай деп атап к?рсетті: «Балаларды? ?мірі мен іс-?рекетін д?рыс ?йымдастыру – оларды т?рбиелеу деген с?з. Т?рбиені? тиімді процесі ойын ж?не ойынны? ?зара ?арым-?атынастары формаларында ж?зеге асырылатын себебі сол, бала м?нда ?мір с?руді ?йренбейді, ?з ?мірімен тіршілік етеді»

Бала ?р?ашан, барлы? жерде – бала. Бала ?шін ойын ол ?з т?жірибесін, ?мір мен адамдар туралы т?сініктерін тексеріп, зерделейтін эксперименттік ала? ?ана емес, сонымен ?атар, бала ?шін ойын – ?лкен ?лем, ?лкендер араласпайтын, ол ?зі ?ала?ан н?рсесін жасай алатын оны? ?зіні? жеке, т?уелсіз, та??ажайып ?лемі.

Мектепке дейінгі балаларды? жан-жа?ты дамуы ?шін ойынны? ролі ерекше. Ойын – жалпы адамзат м?дениетіні? бірегей феномені, оны? ?айнар к?зі мен шы?ы. М?дениет феномені ретінде ойын о?ытады, дамытады, т?рбиелейді, ?леуметтендіреді, к??іл к?тертеді, дем алдырады, сонымен ?атар, ол сы?а?тап, к?лдіріп, кез-келген ?леуметтік м?ртебені? шартты екендігін к?рсетеді. Ойындарды? мазм?ны – адам ?міріндегі таусылмайтын жа?дайлар мен та?ырыптар. Баланы ойын т?жірибесінен ??р ?алдыру – б?л баланы тек балалы?тан ?ана емес, сонымен ?атар, дамып, жетілуді? негізгі к?здері: ?мірде ?ажет болатын т?жірибеден, ?леуметтік ?атынастар сипаттарынан, ?жымды? ?атынастардан, ?зін-?зі зерттеуден, ?лемді тану?а ?ызы?ушылы? процесін ?оз?аудан ??р ?алдыру деген с?з. Ойын барысында балаларды? айналада?ы д?ние жайында ма?л?маттары ке?ейіп, таным белсенділігі артып, игерген білім машы?тарыны? негізінде бір сюжетке орай басты кейіпкерлерге еліктеуі, ойын ойнау?а ?зіне серік тауып алуы, онымен шынайы ?арым-?атынас орната отырып, та?дап ал?ан ролдеріне деген жауапкершілігі арта т?сіп, ?иялында?ы м?мкіндіктерін бай?ап к?руге жа?дай жасайды.

Балалармен ж?ргізілетін т?рбие ж?мысыны? жалпы ж?йесінде сюжеттік-рольдік ойындар ма?ызды орын алады. ?з ойындарында балалар отбасыны? т?рмысын, елді? жа?дайын, адамдарды? ж?мысын, жалпы, к?нделікті ?мірде к?ретін ж?не еститін ??былыстарды бейнелейді.

Сюжетті – ролдік ойынны? міндеті – баланы? ?ызы?ушылы?ын ту?ызып, сезімін оятып, рухани-адамгершілік ?асиеттерін арттыру. Сонымен ?атар ?зара сыйласты?, ?ам?орлы?, жанашырлы? ??ндылы?тарын дамыта отырып, мейірбандылы?, жа?сылы? жасай білуге т?рбиелеу. Б?л ??ндылы?тар – бір к?нде ?алыптаса ?алатын ?асиет емес. Б?л – балаба?шадан бастау алып, ?мір баспалда?тарында шы?далып, біртіндеп ?алыптасатын ?асиет. Бастан кешірген табысты істері, ?ана?ат сезімдері балаларды? бойында жа?а міндеттер мен м?селелерді шешуге талпыныстарын оятып, ?з к?штеріне сенуге, ?зін-?зі сыйлау?а т?рбиелейді. Осы ойындарды? ар?асында балалар ?з істеріне ба?а бере білуге, ?зіні? сезімін, ?дет-да?дысын ба?ылай ж?не бас?ара білуге, сонымен ?атар жанында?ы адамдарды? таби?и болмысымен ?абылдап, ізгі ниет, ы?ылас таныта білуге ?йретеді. ?р бала ?з ісі мен ?ылы?ына жауапкершілікпен ?арап, ойын н?тижесінде ??рбыластарымен жа?ымды ?арым-?атынас жасау да?дыларына ие болады, ?мірлік ?леуметтік да?дыларды ме?гереді.

