Ойын - балаларды? білім, білік, да?дысын ?алыптастыратын т?рбие ??ралы
Ойын - балаларды? білім, білік, да?дысын ?алыптастыратын т?рбие ??ралы
Ойын – баланы? білім, білік, да?дысын ?алыптастыратын т?рбие ??ралы.
?аза? ауыз ?дебиетіндегі, ?сіресе, балалар фольклорын дамытушы негізгі бір сала - балалар ойыны. Ойын - балалар ?міріні? н?рі, я?ни оны? рухани жетІлуі мен таби?и ?суіні? ?ажетті алгы шарты жэне халы?ты? салтын ?йренуде, таби?ат ??былысын тануда оларды? к?ру, есту, сезу ?абілеттерін, зейінділік пен тап?ырлы?тарын дамытады.
«Адам ?ркениетке бейім болуы ?шін балалы? ша?ты бастан кешуі міндетті, егер ойын мен ?ызы??а толы балалы? ша? болмаса, ол м??гілік жабайы болып ?ал?ан болар еді» деп К.Чуковский бала денесіні? дамуы мен ой-д?ниесіні? ?ркен жаюы ойынга тікелей т?уелді екендігін атап к?рсеткен.
?аза? хал?ыны? жылдар бойы атадан балага жал?асып, ?алыптас?ан ?лтты? д?ст?рІ, ?дет-??рпы, т?рбие мектебі бар. Баршамыз?а белгілі, ойын ар?ылы баланы? дене ??рылысы жетіліп, ?зі жаса?ан ?имылына сенімі артады. Баланы? бойында ойлау, тап?ырлы?, ?йымдастырушылы?, шыдамдылы?, белсенділік ?асиеттер ?алыптасады. Ойын дегеніміз - жатты?у, ол ар?ылы бала ?мірге ?зірленеді.
Ойын?а тек ойын деп ?арамай халы?ты? асыл ?азынасы, бір ж?йеге келтірілген тамаша т?рбие ??ралы деп ?ара?ан орынды. Б?л пікіріміз жала? болмас ?шін заманымызды? за??ар жазушысы, ?лы ойшылдарымызды? бірі М?хтар Омархан?лы ?уезовті? мына бір пікірін еске ала кетейік: «Бізді? заманымызды? ?мір кешкен ?за? жолында ?здері ?ызы?та?ан алуан ?нері бар ?ой. Ойын деген мені? т?сінуімше, к??іл к?теру, ж?ртты? к?зін ?уантып, к??ілін шаттандыру ?ана емес, ойынны? ?зінше бір ма?ыналары бол?ан». Хал?ымыЗ ?лт ойындарында ?рпа? ?амын ойла?ан, бір ж?йеге келтіріліп ?рнектелген ой мен ?рекетті?, ??пия философияны т?сінуге жетелейтін адамгершілік ?лгі-?негені? желісі бар.
беру ?рдісінде ?р т?рлі іс-?рекетгер аркылы ж?зеге асырылады. Олармен ойынны? эр т?рін ?йымдастыра отьгрып, бір-біріне деген ?айырымдыльГ мейірімділік, жанашырлы?, достык, жолдасты? сезімдерді т?рбиелеуге бопады Ал балаларды ?оршаган ортамен таныстыру, тіл дамыту, табигатпен таныстыру, бейнелеу ?нері сабактарында ?лі-тірі таби?атка деген с?йіспеншілік, ?лкендерді? е?бегіне ?ызы?у мен сыйласты? сня?ты адамгершілік сапалары ?алыптастырылады.
?азак ауыз эдебиетіндегі, ?сіресе, балалар фольклорын дамытушы негізгі бір сала - балалар ойыны. Ойын - балалар ?міріні? н?рі, ягни оны? рухани жетілуі мен табиги ?суіні? ?ажетті алгы шарты жэне халы?ты? салтын ?йренуде, табигат ??былысын тануда оларды? к?ру, есту, сезу кабілеттерін. зейінділік пен тапкырлыктарын дамытады. «Адам ?ркениетке бейім болуы ?шін балалык ша?ты бастан кешуі міндетті, егер ойын мен ?ызы??а толы балалы? шак болмаса, ол мэ?гілік жабайы болып кал?ан болар еді» деп К.Чуковский бала денесіні? дамуы мен ой-д?ниесіні? ?ркен жаюы екендігін ойын?а тікелей т?уелді атап к?рсеткен. ?азак хал?ыны? жылдар бойы атадан бала?а жал?асып, ?алыптаскан ?лттык д?ст?рі, ?дет-??рпы, т?рбие мектебі бар. Баршамыз?а белгілі. ойын ар?ылы баланы? дене??рылысы жетіліп, ?зі жаса?ан кимылына сенімі артады. Баланын бойында ойлау, тап?ырлык, ?йымдастырушылы?, шыдамдылы?. белсенділік ?асиеттер ?алыптасады. Ойын дегеніміз - жатты?у, ол ар?ылы бала ?мгр эзірленеді Ойын мазм?ны мен т?ріне ?арай мынандай т?рге б?лінеді:
1. мазм?нды-бейнелі,
2. к?рылыс.