Орыс жазушысы Ю.Нагибинны? с?зімен айт?анда: «Ойын балалар?а ?ткенді тірілтіп, болаша??а к?з ж?гіртуге м?мкіндік береді. Ойында кішкентай адамны? мінезі, оны? ?мірге деген к?з?арасы мен армандары ай?ындалады. ?здері де соны бай?амастан, балалар, ойнап ж?ріп к?рделі ?мірлік проблемаларды шешуге дайындалады»

Алдымыз?а т?мендегідей ма?сатты ?ойды?: ойын кезіндегі ?рт?рлі жа?даяттар?а ?дістемелік т?р?ыдан ?арау ж?не балаларды? ?мірлік да?дыларын ?алыптастыру. ?лы орыс жазушысы М.Горький: «Ойын ар?ылы бала д?ниені таниды», — демекші, ойын ар?ылы 1-ші кішкентайлар тобынан бастап ?леуметтік ж?не ??ндылы? – м?нді ??зыреттіліктерін ?алыптастыруды к?здедік. Осы ж?мыс ар?ылы біз бала бойында ?леуметте ж?не балалар ?ауымдасты?ында, жан?яда, ?мірде ?ажет болар ?абілеттерді ?алыптастырып дамытуды ?станамыз. Мысалы: 1 – ші кішкентайлар тобында ?ткізілген «Автобус» сюжетті-рольді ойыны осы шынайы ?мірлік жа?даяттардан туында?ан на?ты немесе бас?а да іс-?рекеттерді орындау барысында ?леуметтік ?арым-?атынас ?рекетін жетілдіруге арналды. Бала кішкентайынан бастап белгілі бір маманды??а бейімделіп ойнайды. Ша?ын орталы?та к?бінесе «автобус ж?ргізушісі» болып ойна?анды жа?сы к?реді. К?сіптік ойындарды? м?нін тере? т?сінген т?рбиеші баланы осы к?сіпке ?ызы?тыра білу ?шін мада?тау, сендіру, т?сіндіру ?дістерін ?олданды. К?здеген міндеттеріміз:

— достар?а деген мейірімді ?арым–?атынас?а ?йрету;

— адалды? ?асиеттерін дамыту;

— балаларды? ойын тапсырмалары мен ережелерін орындау?а ба?ыттал?ан дербестігін т?рбиелеу;

— ?лкендерге, ??рдастарына деген ??рмет сезімін ж?не оларды? ойын ?стіндегі ?имылдары мен мінез-??лы?тарына ?ызы?ушылы? сезімін т?рбиелеу.

Ойынды ?йымдастыру алдында біраз ж?мыстар ж?ргізілді:

— к?ліктер туралы білімдерін бекіту ж?мыстары;

— маманды?тар туралы ??гіме ?ткізу;

— техникалы? о?у ??ралдары ар?ылы автобуспен таныстыру;

— жеке балалармен психологты? ж?мыс ж?ргізуі;

— ?з еріктерімен рольдерді та?дауды ?йрету.

Ойын барысында бала?а ?р т?рлі жа?дайда кездескен адамдарды? роліне енуге ?иялында?ы м?мкіндіктерін бай?ап к?руге жа?дай жасалды. ?лкендерді? берген н?с?ауына ?арап олар ?здеріні? к?з?арасын білдірді, м?селелерді шешіп ?йренді ж?не бір-бірімен ?арым-?атынас жасау?а да?дыланды. ?йымдастырыл?ан ?р т?рлі жа?даяттарда д?рыс шешім тауып, бойларына сі?ірген рухани-??ндыл?тарды к?рсете білді. Осылайша б?л сюжетті-рольді ойын баланы? ?зінде ой – ниет ту?ызу?а, ойынды? ?рекеттер баланы? ?леуметтік т?жірбиесіне байланысты болып, та?да?ан ролін аны?тау?а, рольді ережемен ойнау?а ?йретті. Ойынны? мазм?ны баланы? ?зіні? ?леуметтік ж?не ойынды? т?жірибесіне сай ??рылды. Ойын барысында балалар ?мір с?руді? белсенді формаларын игеріп, сол ар?ылы ересектерге еліктеп, оларды? іс-?рекеттерін, ?арым-?атынастарын ?йренді. Сонымен бірге е?бекті? м?нін т?сініп, адамгершілік нормаларын игерді, ?леуметтік рольдер ат?арды. Сана-сезімі, еркі, ?зін-?зі ба?ылауы, ?зіні? іс-?рекетін бас?аларды? іс-?рекетімен ?йлестіру ?асиеттері жетілді. Демек, ойын балалар ба?шасыны? т?рбие ж?не о?ыту ж?мыстарымен ты?ыз байланысты. Ойында балаларды? ал?ан білімдері жетіліп, ?зін д?рыс ?стау ережелері бекітіледі.

?ызы?ты ойынсыз балалар ?леміні? болуы м?мкін емес. Балаларды? ойындары ?ызы?ты ж?не алуан т?рлі болуынан оларды ?орша?ан орта ке?ейіп, ?мірлеріндегі жары? пен ?уаныш к?бейеді. С?йтіп сюжетті-рольдік ойын б?лдіршіндерді? ?зі-?зін тануына к?мектеседі, ?зін-?зі т?рбиелеуге, ?зін-?зі бас?ару?а жетелейді.

Ал?а ?ойыл?ан т?йінді ??зіреттер: ?зіне, адамдар?а ж?не ?орша?ан ?лемге ізгілікті ?арым-?атынасты жасау. Т?йінді ??ндылы?тар: мейірімділік, ?ам?орлы?, ?дептілік. К?тілетін н?тиже:?леуметтік ойын ар?ылы адамзатты? рухани т?жірибесін тану?а м?мкіндік беретін жалпыазаматты? ??ндылы?тар ж?йесіні? ?алыптастырылуы. Мектеп жасына дейінгі балаларды? ойын кезінде ?з ?ызы?ушылы?тарын ?згелерді? ?ызы?ушылы?тарымен ?йлестіре білуі

Б?гінгі к?нгі мектеп жасына дейінгі балалар ?з ?рекеттерін ?йымдастырып, негізді ету білмейді. К?пшілігінде ?иял сезімі жетілмеген, оларды? шы?армашылы??а талпыну ??л?ы жо?, ?з беттерімен ойлана алмайды.

Мектепке дейінгі жас – т?л?аны ?алыптастыру?а е? ?олайлы кезе?, сонды?тан, атал?ан ?абілеттер кейін ?здігінен дамиды деп ?ателеспеген ж?н.

Ойынны? к?рделі болмауы балаларды? коммуникативтік дамуларына келе?сіз ?серін тигізеді, себебі, ара-?атынастар тек бірге ойнау барысында ?алыптасады. Бірге ойнау – ?атынастарды? басты мазм?ны. Ойнап, т?рлі ойын рольдерін орындау барысында балалар жа?дайларды жан-жа?тан к?ріп, бас?аларды? ?рекеттері мен м?дделерін ескеріп, ереже са?тауды ?йренеді. Кері жа?дайда ма?ыналы ?атынас та, бірлескен ?рекеттер де болмайды.

?алым, педагогикалы? ?ылымдар кандидаты, доцент О.В.Солнцеваны? пікірінше, ?лкендерді? балалар ойындарында?ы ролі оларды? ересектенуімен бірге ?згереді. Басында о?ытушы ойын ?дістерін ?йретуші ретінде, кейін екі-?ш баланы? ойынына ?атысушы болады. Одан кейін ол балаларды? ойын ?йымдастыруда?ы к?мекшісі ж?не ойын ?атынастарын реттеушісі. Е? со?ында, ол балалар ойынына сырттан ?арап, ?ажет бол?ан жа?дайдарда ке?ес беруші болады. Тілін дамыту ар?ылы балалар ?з ойы мен сезімдерін еркін білдіруге, ?зін-?зі ба?алау?а ?мтыла бастады. ?зін ?орша?ан орта?а, таби?ат аясында?ы жанды-жансыз заттар?а к??іл б?ліп, ?ам?орлы? жасау?а, айналасында?ы балалармен досты? ?арым-?атынас орнату?а тырысатын болды. Мінез — ??лы? пен іс-?рекеттегі жа?ымды ж?не жа?ымсыз ?деттерді ажыратып, ?з ?ателіктерін дер кезінде мойындау?а да?дыланды.