3. дидактикалык,
4 кимыл-?оз?алыс.
Мазм?нды-бейнеліойында балалар ойын мазм?нын т?сінікті етш жеткізуге тырысады, о?ан ?ажетгі ??рал-жабдыктарды табу?а талпынады, оларды дайындау ?шін енбектенеді, ал е?бек ?жымды? іс-?рекетке біріктіреді жэне шы?армашылы? іс-?рекетке ба?дарлайды, балаларды? ?зара ?арым-?атынасын реттеп, олардын бойында адамгершілік сапаларды ?алыптастырады. Бала ал?ан р?лдеріне сай кейіпкерді? киімІн киіп, ?имылын, дауыс ыр?а?ын м?нерлі жеткізуге тырысады, к?ркемдік сабактардан (эн-саз, бейнелеу ?нері саба?тары) ад?ан білімдерін пайдаланады, ?уыршакты ?йыктату ?шін бесік жырын айтып ?лдилейді, бейнелеу ?нері саба?тарында жаса?ан ыдыс, ?й жи?аздарын, ка?аздан ??растыр?ан заттарды ойын ??ралы ретінде пайдаланады. Мазм?нды- бейнелі ойынны? ерекшелігі: оны балаларды? ?здері жасауында, ал ойын ?ызметі ай?ын ?нерпазды? жэне шы?армашьшы? сипатта болады. Б?л ойындар ?ыс?а да, ?за? та болуы м?мкін. «Ормада?ы а?дар» досты?ы
К?рылыс ойынында бала сызы? бойына ?демі ?й ??рылысын жасап, оны? бояуларыны? бір-бірімен келісімді болуын ?ада?алайды. ??рылыс материалдарын пішіні, т?сі бойынша симметриялы орналастырып, оларды к?лемі (ке?, тар), биіктігі (биік, аласа) бойынша салыстырады. Ойын барысында шы?армашылы? танытып, жа?а мазм?н ойластырып, белсенділік к?рсетеді. ?зіні? жэне жолдастарыны? т?р?ыз?ан ??рылыстарыны? сапасына ба?а береді.
Дидактикалык ойын барысында есту, к?ру, сезіну, ?абылдау сиякты ?рдістері дамып, балалар музыкалы? ойыншы?тар мен эр т?рлі сазды? аспаптарды?пыбыс шы?ару ерекшелігін ажырату?а, заттарды пішініне, т?сіне, к?леміНе карай іріктеуге, ?р т?рлі ?имылдарды орындау?а ?иренеді. Ауызша ойналатьін дидактикалы? ойындарда с?рак, ?тініш, келісімд. білд.ретін дауь.с ыр?аісгары?а еліктеу ?абілеттері жегіледі. Ертегі немесе ??пменщ мазм?ны бойынша б?лек- б?лек суреттерді пайдалан?анда оларды белгілі бір т?ртіппен жинау ?ші? бай?а?ышты? пен тап?ырлы? к?рсетедіБаланы? ?мірге ?адам басардагь, ал?аш?ы ?имыл-?рекеті - ойын, сонды?тан да оны.
?имыл-?оз?алыс ойынында балалар санама?тар, ?ле?дер, та?па?тар ?олданады. Б?ндай ойындарда балаларды? ептілігі, ?имылды? эдемілігі дамып ?алыптасады, ке?істікті, уа?ытты ба?дарлау?а ?йренеді, батылды?, тап?ырлы?, ?айраттылы?, достык, жолдасты? к?мек, тэртіптілік, ойын ережес.не ба?ына білу сия?ты адамгершілік сапалар тэрбиеленеді. Бала ?мір ??былыстарына, адамдар?а, жануарлар?а деген ынтасын, ?о?амды? мэн. бар іс-эрекетке деген ??штарлы?ын ойын ар?ылы ?ана?аттандыратынды?ган, ойынны? каи т?рі болсын балаларды? адамгершілік т?рбиесіні? дамуында ма?ызды р?л ат?арады.