?азіргі заман талабында мектеп жасына дейінгі балаларда ?зіні? ішкі жан д?ниесін танытып, ?зін-?зі бас?ару негізінде адамгершілік-рухани потенциалын дамыту. ?о?амда?ы ?леуметтік нормалар мен ережелер туралы на?ты т?сініктерін ?алыптастыру. Сол себепті ?азіргі ?рпа? т?рбиесіндегі басты м?селе к?нделікті бірлесе ат?аратын ойын ?рекеті барысында т?л?аны рухани-адамгершілік т?р?ысынан дамыту, я?ни оларды? талап-тілегімен санасу, жанашырлы? сезімдерін дамыту.

Балалар ?лемі к?рделі ?рі ерекше, о?ан еніп, т?сіну е? со??ы математикалы? ж?не социологиялы? ?дістерді ме?герген адамдар ?шін де о?ай емес. Балалар ?з ?атынастары мен ермектеріне кез-келген адамды кіргізбейді.

Балалы? ша? – адамны? е? ба?ытты ж?не уайымсыз кезе?і ?ана емес, сонымен ?атар б?л — т?л?аны? ?ар?ынды ?алыптасу кезе?і. Балалы? ша?ында ?алыптаспа?ан н?рселерді? орнын ?лкен адам кейіннен толы?тыра алмайды. Баланы о?у?а м??таждау барысында біз одан ойынды, демек, балалы? уайымдарды, талпыныстар мен ?атынастарды тартып алатынымызды есте са?тап, ?мытпауымыз ?ажет.

Ойнау барысында балалар ?здерін, ?з мінездерін ?алыптастырады, ал е? бастысы – ойын жа?сы мен жаманды ажыратуды ?йретеді, ойында балалар мейірімділік пен досты?ты бойларына сі?іреді.

?орыта айт?анда, к?зделген эмоционалды? т?р?ыда?ы ау?ымды ж?ргізілген алуан т?рлі іс-?рекеттер баланы? адамгершілік рухани дамуыны? негізін ?алау?а ж?не ?мірлік да?дыларын ?алыптастыру?а ы?пал етеді. Б?л білім мектеп жасына дейінгі балаларды? бойында е? басты ?ажеттілік ?зін-?зі дамытушылы? ?ажеттілігін ?алыптастыруы тиіс. Біз болаша?та ?аза?стан Республикасын ?ркениетті, б?секеге ?абілетті 50 елді? ?атарына ?осамыз деп ?міт етіп отыр?ан халы?пыз. Президентіміз Н?рс?лтан ?біш?лы Назарбаев ?аза?станны? ?лемдеге б?секеге барынша ?абілетті 50 елді? ?атарына кіру стратегиясында: — «Білім беру реформасы – ?аза?станны? б?секеге на?тылы ?абілеттілігін ?амтамасыз етуге м?мкіндік беретін аса ма?ызды ??ралдарды? бірі. Бізге экономикалы? ж?не ?о?амды? жа?ару ?ажеттіліктеріне сай келетін осы заман?ы білім беру ж?йесі ?ажет» деген болатын. Сонды?тан сол елдердегі бар жетістіктер бізде де болуы керек, ?йткені жа?а ХХІ ?асыр – б?секе ?асыры.

Еліміз жыл сайын білімді, а?ылды жас?спірімдермен толы?ып келеді. Ендеше, болаша??а деген сенімділік те бізде мол.

?олданыл?ан ?дебиеттер.

Усова А.П. Роль игры в организации жизни и деятельности детей. «Дошкольное воспитание», 1965, №10.

Нагибин Ю. Азбука подвига. М.: Просвещение, 2002.

Ядышко В.И., Сохин Ф.А. Мектепке дейінгі педагогика. А.: «Мектеп», 1982.

Показать полностью

Вы уже знаете о суперспособностях современного учителя?

Тратить минимум сил на подготовку и проведение уроков.

Быстро и объективно проверять знания учащихся.

Сделать изучение нового материала максимально понятным.

Избавить себя от подбора заданий и их проверки после уроков.

Наладить дисциплину на своих уроках.

Получить возможность работать творчески.

=> ПОЛУЧИТЬ СУПЕРСПОСОБНОСТИ УЧИТЕЛЯ <=

Просмотр содержимого документа
«Та?ырыбы «Ойын-?мір мектебі»»

Тақырыбы: «Ойын-өмір мектебі»

Жүнісова Нұршаш Құсманқызы – ЖШС «Бөбек» шағын орталық әдіскері,

«Балаға керегі – ойын. Ең мағыналы пайдалы мектебі, бар қызығы – ойын. Ойында бала көрген–білгенін екшейді, үйренгенін нығайтып бекітеді».