?азак халкыны? ?лы ойшылы Абай ??нанбаев: «Ойын ойнап, ?н салмай, осор бала бола ма?» деп айт?андай баланы? ?мірінде ойын ерекше орын апады. Жас баланын ?мірді іануы, с?бскке ?агынасы, психологиялы? ерекшеліктері осы ойын ?стінде ?алыптасады. Ойынды зерттеу мэселесімен тек психологтар Мсн педагогтар гана емес, философтар, тарихшылар, этнографтар жэне ?нер ?айраткерлері мен бала т?рбиесін зертгейтін ?апымдар да ш?гылданды.
?лтты? ойындар - ?аза? хал?ынын ерте заманнан ?алыптас?ан дэст?рлі ойын - сауы?гардыц бір т?рі. Оныц бастауы ал?аш?ы ?ауымды? ?о?амда шы??ан. ?лтты? ойындар негізінде эр халы? т?рлі - т?рлі жазты?улар жасау жолымен дене шыны?гыру ісіні? негізін салды. Бертін келе шынайы спорт ойындарыны? шыгуына т?рткі болды. Оны? адам денсаулы?ына жа?сартуда пайдалы аса к?пггі скені ?илы.
Ултгык ойындар - ата - бабаларымыздан бізге байлы?ымыз, асыл ?азынамыз. Сонды?ган, ?йренуді? к?нделікті т?рмыс?а пайдалануды? заманымыз?а сай ?рпа? торбиелеуге гіайдасы орасан зор. Ойын баланы? алдынан ?мірді? есігін ашыгі, ?штаса береді. В.А. Сухомлинскийді? с?зімен айт?анда: Ойынсыз а?ын — ойды? ?аншалы?гы дамуы да жо? жэне болуы да м?мкін емес. Ойын д?ниеге ?арай ашылган ?лкен жары? терезе Іспетті, ол ар?ылы баланы? рухани сезімі жасты?ша? ?мірімен ?штастырып, ?зін ?оршаган, д?ние туралы т?сінік алады.
Ойын дегеніміз - ?ш?ын, білімге ??марлык пен еліктеуді? маздай жаса?ан оты. Міне, ойын дегеніміз- тынысын ке? алыс?а ме?зейтін, ойдан-ой?а жетелейтін, адамга ?иялмен
Ойын – баланың білім, білік, дағдысын қалыптастыратын тәрбие құралы.
Қазақ ауыз әдебиетіндегі, әсіресе, балалар фольклорын дамытушы негізгі бір сала - балалар ойыны. Ойын - балалар өмірінің нәрі, яғни оның рухани жетІлуі мен табиғи өсуінің қажетті алгы шарты жэне халықтың салтын үйренуде, табиғат қүбылысын тануда олардың көру, есту, сезу қабілеттерін, зейінділік пен тапқырлықтарын дамытады.
«Адам өркениетке бейім болуы үшін балалық шақты бастан кешуі міндетті, егер ойын мен қызыққа толы балалық шақ болмаса, ол мәңгілік жабайы болып қалған болар еді» деп К.Чуковский бала денесінің дамуы мен ой-дүниесінің өркен жаюы ойынга тікелей тәуелді екендігін атап көрсеткен.
Қазақ халқының жылдар бойы атадан балага жалғасып, қалыптасқан үлттық дәстүрІ, әдет-ғұрпы, тәрбие мектебі бар. Баршамызға белгілі, ойын арқылы баланың дене қүрылысы жетіліп, өзі жасаған қимылына сенімі артады. Баланың бойында ойлау, тапқырлық, үйымдастырушылық, шыдамдылық, белсенділік қасиеттер қалыптасады. Ойын дегеніміз - жаттығу, ол арқылы бала өмірге әзірленеді.
Ойынға тек ойын деп қарамай халықтың асыл қазынасы, бір жүйеге келтірілген тамаша тәрбие қүралы деп қараған орынды. Бүл пікіріміз жалаң болмас үшін заманымыздың заңғар жазушысы, үлы ойшылдарымыздың бірі Мүхтар Омарханүлы Әуезовтің мына бір пікірін еске ала кетейік: «Біздің заманымыздың өмір кешкен үзақ жолында өздері қызықтаған алуан өнері бар ғой. Ойын деген менің түсінуімше, көңіл көтеру, жүрттың көзін қуантып, көңілін шаттандыру ғана емес, ойынның өзінше бір мағыналары болған». ХалқымыЗ үлт ойындарында үрпақ қамын ойлаған, бір жүйеге келтіріліп өрнектелген ой мен әрекеттің, қүпия философияны түсінуге жетелейтін адамгершілік үлгі-өнегенің желісі бар.