Нәзипа Құлжанова

Бала тәрбиесі әр уақытта үлкен мәселе болып саналады. Әрбір қоғамның дамуына байланысты бұл мәселе әрқалай шешіліп отырған. Қазіргі жаңару кезеңінде біздің қоғамымыздың ілгерілеу процесінде адам факторы және оны жандандыру, ел өмірінің барлық жақтарын жаңарту бала тәрбиесінің мәні мен оның проблемаларын күрделендіріп отыр. Осыған байланысты тәрбие берудің тиімділігі мен сапасын арттырудың негізгі бағыты – барлық тәрбиелік істе әрбір баланы жеке тұлға деп танып біліп, жан-жақты қалыптастыру. Осы себептен, «Өзін — өзі тану» пәні «Бөбек» қорының төрайымы Назарбаева Сара Алпысқызының бастамасымен өмірге келіп, тәжірибе нысаны ретінде республикамыздың көптеген білім беретін мекемелерінде жүргізіліп келеді.

Адамгершілік – рухани тәрбиедегі басты нысана — баланы құрметтеу. Баланың қуат қоры мол болғандықтан, оның өмірді танып білуге ұмтылысы зор екенін мойындап, соған орай баланың сезімін тәрбиелеуге, сұлулықты сезінуге, көңіл – күйін реттей білуге көмектесетін «Өзін-өзі тану» пәні болып отыр. Бұл пән болашақ ұрпақтың бойына рухани адамгершілік қайнарын сіңіріп, мінез-құлқын тәрбиелеуге, жалпы адамзаттық құндылықтарды, адамгершілік принциптер мен мұраттарды ғұмыр бойы басшылыққа алатын тұлға қалыптастыруға негізделген. Ізгілік пен сұлулықтың шын мағынасын түсінуге, шынайы мейірімділік пен ақиқатқа ұмтылуға, өз өмірін жоғары мәнмен өткізуге жетелейді.

Қазіргі ұрпақ тәрбиесіндегі басты мәселе — тұлғаны рухани — адамгершілік тұрғысынан дамыту. Жоғары ізгілік мұраттардың ең құндысы – руханилық. Өзін-өзі жетілдіретін тұлға үнемі ізгілік ұстанымдарын өз бойында шыңдап, жетілдіруге ұмтылады.

Балабақшадағы тәрбие – барлық тәрбиенің бастамасы. Мектепке дейінгі шақ – бала бойына рухани-адамгершіліктің негізін қалайтын кез. Сондықтан да бала бойына жас кезінен бастап жоғары руханилық құндылықтарды: мейірімділік, инабаттылық, сұлулық, жақсылық, еркіндік, өмір мәні т.б. қалыптастыру педагогтардың және ата-аналардың міндеті.

Атақты педагог А.П. Усова былай деп атап көрсетті: «Балалардың өмірі мен іс-әрекетін дұрыс ұйымдастыру – оларды тәрбиелеу деген сөз. Тәрбиенің тиімді процесі ойын және ойынның өзара қарым-қатынастары формаларында жүзеге асырылатын себебі сол, бала мұнда өмір сүруді үйренбейді, өз өмірімен тіршілік етеді»

Бала әрқашан, барлық жерде – бала. Бала үшін ойын ол өз тәжірибесін, өмір мен адамдар туралы түсініктерін тексеріп, зерделейтін эксперименттік алаң ғана емес, сонымен қатар, бала үшін ойын – үлкен әлем, үлкендер араласпайтын, ол өзі қалаған нәрсесін жасай алатын оның өзінің жеке, тәуелсіз, таңғажайып әлемі.