беру үрдісінде әр түрлі іс-әрекетгер аркылы жүзеге асырылады. Олармен ойынның эр түрін үйымдастыра отьгрып, бір-біріне деген қайырымдыльГ мейірімділік, жанашырлық, достык, жолдастық сезімдерді тәрбиелеуге бопады Ал балаларды қоршаган ортамен таныстыру, тіл дамыту, табигатпен таныстыру, бейнелеу өнері сабактарында өлі-тірі табиғатка деген сүйіспеншілік, үлкендердің еңбегіне қызығу мен сыйластық сняқты адамгершілік сапалары қалыптастырылады.
Қазак ауыз эдебиетіндегі, әсіресе, балалар фольклорын дамытушы негізгі бір сала - балалар ойыны. Ойын - балалар өмірінің нәрі, ягни оның рухани жетілуі мен табиги өсуінің қажетті алгы шарты жэне халықтың салтын үйренуде, табигат қүбылысын тануда олардың көру, есту, сезу кабілеттерін. зейінділік пен тапкырлыктарын дамытады. «Адам өркениетке бейім болуы үшін балалык шақты бастан кешуі міндетті, егер ойын мен қызыққа толы балалық шак болмаса, ол мэңгілік жабайы болып калған болар еді» деп К.Чуковский бала денесінің дамуы мен ой-дүниесінің өркен жаюы екендігін ойынға тікелей тәуелді атап көрсеткен. Қазак халқының жылдар бойы атадан балаға жалғасып, қалыптаскан үлттык дәстүрі, әдет-ғұрпы, тәрбие мектебі бар. Баршамызға белгілі. ойын арқылы баланың денеқүрылысы жетіліп, өзі жасаған кимылына сенімі артады. Баланын бойында ойлау, тапқырлык, үйымдастырушылық, шыдамдылық. белсенділік қасиеттер қалыптасады. Ойын дегеніміз - жаттығу, ол арқылы бала өмгр эзірленеді Ойын мазмұны мен түріне қарай мынандай түрге бөлінеді:
1. мазмұнды-бейнелі,
2. күрылыс.
3. дидактикалык,
4 кимыл-қозғалыс.
Мазмұнды-бейнеліойында балалар ойын мазмұнын түсінікті етш жеткізуге тырысады, оған қажетгі құрал-жабдыктарды табуға талпынады, оларды дайындау үшін енбектенеді, ал еңбек үжымдық іс-әрекетке біріктіреді жэне шығармашылық іс-әрекетке бағдарлайды, балалардың өзара қарым-қатынасын реттеп, олардын бойында адамгершілік сапаларды қалыптастырады. Бала алған рөлдеріне сай кейіпкердің киімІн киіп, қимылын, дауыс ырғағын мәнерлі жеткізуге тырысады, көркемдік сабактардан (эн-саз, бейнелеу өнері сабақтары) адған білімдерін пайдаланады, қуыршакты ұйыктату үшін бесік жырын айтып әлдилейді, бейнелеу өнері сабақтарында жасаған ыдыс, үй жиһаздарын, кағаздан құрастырған заттарды ойын құралы ретінде пайдаланады. Мазмұнды- бейнелі ойынның ерекшелігі: оны балалардың өздері жасауында, ал ойын қызметі айқын өнерпаздық жэне шығармашьшық сипатта болады. Бұл ойындар қысқа да, ұзақ та болуы мүмкін. «Ормадағы аңдар» достығы
Кұрылыс ойынында бала сызық бойына әдемі үй құрылысын жасап, оның бояуларының бір-бірімен келісімді болуын қадағалайды. Құрылыс материалдарын пішіні, түсі бойынша симметриялы орналастырып, оларды көлемі (кең, тар), биіктігі (биік, аласа) бойынша салыстырады. Ойын барысында шығармашылық танытып, жаңа мазмұн ойластырып, белсенділік көрсетеді. Өзінің жэне жолдастарының тұрғызған құрылыстарының сапасына баға береді.
Дидактикалык ойын барысында есту, көру, сезіну, қабылдау сиякты үрдістері дамып, балалар музыкалық ойыншықтар мен эр түрлі саздық аспаптардыңпыбыс шығару ерекшелігін ажыратуға, заттарды пішініне, түсіне, көлеміНе карай іріктеуге, әр түрлі қимылдарды орындауға үиренеді. Ауызша ойналатьін дидактикалық ойындарда сұрак, өтініш, келісімд. білд.ретін дауь.с ырғаісгарыңа еліктеу қабілеттері жегіледі. Ертегі немесе әңпменщ мазмұны бойынша бөлек- бөлек суреттерді пайдаланғанда оларды белгілі бір тәртіппен жинау үшің байқағыштық пен тапқырлық көрсетедіБаланың өмірге қадам басардагь, алғашқы қимыл-әрекеті - ойын, сондықтан да оны.
Қимыл-қозғалыс ойынында балалар санамақтар, өлеңдер, тақпақтар қолданады. Бұндай ойындарда балалардың ептілігі, қимылдың эдемілігі дамып қалыптасады, кеңістікті, уақытты бағдарлауға үйренеді, батылдық, тапқырлық, қайраттылық, достык, жолдастық көмек, тэртіптілік, ойын ережес.не бағына білу сияқты адамгершілік сапалар тэрбиеленеді. Бала өмір құбылыстарына, адамдарға, жануарларға деген ынтасын, қоғамдық мэн. бар іс-эрекетке деген құштарлығын ойын арқылы қанағаттандыратындықган, ойынның каи түрі болсын балалардың адамгершілік тәрбиесінің дамуында маңызды рөл атқарады.
қазак халкының ұлы ойшылы Абай Құнанбаев: «Ойын ойнап, ән салмай, осор бала бола ма?» деп айтқандай баланың өмірінде ойын ерекше орын апады. Жас баланын өмірді іануы, сңбскке қагынасы, психологиялық ерекшеліктері осы ойын үстінде қалыптасады. Ойынды зерттеу мэселесімен тек психологтар Мсн педагогтар гана емес, философтар, тарихшылар, этнографтар жэне өнер қайраткерлері мен бала тәрбиесін зертгейтін ғапымдар да шұгылданды.
Ұлттық ойындар - қазақ халқынын ерте заманнан қалыптасқан дэстүрлі ойын - сауықгардыц бір түрі. Оныц бастауы алғашқы қауымдық қоғамда шыққан. Ұлттық ойындар негізінде эр халық түрлі - түрлі жазтығулар жасау жолымен дене шынықгыру ісінің негізін салды. Бертін келе шынайы спорт ойындарының шыгуына түрткі болды. Оның адам денсаулығына жақсартуда пайдалы аса күпггі скені қилы.
Ултгык ойындар - ата - бабаларымыздан бізге байлығымыз, асыл қазынамыз. Сондықган, үйренудің күнделікті түрмысқа пайдаланудың заманымызға сай ұрпақ торбиелеуге гіайдасы орасан зор. Ойын баланың алдынан өмірдің есігін ашыгі, ұштаса береді. В.А. Сухомлинскийдің сөзімен айтқанда: Ойынсыз ақын — ойдың қаншалықгы дамуы да жоқ жэне болуы да мүмкін емес. Ойын дүниеге қарай ашылган үлкен жарық терезе Іспетті, ол арқылы баланың рухани сезімі жастықшақ өмірімен ұштастырып, өзін қоршаган, дүние туралы түсінік алады.
Ойын дегеніміз - үшқын, білімге құмарлык пен еліктеудің маздай жасаған оты. Міне, ойын дегеніміз- тынысын кең алысқа меңзейтін, ойдан-ойға жетелейтін, адамга қиялмен
қанат берстін осындай гажап нәрсе ақыл-ой жетекшісі, денсаулық кепілі, өмір тынысы.
Фольклортанушы галым Ә.Диваев «Қазак балаларының ойындары» деген еңбегінде адамның жас ерекшелігін үш топқа бөледі:
«Өмірге келгеннен бастап жеті жасқа дейінгі бала» : “Қуырмаш”, “Алақан соқпақ” , “Ақ серек-көк серек”, “Сақина салу”, “¥шты-ұшты”,“Ақсүйек”, “Ақ сандық-көк сандық”, “Соқыр теке”, “Бақа-бақа балпак”.
« Жеті жастан он бес жасқа дейінгі балалар» : “Тақия тастамақ”, “Тартыс”, “Асық”, “Хан талапай”, “Орамал тастамақ”, “Күрес”.
«Он бес пен жиырма жас аралыгындагы жастар...»:“Қыз қуу”, “Теңге ілу”, “Көкпар”, “Ақ сүйек”, “Бәйге” т.б ойындар.
Ұлттық ойын түрлері
1. Табиғи заттарды қолданып ойнайтын ойындар: асық, бестас, лек жалау, сиқырлы таяқ, бақай пісті жылма
2. Жануарлар бейнесін елестетіп ойнайтын ойындар: соқыр теке, түйе- түйе, ақ байпақ.
3. Құрал-жабдықсыз ойнайтын ойындар: ақ серек - көк серек, шымбике, тоқтымақ,шертпек, жасырынбақ.