Мектепке дейінгі балалардың жан-жақты дамуы үшін ойынның ролі ерекше. Ойын – жалпы адамзат мәдениетінің бірегей феномені, оның қайнар көзі мен шыңы. Мәдениет феномені ретінде ойын оқытады, дамытады, тәрбиелейді, әлеуметтендіреді, көңіл көтертеді, дем алдырады, сонымен қатар, ол сықақтап, күлдіріп, кез-келген әлеуметтік мәртебенің шартты екендігін көрсетеді. Ойындардың мазмұны – адам өміріндегі таусылмайтын жағдайлар мен тақырыптар. Баланы ойын тәжірибесінен құр қалдыру – бұл баланы тек балалықтан ғана емес, сонымен қатар, дамып, жетілудің негізгі көздері: өмірде қажет болатын тәжірибеден, әлеуметтік қатынастар сипаттарынан, ұжымдық қатынастардан, өзін-өзі зерттеуден, әлемді тануға қызығушылық процесін қозғаудан құр қалдыру деген сөз. Ойын барысында балалардың айналадағы дүние жайында мағлұматтары кеңейіп, таным белсенділігі артып, игерген білім машықтарының негізінде бір сюжетке орай басты кейіпкерлерге еліктеуі, ойын ойнауға өзіне серік тауып алуы, онымен шынайы қарым-қатынас орната отырып, таңдап алған ролдеріне деген жауапкершілігі арта түсіп, қиялындағы мүмкіндіктерін байқап көруге жағдай жасайды.

Балалармен жүргізілетін тәрбие жұмысының жалпы жүйесінде сюжеттік-рольдік ойындар маңызды орын алады. Өз ойындарында балалар отбасының тұрмысын, елдің жағдайын, адамдардың жұмысын, жалпы, күнделікті өмірде көретін және еститін құбылыстарды бейнелейді.

Сюжетті – ролдік ойынның міндеті – баланың қызығушылығын туғызып, сезімін оятып, рухани-адамгершілік қасиеттерін арттыру. Сонымен қатар өзара сыйластық, қамқорлық, жанашырлық құндылықтарын дамыта отырып, мейірбандылық, жақсылық жасай білуге тәрбиелеу. Бұл құндылықтар – бір күнде қалыптаса қалатын қасиет емес. Бұл – балабақшадан бастау алып, өмір баспалдақтарында шыңдалып, біртіндеп қалыптасатын қасиет. Бастан кешірген табысты істері, қанағат сезімдері балалардың бойында жаңа міндеттер мен мәселелерді шешуге талпыныстарын оятып, өз күштеріне сенуге, өзін-өзі сыйлауға тәрбиелейді. Осы ойындардың арқасында балалар өз істеріне баға бере білуге, өзінің сезімін, әдет-дағдысын бақылай және басқара білуге, сонымен қатар жанындағы адамдардың табиғи болмысымен қабылдап, ізгі ниет, ықылас таныта білуге үйретеді. Әр бала өз ісі мен қылығына жауапкершілікпен қарап, ойын нәтижесінде құрбыластарымен жағымды қарым-қатынас жасау дағдыларына ие болады, өмірлік әлеуметтік дағдыларды меңгереді.

Орыс жазушысы Ю.Нагибинның сөзімен айтқанда: «Ойын балаларға өткенді тірілтіп, болашаққа көз жүгіртуге мүмкіндік береді. Ойында кішкентай адамның мінезі, оның өмірге деген көзқарасы мен армандары айқындалады. Өздері де соны байқамастан, балалар, ойнап жүріп күрделі өмірлік проблемаларды шешуге дайындалады»

Алдымызға төмендегідей мақсатты қойдық: ойын кезіндегі әртүрлі жағдаяттарға әдістемелік тұрғыдан қарау және балалардың өмірлік дағдыларын қалыптастыру. Ұлы орыс жазушысы М.Горький: «Ойын арқылы бала дүниені таниды», — демекші, ойын арқылы 1-ші кішкентайлар тобынан бастап әлеуметтік және құндылық – мәнді құзыреттіліктерін қалыптастыруды көздедік. Осы жұмыс арқылы біз бала бойында әлеуметте және балалар қауымдастығында, жанұяда, өмірде қажет болар қабілеттерді қалыптастырып дамытуды ұстанамыз. Мысалы: 1 – ші кішкентайлар тобында өткізілген «Автобус» сюжетті-рольді ойыны осы шынайы өмірлік жағдаяттардан туындаған нақты немесе басқа да іс-әрекеттерді орындау барысында әлеуметтік қарым-қатынас әрекетін жетілдіруге арналды. Бала кішкентайынан бастап белгілі бір мамандыққа бейімделіп ойнайды. Шағын орталықта көбінесе «автобус жүргізушісі» болып ойнағанды жақсы көреді. Кәсіптік ойындардың мәнін терең түсінген тәрбиеші баланы осы кәсіпке қызықтыра білу үшін мадақтау, сендіру, түсіндіру әдістерін қолданды. Көздеген міндеттеріміз:

— достарға деген мейірімді қарым–қатынасқа үйрету;

— адалдық қасиеттерін дамыту;

— балалардың ойын тапсырмалары мен ережелерін орындауға бағытталған дербестігін тәрбиелеу;

— үлкендерге, құрдастарына деген құрмет сезімін және олардың ойын үстіндегі қимылдары мен мінез-құлықтарына қызығушылық сезімін тәрбиелеу.

Ойынды ұйымдастыру алдында біраз жұмыстар жүргізілді:

— көліктер туралы білімдерін бекіту жұмыстары;

— мамандықтар туралы әңгіме өткізу;

— техникалық оқу құралдары арқылы автобуспен таныстыру;

— жеке балалармен психологтың жұмыс жүргізуі;

— өз еріктерімен рольдерді таңдауды үйрету.

Ойын барысында балаға әр түрлі жағдайда кездескен адамдардың роліне енуге қиялындағы мүмкіндіктерін байқап көруге жағдай жасалды. Үлкендердің берген нұсқауына қарап олар өздерінің көзқарасын білдірді, мәселелерді шешіп үйренді және бір-бірімен қарым-қатынас жасауға дағдыланды. Ұйымдастырылған әр түрлі жағдаяттарда дұрыс шешім тауып, бойларына сіңірген рухани-құндылқтарды көрсете білді. Осылайша бұл сюжетті-рольді ойын баланың өзінде ой – ниет туғызуға, ойындық әрекеттер баланың әлеуметтік тәжірбиесіне байланысты болып, таңдаған ролін анықтауға, рольді ережемен ойнауға үйретті. Ойынның мазмұны баланың өзінің әлеуметтік және ойындық тәжірибесіне сай құрылды. Ойын барысында балалар өмір сүрудің белсенді формаларын игеріп, сол арқылы ересектерге еліктеп, олардың іс-әрекеттерін, қарым-қатынастарын үйренді. Сонымен бірге еңбектің мәнін түсініп, адамгершілік нормаларын игерді, әлеуметтік рольдер атқарды. Сана-сезімі, еркі, өзін-өзі бақылауы, өзінің іс-әрекетін басқалардың іс-әрекетімен үйлестіру қасиеттері жетілді. Демек, ойын балалар бақшасының тәрбие және оқыту жұмыстарымен тығыз байланысты. Ойында балалардың алған білімдері жетіліп, өзін дұрыс ұстау ережелері бекітіледі.

Қызықты ойынсыз балалар әлемінің болуы мүмкін емес. Балалардың ойындары қызықты және алуан түрлі болуынан оларды қоршаған орта кеңейіп, өмірлеріндегі жарық пен қуаныш көбейеді. Сөйтіп сюжетті-рольдік ойын бүлдіршіндердің өзі-өзін тануына көмектеседі, өзін-өзі тәрбиелеуге, өзін-өзі басқаруға жетелейді.

Алға қойылған түйінді құзіреттер: өзіне, адамдарға және қоршаған әлемге ізгілікті қарым-қатынасты жасау. Түйінді құндылықтар: мейірімділік, қамқорлық, әдептілік. Күтілетін нәтиже:Әлеуметтік ойын арқылы адамзаттың рухани тәжірибесін тануға мүмкіндік беретін жалпыазаматтық құндылықтар жүйесінің қалыптастырылуы. Мектеп жасына дейінгі балалардың ойын кезінде өз қызығушылықтарын өзгелердің қызығушылықтарымен үйлестіре білуі

Бүгінгі күнгі мектеп жасына дейінгі балалар өз әрекеттерін ұйымдастырып, негізді ету білмейді. Көпшілігінде қиял сезімі жетілмеген, олардың шығармашылыққа талпыну құлқы жоқ, өз беттерімен ойлана алмайды.

Мектепке дейінгі жас – тұлғаны қалыптастыруға ең қолайлы кезең, сондықтан, аталған қабілеттер кейін өздігінен дамиды деп қателеспеген жөн.

Ойынның күрделі болмауы балалардың коммуникативтік дамуларына келеңсіз әсерін тигізеді, себебі, ара-қатынастар тек бірге ойнау барысында қалыптасады. Бірге ойнау – қатынастардың басты мазмұны. Ойнап, түрлі ойын рольдерін орындау барысында балалар жағдайларды жан-жақтан көріп, басқалардың әрекеттері мен мүдделерін ескеріп, ереже сақтауды үйренеді. Кері жағдайда мағыналы қатынас та, бірлескен әрекеттер де болмайды.

Ғалым, педагогикалық ғылымдар кандидаты, доцент О.В.Солнцеваның пікірінше, үлкендердің балалар ойындарындағы ролі олардың ересектенуімен бірге өзгереді. Басында оқытушы ойын әдістерін үйретуші ретінде, кейін екі-үш баланың ойынына қатысушы болады. Одан кейін ол балалардың ойын ұйымдастырудағы көмекшісі және ойын қатынастарын реттеушісі. Ең соңында, ол балалар ойынына сырттан қарап, қажет болған жағдайдарда кеңес беруші болады. Тілін дамыту арқылы балалар өз ойы мен сезімдерін еркін білдіруге, өзін-өзі бағалауға ұмтыла бастады. Өзін қоршаған ортаға, табиғат аясындағы жанды-жансыз заттарға көңіл бөліп, қамқорлық жасауға, айналасындағы балалармен достық қарым-қатынас орнатуға тырысатын болды. Мінез — құлық пен іс-әрекеттегі жағымды және жағымсыз әдеттерді ажыратып, өз қателіктерін дер кезінде мойындауға дағдыланды.

Қазіргі заман талабында мектеп жасына дейінгі балаларда өзінің ішкі жан дүниесін танытып, өзін-өзі басқару негізінде адамгершілік-рухани потенциалын дамыту. Қоғамдағы әлеуметтік нормалар мен ережелер туралы нақты түсініктерін қалыптастыру. Сол себепті қазіргі ұрпақ тәрбиесіндегі басты мәселе күнделікті бірлесе атқаратын ойын әрекеті барысында тұлғаны рухани-адамгершілік тұрғысынан дамыту, яғни олардың талап-тілегімен санасу, жанашырлық сезімдерін дамыту.

Балалар әлемі күрделі әрі ерекше, оған еніп, түсіну ең соңғы математикалық және социологиялық әдістерді меңгерген адамдар үшін де оңай емес. Балалар өз қатынастары мен ермектеріне кез-келген адамды кіргізбейді.

Балалық шақ – адамның ең бақытты және уайымсыз кезеңі ғана емес, сонымен қатар бұл — тұлғаның қарқынды қалыптасу кезеңі. Балалық шағында қалыптаспаған нәрселердің орнын үлкен адам кейіннен толықтыра алмайды. Баланы оқуға мұқтаждау барысында біз одан ойынды, демек, балалық уайымдарды, талпыныстар мен қатынастарды тартып алатынымызды есте сақтап, ұмытпауымыз қажет.

Ойнау барысында балалар өздерін, өз мінездерін қалыптастырады, ал ең бастысы – ойын жақсы мен жаманды ажыратуды үйретеді, ойында балалар мейірімділік пен достықты бойларына сіңіреді.

Қорыта айтқанда, көзделген эмоционалдық тұрғыдағы ауқымды жүргізілген алуан түрлі іс-әрекеттер баланың адамгершілік рухани дамуының негізін қалауға және өмірлік дағдыларын қалыптастыруға ықпал етеді. Бұл білім мектеп жасына дейінгі балалардың бойында ең басты қажеттілік өзін-өзі дамытушылық қажеттілігін қалыптастыруы тиіс. Біз болашақта Қазақстан Республикасын өркениетті, бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына қосамыз деп үміт етіп отырған халықпыз. Президентіміз Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаев Қазақстанның әлемдеге бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясында: — «Білім беру реформасы – Қазақстанның бәсекеге нақтылы қабілеттілігін қамтамасыз етуге мүмкіндік беретін аса маңызды құралдардың бірі. Бізге экономикалық және қоғамдық жаңару қажеттіліктеріне сай келетін осы заманғы білім беру жүйесі қажет» деген болатын. Сондықтан сол елдердегі бар жетістіктер бізде де болуы керек, өйткені жаңа ХХІ ғасыр – бәсеке ғасыры.

Еліміз жыл сайын білімді, ақылды жасөспірімдермен толығып келеді. Ендеше, болашаққа деген сенімділік те бізде мол.

Қолданылған әдебиеттер.

Усова А.П. Роль игры в организации жизни и деятельности детей. «Дошкольное воспитание», 1965, №10.

Нагибин Ю. Азбука подвига. М.: Просвещение, 2002.

Ядышко В.И., Сохин Ф.А. Мектепке дейінгі педагогика. А.: «Мектеп», 1982.